1
BƏXTİYAR TUNCAY
QAFQAZ ALBANLARININ
DİLİ VƏ ƏDƏBİYYATI
Qanun Nəşriyyatı
2
Az 2
Müəllif kitabın nəşriyyat xərclərini öz üzərinə götürdüyü üçün türkçülüyə
xidməti hər şeydən üstün tutan cənab Vahid Haşımova öz sonsuz təşəkkür və
minnətdarlığını bildirir.
Məsləhətçi: Yunus Oğuz
Redaktorlar: Elman Cəfərli, Mirəli Mirsucayev
Korrektor: Züleyxa Şahverdizadə
Bəxtiyar Tuncay.
QAFQAZ ALBANLARININ DİLİ VƏ ƏDƏBİYYATI
Бакы: Qанун Няшриййаты, 2010, 368 сящ.
0400040010
ÀÁ 022051
Аз 2
© Ганун Няшриййаты, 2010
© Б.Тунъай, 2010
Q
3
ÖN SÖZ
Bəxtiyar Tuncay yanıma gəlib bildirəndə ki, Avropanın bir çox
ölkələrinin kitabxana və əlyazma fondlarında çox sayda alban ədəbiyyatı
nümunəsi qorunmaqdadır, onlar alban dilində, daha dəqiq desək, qarqar –
qıpçaq türkcəsindədir, ermənilər onları müxtəlif dillərə tərcümə edərək,
qədim erməni abidələri kimi təqdim edirlər və bu əsərlərin içərisində XII
əsrin məşhur alban ilahiyyatçı, tarixçi və hüquqşünası Mxitar Qoşun
“Törə bitiki” əsəri də var, doğrusu, çox heyrət etdim. Əgər bu sözləri mənə
söyləyən adamı tanımasaydım və qələminə bələd olmasaydım, yəqin
ki, inanmaz və əhəmiyyət verməzdim. Fəqət Bəxtiyar Tuncayın ciddi
tədqiqatçı olduğunu və boş söz söyləməyəcəyini bilirdim. Odur ki, həmin
materialların əldə edilməsi istiqamətində ona yardım etməyə qərar verdim.
Dərhal ölkəmizin Qazaxıstandakı səfiri cənab Qəndilovla əlaqə yaratdım və
onun köməyi ilə lazım olan materialları əldə etdim. Material düşündüyümdən
qat-qat çox idi, hətta deyə bilərəm ki, külli miqdarda idi.
Özümü qaranlıq meşəyə düşmüş kimi hiss edirdim, çünki mətnlər
qıpçaq türkcəsində idi, bir qədər çətin anlaşılırdı. Amma onlarla ilk tanışlıq
Mxitar Qoşun “Törə bitiki” əsəri haqqında söylənilənlərin doğru olduğunu
göstərdi. Artıq heç bir şübhə yox idi. Qarşımızdakı mətnlər albanlara aid idi.
Materialları Bəxtiyar Tuncaya verdim.
Tez-tez əlaqə saxlayırdıq. İşin gedişi ilə çox maraqlanırdım. Və hər
görüşümüzdə də o mənə daha bir əsər və ya müəllif barədə məlumat verirdi.
Beləcə, məlum oldu ki, materiallar içərisində Mxitar Qoşun təkcə adı çəkilən
əsəri deyil, eyni zamanda tərtib etdiyi bir dua mətni də var. Bundan başqa
Mxitar Qoşun müəllimi olmuş Tovuzlu Yovhannesin, şagirdi Vanağanın,
onun şagirdi, tanınmış alban tarixçisi Kirakos Gəncəlinin, eləcə də haqlarında
Kirakosun “Tarix” kitabında məlumat verilən bir çox tanınmış alban
müəllifinin ana dilində yazdıqları əsərləri də var.
4
Artıq “Qafqaz albanlarının dili və ədəbiyyatı” adlı kitab hazırdır və
əminəm ki, bu kitab Azərbaycan tarixşünaslığına, dilçiliyinə və ədəbiyyatşünaslığına,
ən əsası isə türkologiya və albanşünaslığa böyük bir
töhfə olacaq. Əlbəttə, bu kitabda söylənilməsi mümkün olanların çox kiçik
bir hissəsi söylənmişdir. Amma unutmayaq ki, bu, bir başlanğıcdır və
gələcəkdə bu iş digər tədqiqatçılar tərəfindən də davam etdiriləcək və o
zaman alban ədəbiyyatı, başqa sözlə, Azərbaycan ədəbiyyatının alban
qolu barədə təsəvvürlərimiz daha da genişlənəcəkdir.
Təəssüflər olsun ki, əldə edə bildiyimiz nümunələr həmin əsərlərin
ermənilər tərəfindən təhrif edilmiş surətləridir. Onların əsilləri Venesiya
və Vyanadakı erməni mxitaristləri təşkilatlarının nəzarətində olan monastır
və kilsələrdə, eləcə də İrəvanda, Matedaranda saxlanılır və başqa
adamların onlarla tanış olmasına imkan verilmir. Bununla belə, əldə olan
materiallar da alban dili və ədəbiyyatı barədə dolğun təsəvvür əldə etmək
üçün tamamilə yetərlidir və müəllif bu kitabda onların sadəcə kiçik bir
hissəsini təqdim edib.
Oxucuların müzakirəsinə verilən əsərlərin müəlliflərinin böyük əksəriyyəti
barədə ən dolğun məlumatı Kirakos Gəncəlinin “Tarix” kitabından
almaq olar. Sevindirici haldır ki, əldə etdiyimiz materiallar içərisində
Kirakosun özünün də əsərlərinə rast gəlinib. Bunlardan biri dini məzmunlu
“Xosdovanitiun” (Tövbə duası) əsəri, digəri isə “Tarix” kitabının II
fəslinin böyük bir parçasıdır. Bunlardan ikincisi daha böyük əhəmiyyətə
malikdir. Çünki əldə olan fraqment sözügedən əsərin alban dilində
qələmə alındığını və sonradan erməni dilinə tərcümə edildiyini sübut edir.
Eyni sözləri Mxitar Qoşun “Törə bitiki” kitabı barədə də söyləmək olar.
Məlumat üçün bildirim ki, ermənilər həm Mxitar Qoşu, həm Kirakos
Gəncəlini, həm də bu kitabda haqlarında söz açılan, əsərləri təqdim edilən
digər alban mütəfəkkirlərini bütün dünyaya erməni ədibləri kimi təqdim
edirlər. Əminəm ki, bu kitab onların onillərdən bəri apardıqları təbliğatı
yerlə bir etmək istiqamətində böyük bir addım olacaq.
Azərbaycanda albanşünaslığın bir elm kimi əsası hələ XX əsrdə
qoyulmuşdur və bu işdə mərhum alimimiz Ziya Bünyadov və Fəridə xanım
Məmmədovanın xidmətləri danılmazdır, misilsizdir. Bu gün tam əminliklə
söyləmək olar ki, bu kitabın işıq üzü görməsi ilə albanşünaslıqda yeni bir
era başlamış olacaq. Bu əsəri mübaliğəsiz türkologiya elminə və milli
tarixşünaslığımıza da mühüm bir töhfə hesab etmək olar.
5
Əsərin ən diqqətçəkici özəlliklərindən biri də odur ki, burada Qərbi
Azərbaycandakı kilsələrin albanlara məxsusluğunu və ermənilərə heç bir
aidiyyatı olmadığını təkzibedilməz şəkildə sübut edən bəzi mühüm
faktlar ortaya qoyulmuşdur və özü də bu halda bilavasitə erməni mənbələrinə
istinad edilmişdir. Şübhəsiz ki, bu kitab elm aləmində böyük bir
sensasiyaya səbəb olacaq, əski baxışların yenisi ilə əvəz olunmasının əsasını
qoyacaqdır. Mən bunu tam məsuliyyətlə söyləyirəm və əminəm ki,
onu oxuyan hər bir kəs sözlərimi təsdiq edəcəkdir.
Çox şadam ki, bu əsərin ərsəyə gəlməsində mənim də cüzi bir xidmətim
olub. Ümidvaram ki, kitabda toxunulan mövzu və ortaya qoyulan
faktlar bir vaxt ali məktəblərin tədris planına salınacaq və gənc nəsillərimiz
zəngin mədəniyyətimizin indiyə qədər gizli qalmış tərəfləri barədə
dolğun məlumat alacaqlar.
Fəzail Ağamalı
Tarix elmləri doktoru,
millət vəkili
6
GİRİŞ
E.ə IV əsrdə Azərbaycan ərazisində iki yeni dövlət peyda olur:
antik mənbələrdə “Atropatena”, orta fars mənbələrində “Adərbayqan”,
sonrakı əsrlər ərəb mənbələrində isə “Azərbaycan” adlandırılan bugünkü
Azərbaycan və antik mənbələrdə “Albaniya”, erməni mənbələrində “Ağvan”,
orta fars, ərəb, türk və gürcü mənbələrində “Aran” adlandırılan Albaniya
dövləti.
Bunlardan ikincisinin adı barədə tarixi mənbələrdə müxtəlif maraqlı
fikirlər mövcuddur. Tarixi rəvayətə görə, e.ə II əsrdə (bəzi mənbələrə
görə I əsrdə) həmin dövlətin ərazisində Ərən (Aran) adlı bir hökmdar taxt
-taca yiyələnmiş və onun soyundan olanlar (Aranşahlar) bu ölkəni uzun
müddət idarə etmişlər. Ölkənin gürcü, fars və ərəb mənbələrində “Aran”
adlanmasının səbəbi də həmin Ərənin (Aranın) adı ilə bağlı idi. Ölkənin
erməni mənbələrində “Ağvan” (Ağuan) kimi adlandırılmasına gəlincə,
həm erməni müəllifi Moisey Xorenatsi, həm də alban tarixçisi Musa
Kağankatlının yazdıqlarına görə, bu sözün kökündə “ağu” sözü durur ki,
bu da Albaniya əhalisinin dilində “xoşxasiyyət”, “mehriban”, comərd”
deməkdir. Hökmdar Ərənin məhz belə adam olması səbəbindən ona
“Ağu”, ölkəsinə isə “Ağuan-Ağvan” demişlər. Tarix elmləri doktoru,
qədim dillər üzrə böyük mütəxəssis Yusif Yusifov haqlı olaraq yazır ki,
“ağu” kəlməsi yuxarıda qeyd edilən anlamlarda yalnız türk dillərində
qeydə alınmışdır. Həmin kəlmə, “aği” (aqi, axi, aki) formasında və eyni
mənada V.V. Radlovun “Qədim türk lüğəti”ndə də əksini tapmışdır.
“Albaniya” adına gəlincə isə, bu formaya antik mənbələrdə rast
gəlinir və bu toponim ölkənin əsas etnosunun – türk mənşəli alban xalqının
adından qaynaqlanır.
Tarixi mənbələrdən belə məlum olur ki, Aranşahlar sülaləsindən
sonra bu ölkə başqa bir türk mənşəli sülalə – Parfiya Arsaklarının bir qolu
olan Albaniya Arsakları tərəfindən idarə edilmişdir. V əsrdə Albaniya
7
hökmdarı olan və xristianlığı öz ölkəsində dövlət dini səviyyəsinə qaldıran
Cəsur Vaçaqanın da Arsaklar sülaləsindən olduğu məlumdur. O da
dəqiq məlumdur ki, Albaniya – Aran dövləti eyni ərazidə özündən əvvəl
mövcud olmuş Maskut (Massaget) xanlığının yerində peyda olmuşdu.
Antik mənbələr keçmişdə albanlara massaget (maskut) deyildiyini
söyləməkdədir. Maraqlıdır ki, Arsaklar sülaləsindən olan Sanatürk
(Sanesan) xan mənbələrdə bəzən massagetlərin, bəzənsə Albaniyanın
(Aranın) hökmdarı adlandırılır. Eyni zamanda ondan “çoxsaylı hun (türk)
ordusunun başçısı” kimi də söz açılmaqdadır. Sanatürkün 337-ci ildə
Araz çayının qərb sahilinə keçərək Ərməniyyə (Armeniya) torpaqlarına
girdiyi və Ərməniyyənin baş şəhəri Valarşapatı tutduğu, bir il əlində
saxladığı məlumdur. Mövzu ilə bağlı Yusif Yusifov yazır:
“Sanatürk / Sanesan Armeniyanın paytaxt şəhəri Valarşapatı tutdu
və bir il Armeniyanı əlində saxladı. Qaynaqların biri Sanesanı “saysız –
hesabsız hunların” hökmdarı adlandırır. Sanatürk / Sanesan eyni zamanda
Armeniyanın bu hissəsində yaşayan türk etnoslarını xristian təbliğatçılarının
təcavüzündən qoruyurmuş. Lakin 338-ci ildə yunan (rum – B.T)
və iber qoşunlarının köməyi ilə erməni sərkərdəsi Vaçe Mamikonyan
(Mamikonlar türk mənşəli idilər – Y.Y.) Sanatürkün dəstələrini məğlub
etdi, qalanını isə Paytakarana sıxışdırdı. II Şapur Albaniya taxtında Sasanilərə
sadiq hökmdar görmək istəyirdi. Onun zənnincə, belə hökmdar
Urnayr olmalı idi. Urnayrı II Şapurla qohumluq əlaqələri bağlayırdı”.
Urnayr II Şapurun bacısıyla evlənərək, onunla qohumluq əlaqələrinə
malik olsa da, o da Sanatürk kimi türk – Arsak sülaləsindən idi. Ərməniyyədə
də eyni sülalə hakimiyyətdə idi. Beləliklə, fars – Sasani şahının yardımı
ilə Urnayr 359-cu ildə Albaniya xanı oldu, 371-ci ilə qədər hakimiyyətdə
qaldı.
359–cu ildə II Şapur Ərməniyyəni himayə edən və ondan Sasanilərə
qarşı sipər kimi istifadə edən Romaya qarşı hücuma keçdi. Amid
(Diyarbəkr) yaxınlığında böyük bir döyüş oldu. Həmin döyüşdə albanlar
Urnayrın başçılığı altında farsların yanında döyüşürdülər. Müharibə Sasanilərin
Ağrıdağ və ətrafını tutması ilə sonuclandı. Azərbaycanın (Adərbayqanın)
Naxçıvan vilayəti Sasani ordusunun ordugahı rolunda çıxış
edirdi. Döyüşdə əsir düşən erməni sərkərdəsi Vasaq edam edildi. Ərməniyyənin
xanı II Arsak zindana salındı.
Tarixi mənbələrdən belə məlum olur ki, Urnayr 371-ci il müharibəsində
də romalılara qarşı farsların müttəfiqi kimi çıxış etmişdi. Fəqət
8
bu dəfə müharibə romalıların qələbəsi ilə bitdi. Döyüşdə Urnayr
yaralandı. Romalılar nəinki Ərməniyyəni qaytardılar, hətta Adərbayqan
(Azərbaycan) və Albaniyanın bəzi bölgələrini işğal edib Ərməniyyəyə
qatdılar. Ermənilər isə Muşeq Mamiqonyan (Muşeq Mamikon) adlı
erməni mənşəli Roma sərkərdəsinin başçılığı ilə işğal edilmiş ərazilərdə
əhaliyə divan tutdu. Qadın – uşaq demədən minlərlə insanı qırıb tökdü.
Kəndləri, şəhərləri oda verdi. Lakin bu uzun sürmədi, işğal olunmuş
torpaqlar tezliklə geri qaytarıldı.
Tarixi mənbələr dövrümüzədək türk – Arsak sülaləsindən olan sonrakı
alban xanlarının da adını çatdırmışdır. Bunlardan biri də Arsvaqen
(430-440) idi. Onun dövründə alban əyanlarının önəmli hissəsi xristian
idilər. Mənbələrin yazdığına görə, onun hakimiyyəti dövründə Ərməniyyə
və Albaniyaya (Arana) gələn suriyalı xristian maarifçisi Mesrop Maştots
öncə ermənilər üçün yeni əlifba düzəltmiş, daha sonra isə Albaniyaya
(Arana) keçərək əski alban yazısını yenisiylə əvəz etmişdir.
Arsvaqendən sonra onun oğlu, fars – Sasani şahı II Yəzdəgirdin bacısı
oğlu II Vace (440 – 463) Albaniya xanı oldu. O, Yəzdəgirdin təkidi ilə
Albaniyada atəşpərəstliyi yaymağa çalışsa da, xalqın buna qarşı çıxması
ilə istəyinə nail ola bilməmişdi. Sasani imperatorluğunda daxili çəkişmələrdən
istifadə edən II Vaçe sonradan siyasətini dəyişərək, xristianlara
arxalanmağa, farslara qarşı çıxış etməyə başladı. Fəqət farsların yeni şahı
Firuz alban tayfalarından onuyğurları (onoqurları) öz tərəfinə çəkərək,
onu hakimiyyətdən əl çəkməyə məcbur edə bildi.
Bundan sonra 30 illiyə müstəqilliyini tam itirən Albaniya (Aran)
həmin dövrdə fars canişinləri tərəfindən idarə edildi. 30 il sonra isə II Vaçenin
qardaşı, ölkədə farsların dinini, yəni zərdüştiliyi (atəşpərəstliyi)
yaymağa boyun olan Qarabağ bəyi III Cəsur Vaçaqan (493 – 510) qohumu,
fars şahı Balaşın köməyi və dəstəyi ilə Albaniyanın (Aranın) xanı
oldu. Fəqət o, zərdüştiliyi yaymaq sözünə sadiq qalmayaraq, xristianlığı
ölkənin dövlət dininə çevirdi. Onun dövründə bütün digər dinlərin nümayəndələri
təqib edilməyə başlandı. Kitabları yandırıldı. Vaçaqan 498–ci
ildə Aquen məclisini çağıraraq, xristian dini qanunlarını rəsmiləşdirdi.
Ölkənin hər yerində məktəb açaraq, albanların yeni əlifbası ilə alban
dilində yazılmış dini kitabları öyrətməyə başladı.
III Vaçaqan tarixə Albaniyanın türk – Arsak sülaləsindən olan sonuncu
xanı və ümumiyyətlə son alban xanı kimi düşmüşdür. Arsaklardan
sonra xristian albanların başına keçən fars (tat) mənşəli Mehranilər süla9
ləsi xristianlığı qəbul edərək, Girdiman ərazisində bəylik şəklində siyasi
fəaliyyət göstərməkdə idilər. Ən tanınmış nümayəndələri Cavanşir olmuşdur.
Azərbaycanın ərazisi İslam xilafətinin tərkibinə keçdikdən sonra
həm Ərməniyyə (Van gölü və ətrafı), həm də Aran, yəni Albaniya Azərbaycana
birləşdirildi. Bununla belə, albanlar bir müddət Qarabağ və Qərbi
Azərbaycanda, əsasən də Zəngəzurda Azərbaycandan asılı muxtar bəyliklər
şəklində siyasi yaşamlarını sürdürmüşlər. Sevad xanın və oğlu Senekərim
xanın dövründə (XI əsr) isə Zəngəzur və Qarabağda Albaniya
xanlığını bərpa etməyə və bir müddət müstəqil yaşamağa cəhd də
etmişdilər. XVI əsrdə, dəqiq desək, Şah Abbasın dövründə isə onlara Qarabağ
ərazisində 5 məliklik (Xəmsə) qurmaq və dini ibadətlərini azad şəkildə
icra etmək icazəsi verilmişdi.
Albanların sonradan islamı qəbul edən əksər hissəsi Azərbaycan xalqınn
etnogenezində yaxından iştirak etmişlər. Xristian dinində qalan çox
kiçik hissəsi isə XIX əsrə qədər dillərini qorumuş olsalar da, sonradan
etnik şüurlarını tədricən itirmiş və ruslar tərəfindən Azərbaycana, o cümlədən
Qərbi Azərbaycan və Dağlıq Qarabağa kütləvi şəkildə köçürülən
ermənilərin içində ərimişlər.
XII əsrin böyük alban mütəfəkkiri Mxitar Qoşun “Alban salnaməsi”
və XIII əsrin böyük alban tarixçisi və ilahiyyatçısı Kirakos Gəncəlinin
“Alban ölkəsinin qısa tarixi” əsərlərindən göründüyü kimi, albanlar
müsəlman soydaşlarından fərqli olaraq, həmdinləri olan ermənilərə və
gürcülərə həmişə xoş münasibət bəsləsələr də, XII – XIII əsrlərdə də
alban etnik kimliyini unutmamışdılar. Təsadüfi deyil ki, onların hər ikisi
əsərlərini doğma alban dilində yazmışlar və onların ana dilində qələmə
aldıqları əsərlərinin bəzi hissələri dövrümüzədək çatıb. Qərbi
Azərbaycanın (indiki Ermənistan) Sisian rayonunun Urud kəndindən
tapılan, XVI əsrə aid olan, albanlara məxsus qəbirlərin üstündəki
kitabələr də bunu bütünlüklə təsdiq etməkdədir. O da danılmaz faktdır ki,
alban katalikosluğu XlX əsrə qədər mövcudluğunu sürdürmüş və onun
mərkəzi kimi Qarabağ ərazisi çıxış etmişdi.
XVI – XVII əsrlərə aid çoxsaylı alban əlyazmalarını yaratmış mirzələrin
o dövrdə, hələ də dillərini unutmadıqları, bəzi hallarda onu “tatar
dili” adlandırdıqları müşahidə edilir. Bəzi əlyazmaların mətnlərinin məzmunundan
onların özlərini “erməni” adlandırdıqları, erməni kimi düşündükləri
təəssüratı yaranır. Fəqət bu halda söhbət alban müəlliflərinin orijinal
əsərlərindən yox, erməni müəlliflərinin alban, yəni qıpçaq – qarqar
10
dilinə tərcümə edilmiş əsərlərindən gedir. Alban müəlliflərinin orijinal
əsərlərində bənzər haldan əsər – əlamət belə yoxdur və ola da bilməz. Bununla
belə, həmin əlyazmaların (XVI – XVII əsrlər) bəzilərinə ermənilər
tərəfindən çox – çox sonralar (XX əsrdə) “erməni” sözü daxil edilmişdir.
Bu da həmin əsərlərin müəlliflərinin guya erməni olduğu təəssüratı
yaratmaq üçün edilmişdir. Yəni erməni saxtakarlığı hər yerdə olduğu
kimi, burada da özünü göstərmişdir.
Həmin materialları, eləcə də çox sayda digər albandilli mətnləri əldə
etməmizə yardımçı olduğuna görə Ana Vətən Partiyasının sədri, millət
vəkili cənab Fəzail Ağamalıya, eləcə də ölkəmizin Qazaxıstandakı səfiri
cənab Qəndilova öz sonsuz təşəkkürlərimizi bildiririk.
11
ALBANLARIN DİLİ VƏ ƏLİFBASI
BARƏDƏ
Məlum olduğu kimi, Qafqaz Albaniyasında 26 soy və xalq
yaşamaqda idi ki, bunlardan albanlar, massagetlər, qarqarlar, saklar,
utilər (onları çox vaxt udinlərlə qarışıq salırlar), kəngərlər, çullar,
beçeneqlər (oğuzlar), kumanlar, kerqillər, suvarlar, bulqarlar,
hunlar, xəzərlər, dondarlar, labanlar (lpinlər), qaytaqlar və s. türk
soy və boyları idilər və ölkə əhalisinin böyük əksəriyyətini təşkil
edirdilər. Eyni zamanda dağlıq bölgələrdə, əski Andiya və Mazamua
ərazisində udinlər, ciqblər, silvlər, herlər, qatlar (xınalıqlılar və
buduqlar), leqlər (ləzgilər və laklar), boxlar (ubıxlar), saxurlar və
digər qafqazdilli tayfalar da yaşayırdılar. Bu xalqlar azsaylı idilər
və ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında önəmli bir rola sahib
deyildilər. Onlar bu gün də Dağıstanda və Azərbaycanın şimaldakı
dağlıq ərazilərində yaşamaqdadırlar.
Azərbaycanda yaşayan və sonradan qazaxların, qırğızların,
özbəklərin, eləcə də qaraqalpaqların etnogenezində yaxından iştirak
etmiş soylardan biri olan albanların adı ilk dəfə miladdan sonrakı
yazılı mənbələrdə qeyd edilsə də, onlar eradan əvvəl IV əsrin sonlarında
baş vermiş olaylarla əlaqədar yad edilirlər.
Azərbaycan türklərinin etnogenezində yaxından iştirak etmiş
albanlar əsasən Quzey Azəbaycanda, o cümlədən Qərbi Azərbaycanda
(bugünkü Ermənistanda), eləcə də Dağıstanda və bugünkü
Gürcüstanın Borçalıdan Tiflisə qədər uzanan geniş ərazilərində
məskun olmuş və bu ərazilərdə yaşayan digər türk soylarını – qarqarları,
utiləri, massagetləri, dondarları və sairə, eləcə də bir sıra
qafqazdilli tayfaları – udinləri, çilbləri, qatları, leqləri, ubıxları, herləri
və sairə öz ərafında birləşdirərək, tarixi mənbələrdə “Albaniya”
adı altında yad edilən dövlət qurmuşdular.
“Kitabi-Dədə Qorqud”da albanlardan türk xalqlarından biri
kimi söhbət açılır və əsərin baş qəhrəmanlarından Qazan xan alpanların,
yəni albanların başçısı kimi yad edilir. Şərqşünas alim
Süleyman Əliyarov bu barədə yazır:
12
“Dədəm Qorqud” kitabının araşdırılması Azərbaycanda uzun
sürən etno-tarixi inkişafın yeni, “gözlənilməz” bir axarını üzə çıxarmışdır.
Drezden nüsxəsində 4-cü boyda Qazan xan ovda olarkən cəsus
öz taqavoruna belə bir xəbər gətirir: “Hey, nə oturursan? İtüni
ulatmayan, çətügini mövlatmayan alpanlar başı Qazan oğlancuğu
ilə sərxoş olub yaturlar.”
“Alpanlar” etnik adının başqa bir yerdə də işlənməsi bu anlayışa
diqqətlə yanaşmağı tələb edir. 7-ci boyda oxuyuruq: “Ağ-boz
atlar çapdırur alpanlar gördüm, ağ işıqlı alpları yanıma saldum.
Bütün tədqiqatçılar sanki gözlərinə inanmayaraq burada işlənən
“alpanlar” sözünü “alplar” kimi oxumuşlar. Kitabın rusca
çapında isə alpın sinonimi olan “vityazi” şəklində çevrilmişdir.
Türkiyəli tədqiqatçı Ergin Drezden nüsxəsində felən rastlaşdığı
“alpanlar” sözünü “alplar” sözü ilə əvəz emişdir. Lakin ədalət
xatirinə söyləyək ki, o öz kitabının müvafiq yerlərində səhifəaltı
elmi-tənqidi çıxarışlarında Drezden əlyazmasında hər iki halda
“alpanlar” yazıldığını bildirmişdir.
Kitabda “alpanlar” etnoniminə rast gəlinməsi onun Azərbaycanda
baş verən hadisələrlə bağlı olduğunu və Azərbaycanda ərsəyə
gəldiyini sübut edən dəlildir. Bu xalq eradan əvvəl IV əsrdən
etibarən X yüzilliyə qədər 1500 illik bir vaxt ərzində Azərbaycanda
yaşamışdır.
Qədim albanların adı bu gün Qubanın “Alpan” kəndinin adında
yaşamaqdadır. Qədim albanların birbaşa varisləri olan bu
kəndin sakinləri türkdürlər və Azərbaycan türkcəsində danışırlar.
Nəzərə alsaq ki, Quba rayonu ərazisində yaşayan bütün qafqazdilli
xalqlar, o cümlədən sayları bir neçə min olan xınalıqlılar və buduqlar
öz dillərini qoruyub saxlamışlar, albanların başqa bir dildə
danışdığı və guya sonradan türkləşdiyini düşünmək, əlbəttə ki,
gülüncdür.”
Albanların ən azı erkən orta əsrlərdən Azərbaycan hüdudlarını
aşaraq Türküstan tərəflərə də yayıldığını söyləmək olar. Məsələ
burasındadır ki, VI əsr müəllifi İordan İskitlər ölkəsinin çox böyük
13
ərazini əhatə ediyini, hunların, sirlərin və albanların gedib çatdıqları
uzaq hüdudlara qədər uzandığını yazır. Bu məlumatdan açıq –
aydın görünür ki, albanlar da iskitlər kimi Türküstanın son hüdudlarına
qədər, yəni Çinə qədər yayılmışdılar. Təsadüfi deyil ki, bu
gün qazaxların “alban” adlandırılan qolu məhz Çindəki Uyğur
Muxtar Vilayəti ərazisində, başqa sözlə, Şərqi Türküstanda və
Monqolustanda, eləcə də Qazaxıstanın Çinlə sərhəd bölgələrində
yaşayırlar.
Alban-türk xalqının qazax türklərinin etnogenezində yaxından
iştirak etdiyini sübut edən məlumatları görkəmli qazax maarifçisi
Çokan Vəlixanovun “Seçilmiş əsərləri”nin 4-cü cildinin 326-cı
səhifəsində, qırğızların etnogenezində oynadıqları rol barədə məlumatları
isə Abromzonun “Qırğızıstan arxeoloji və etnoqrafik ekspedisiyası”
məcmuəsinin 1960-cı il, 4-cü buraxılışında dərc edilmiş
“Qırğızların etnik tərkibi…” adlı məqaləsində tapmaq olar.
Karmışevanın “Tacikistanın özbək-lokay xalqı” kitabının 16-cı
səhifəsindəki 2-ci cədvəlində isə albanların özbək türklərinin etnogenezində
oynadığı rol barədə mütəxəssisləri maraqlandıra biləcək
məlumat bulunmaqdadır.
Jdanko özünün qaraqalpaqların tarixi etnoqrafiyasına həsr
etdiyi kitabının 41-ci səhifəsində albanların qaraqalpaq türklərinin
də etnogenezində iştirak etdiyini bildirir.
Qiyasəddin Qeybullayevin tədqiqatları nəticəsində məlum
olmuşdur ki, alban tayfalarından qarqarlar da türk idilər və onların
dili qıpçaq türkcəsi olub. Görünür, qədim Azərbaycanda oğuz türkcəsi
ilə yanaşı qıpçaq türkcəsi də yayğın olmuşdur. Hər halda, “Kitabi-
Dədə Qorqud”da oğuzlarla yanaşı qıpçaqlardan da gen – bol
danışıldığı, bu iki türk xalqı arasında güclü rəqabət hissi olduğu
danılmaz faktdır. O da faktdır ki, alban əlifbası məhz qıpçaq –
qarqar dili əsasında yaradılmışdı və bu dil Albaniyanın ədəbiyyat
və dövlət dili funksiyasını ifa etmişdir. Doğrudur, əski rus-sovet elmindən
gələn ənənəyə əsaslanaraq, bir çoxları qarqarları qafqazdilli
xalq hesab etməkdə davam edirlər. Lakin cənab fakt tamam başqa
şeyi diktə edir.
14
Fakt budur ki, məşhur qırğız-türk dastanı “Manas”da əsərin
qəhrəmanı Manasın atasının adı Qarqardır. Manasın mənsub olduğu
xalq isə dastanda gah qarqar, gah da qıpçaq adlanır. Bu fakt
akademuk Bartoldun əsərlərinin toplandığı 4 cildliyin 2-ci cildinin
1-ci hissəsinin 541-ci səhifəsində, 55-ci qeyddə təsbit edilmişdir.
Abramzonun “Qırğızlar və onların etnoqrafik və tarixi-mədəni əlaqələri”
adlı kitabının 46-cı səhifəsində isə XVI əsrdə Qaraqışlaqda
baş verən hadisələrlə əlaqədar qıpçaq-qarqar xalqının adı çəkilir.
Nizami Cəfərov yazır:
“Azərbaycanda qıpçaq-oğuz münasibətlərinin ən gərgin dövrü
9-10-cu əsrləri əhatə edir. Həmin dövrün etnosiyasi, linqvokulturoloji
proseslərini əks etdirən “Kitabi-Dədə Qorqud”da qıpçaqoğuz
münasibətləri ümumi şəkildə qeyri-müəyyən coğrafiyada deyil,
Azərbaycan miqyasında təqdim olunur.
Qıpçaqlar tarixi mənbələrdə daha çox xəzərlər kimi təqdim
olunur ki, bunun da əsas səbəbi qıpçaqların Şimali Qafqaz və ətraf
regionları əhatə edən Xəzər siyasi birliyinin, dövlətinin mövcudluğu
idi. Ümumiyyətlə, qıpçaqlar 1-ci minilliyin sonu, 2-ci minilliyin
əvvəllərindən mənbələrdə müxtəlif adlarla adlanmışlar: Pbeçeneqlər,
kumanlar, polovetslər, xəzərlər və sairə.”
Çox təəssüflər olsun ki, Musa Kağankatlının “Alban tarixi” və
Mxitar Qoşun “Alban salnaməsi” adlı kitabları dövrümüzədək orijinalda
yox, erməni, rus və ingilis dilinə tərcümələrdə gəlib çıxmışdır.
Bu kitablar haqqında bizdə olan təsəvvür Azərbaycan türkcəsinə
Ziya Bünyadovun etdiyi tərcümələrə əsaslanır. Tanınmış dilçi
alim Firidun Ağasıoğlunun yazdğına görə, ermənilər “Alban tarixi”
kitabını rus dilinə çevirərkən bilərəkdən bir necə ciddi təhrifə yol
vermişlər. Onlardan 2-si üzərində xüsusi durmağımıza ehtiyac var.
1. Mesrop Maştots ermənilərə əlifba düzəltdikdən sonra Albanyada
qarqarların dilinin bəzi səsləri üçün xüsusi işarələr (nşanqirs)
yaradır. Tərcümədə isə qarqar dili əsasında ayrıca bir əlifba
yaradıldığı bildirilir.
2. Qarqarların dili ağ xəzərlərin dili (akxazur) ilə eyniləşdirilir.
Tərcümədə “akxazur” etnonimi əvəzinə “son dərəcə uyumsuz bir
dil” ifadəsi işlədilmişdir.
15
Biz bu məsələnin üzərinə bir qədər sonra yenidən qayıdacağıq.
Deməli, Musa Kağankatlının sözündən belə çıxır ki, Maştots
artıq ermənilər üçün yaratmış olduğu əlifbanı bir qıpçaq xalqı olan
qarqarların (ağ xəzərlərin) dilinə uyğunlaşdırır. Bunun üçünsə
erməni dilində olmayan bəzi qıpçaq səsləri üçün ayrıca işarələr
yaradır. Daha doğrusu eyni işarələr bəzi hallarda alban əlifbasında
bir, erməni əlifbasında isə digər bir səsi ifadə etmişdir.
Bu isə o deməkdir ki, “Alban yazılı ədəbiyyatı” adlandıra biləcəyimiz
şey qıpçaq dilində və erməni əlifbasından sadəcə səslənişi
baxımından bir neçə işarə ilə fərqlənən əlifba ilə yazılmış mətnlər
olmalıdır. Xoşbəxtlikdən bu mətnlər günümüzədək qorunub saxlanmışdır.
Fəqət bu yazılı mətnlərin Alban ədəbiyyatının nümunələri
olduğu heç kəsin ağlına gəlməmiş, onlar elmi ədəbiyyata, yanlış
olaraq, “erməni qıpçaqcası” adı altında daxil edilmişdir.
Bu mətnlər barədə Azərbaycan elmi ictimaiyyətinə ilk dəfə
görkəmli Azərbaycan türkoloqu mərhum Fərhad Zeynalov məlumat
vermişdir:
“Xalis qıpçaq abidələri azdır. Qərbi qıpçaq tayfalarının dilini
əks etdirən “Kodeks-Kumanikus”, Məmlük qıpçaqcasını əks etdirən
ərəbcə-qıpçaqca lüğətlər və eləcə də erməni qıpçaqcasına aid
abidələr bir növ istisnalıq təşkil edir…
Xalis qıpçaq xüsusiyyətləri daşıyan abidələrdən bir qismi də
erməni qıpçaqcası kimi tanınan abidələrdir. Bu abidələrin əksəriyyəti
Ukraynada, Kiyev Universitetinin kitabxanasında mühafizə
olunurdu. Onların böyük bir qismi 1944-cü ildə alman – faşist işqalçıları
tərəfindən məhv edilib. İndi isə cəmi 28 erməni qıpçaqcası
ilə yazılmış abidə qeydə alınıb.”
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, mərhum türkoloq ana dilimizin
oğuz mənşəli olması, lakin qıpçaq təsirinin də açıq – aydın şəkildə
sezilməsi barədə də maraqlı fikirlər söyləmişdir:
“Bugünkü müasir dilimizin spesifik fonetik, leksik və qrammatik
xüsusiyyətləri, əlbəttə, onun xalis oğuz mənşəli olmasını sübut
edir. Lakin unutmaq olmaz ki, Azərbaycan dili təkcə oğuz dilləri
qrupu əsasında formalaşmayıb və formalaşa da bilməzdi. Hələ bu
16
gün də dilimizdə qıpçaq və qismən də karluq-uyğur qrupu dillərinin
ünsürləri də qalmaqdadır.”
Moisey Xorenatsi və Musa Kağankatlının sözlərindən belə çıxır
ki, qarqarların daha bir adı olmuşdur – ağ xəzərlər. Xəzərlərə xüsusi
kitab həsr etmiş rus alimləri Artomonov və Pletneva, eləcə də əsərlərində
xəzərlərə geniş yer ayırmış Lev Qumilyov ərəb mənbələrinə
istinadən xəzərlərin ağ xəzərlər və qara xəzərlər deyə iki əsas yerə
bölündüyünü qeyd etmişlər. Əlbəttə ki, bu halda söhbət Albaniya
xəzərlərindən-ağ xəzərlərdən, yəni qarqarlardan getməlidir.
Erməni tarixçisi Moisey Xorenatsi Azərbaycan ərazisində xəzərlərin
adını III əsrdə, gürcü tarixçisi Leonti Mrovelli isə eradan əvvəl
VII əsrdə baş vermiş hadisələrlə əlaqədar çəkmişdir. Xəzərlərin adı
bugünədək Lerik rayonu ərazisindəki Xəzəryaylaq, Ordubad rayonu
ərazisindəki Xəzəryurd, Hadrut və Füzuli rayonları ərazilərindəki Xəzərdağ
toponimlərində və ən nəhayət, Xəzər dənizinin adında yaşamaqdadır.
Maraqlıdır ki, şərti olaraq “erməni qıpçaqcası” adlandırılan qıpçaqdilli
alban ədəbiyyatı nümunələrinin bir qismi – əsasən müxtəlif
“İncil” nüsxələri, dua kitabları və digər xristian məzmunlu
mətnlərin bir qismi Qərbi Azərbaycan ərazisində, yəni indiki Ermənistan
ərazisindəki əlyazmalar fondunda qorunur.
Murad Aci yazır:
“Ermənistanda erməni qrafikası ilə, fəqət türkcə yazılmış qədim
müqəddəs kitablar var. Madam ki, erkən Ermənistanda dualar türkcə
yazılmışdı, deməli, ibadət heç də suryani dilində yox, türkcə edilirdi.
Ermənilər üçün ilk məbədləri kimlər tikmişlər? Nə üçün onların istiqaməti
şərqədir?…Bu sualların cavablarını onların divarlarında
tapmaq olar-orada türk tamğaları təsvir edilmişdir.
Zvartnotsda, Dvində, Cvaridə, Kotavankda, digər yerlərdə türk
run yazıları var.”
Şübhəsiz ki, bu gün “Ermənistan” kimi tanınan Qərbi Azərbaycandakı
kilsələri türklər, yəni albanlar tikmişlər. Ermənilər isə
həmin ərazilərə XlX əsrdən ruslar tərəfindən köçürülmüş və alban –
türk kilsələrinə sahib çıxmışlar. Deyilənlərə ən gözəl sübut kimi
17
Qərbi Azərbaycanın, yəni bugünkü qondarma Ermənistanın Şirak
vilayətinin Artik bölgəsinin XX əsrin 40-cı illərində adı dəyişdirilərək
“Ariç” şəklinə salınan qədim Xpçax (Qıpçaq) kəndindəki
Xpçaxvəng adlı kilsə və monastrı (XII əsrdə tikildiyi söylənilir)
göstərmək olar.
Qərbi Azəbaycanda (bugünkü Ermənistan) qıpçaq – qarqarların
çox qədim zamanlardan yaşamış olduqlarını, onların torpaqlarının
Ərməniyyə və Kilikiyaya qədər uzandığını erməni (hay) tarixçiləri
də etiraf edirlər. Məsələn, A. Akopyan özünün “Albaniya – Aluank
qədim yunan – Roma və qədim erməni mənbələrində” (İrəvan,
1987) adlı kitabının 66-67-ci səhifələrində yazır ki, Moksda Qarqar
adlı vilayət, Tsopka və Qərbi Kilikiyada iki Qarqar qalası, Lori və
Parisosda iki Qarqar kəndi var. Bundan başqa Meğri tərəfdə Qarqar
dağının mövcudluğu da məlumdur.
Hazırda Qərbi Azərbaycanın (bugünkü Ermənistanın) Zəngəzur
bölgəsində qarqarlara aid bir monastır kompleksi də qalmaqdadır.
Öncələr “Gərgərvəng” və ya “Qarqarvəng” adı ilə məşhur
olan bu monastra bitişik Həzrət Məryəm kilsəsinin tikilməsindən
18
sonra (1283-cü il) daha çox Məryəm kilsəsi və ya “Surb Sion”
monastrı kimi yad edilməyə başlayan bu kompleks alban (həm də
Azərbaycan) memarlığının ən maraqlı nümunələrindən biridir.
Qarqarlar və onların yaşayış arealı barədə əski erməni (hay)
mənbələrində də söz açılmışdır. Məsələn, Moisey Xorenatsi (V əsr)
alban əlifbasının qarqar dili əsasında yaradıldığını söyləmiş, Qarqar
meydanından və Qarqar məlikliyindən söz açmışdır. Gevond (VIII
əsr) Qarqar düzənliyinin, Böyük Vardan (XIII əsr) isə Qarqar vilayətinin
adını çəkmişlər. Tovma Artsruni isə türk mənşəli ərəb sərkərdəsi
Buğanın Qarqar düzənliyinə gələrək, Bərdə şəhərinə daxil
olduğunu yazmışdır.
Ümumiyyətlə, əski yazılı qaynaqlarda qarqarlar və onların
yaşayış arealı barədə yetərincə məlumat bulunmaqdadır. Məsələn,
Strabon qarqarların amazonkalarla qonşuluqda, amazonkaların isə
Albaniya üzərində yüksələn dağlarda yaşadıqlarını yazmışdır.
Bu xalqın adı Qafqaz və Orta Asiyanın toponomikasında geniş
əks olunmuşdur. Bu sırada XIX əsrdə indiki Dağıstanın Teymurxanşura
vilayətində qeydə alınmış Qarqar yer adını, Tiflis quberniyasının
Tionet və Axalsix uyezdlərində qeydə alınmış Qarqar –
meydan, Qarqar – Qutan, Qarqar dağı, Qarqaris və s. toponimlərini,
Qəbələ rayonu ərazisində mövcud olmuş Xaraba – Qaraqarı, eləcə
də Qarabağla Gədəbəy sərhəddində yerləşən bir neçə Qarqar kəndini
(bu gün onlardan biri Gərgər, digəri isə Xarxar adlanır) və
Naxçıvan uyezdində qeydə alınmış Xarxar kəndini göstərmək olar.
XIII əsr ərəb müəllifi Yaqut əl-Həməvi Beyləqan yaxınlığında yerləşən
Qarqar şəhərini xatırlatmışdır. İbn Xordadbeh (IX əsr) isə
Şabran və Dərbənd arasındakı Qarqar şəhərindən söhbət açmaqdadır.
Deyilənlərə Qarabağ ərazisindəki iki ayrı Qarqar çayını da
əlavə etmək lazımdır. Türkiyə və Cənubi Azərbaycan ərazisində də
bir neçə Qarqar, Xarxar, Gərgər adlı yaşayış məntəqəsinin olduğu
məlumdur. Qarqarların bir vaxtlar Orta Asiyada da yaşadığını söyləmək
olar. Belə ki, Dionisiy Perieqet (II əsr) qarqarların Emod
dağlarından Qanq çayı ilə suvarılan torpaqlara qədər geniş bir
ərazidə yaşadıqlarını yazmışdır.
19
Türk – alban dilində, yəni “erməni qrafikası” (əslində alban
əlifbası) ilə yazılmış, fəqət türkcə (qıpçaq türkcəsində) olan xristian
ədəbiyyatına gəlincə, bu ədəbiyyatın yaranması barədə V əsr erməni
salnaməçisi Koroyunun yazdığına görə, hələ o dövrdə Albaniya
yepiskopu İremiyanın başçılığı ilə dini kitablar, yəni Bibliya alban
dilinə tərcümə edilmişdi. VIII əsr erməni tarixçisi Gevond özünün
“Tarix” əsərində bildirir ki, onun dövründə “İncil” bir sıra dillərlə
yanaşı alban dilində də tədris edilirdi və alban dilində olan dini
kitablar ciddi cəhdlə qorunurdular.
Ermənistanın əlyazmalar fondunda araşdırmalar aparan
A.D.Ananyan isə müqəddəs Yeliseyin Şərq ölksində – Albaniyadakı
fəaliyytindən bəhs edən erməni dilində bir sənəd tapmış və dərc
etdirmişdir. Həmin sənədin erməni dilinə alban dilindən tərcümə
edildiyini tərcüməçilərin özləri qeyd etmişdilər.
Həmin ərazidə mövcud olan erməni qrafikalı türkdilli dini
ədəbiyyata gəlincə, onlar alban ədəbiyyatı nümunələrindən başqa
bir şey deyildir. Bu ədəbiyyatın qələmə alındığı əlifbanın erməni
əlifbası ilə eyni mənşəli olması, eləcə də ortaq din xristian albanların
müəyyən bir hissəsinin zamanla erməniləşməsinə səbəb olmuşdur.
Bununla belə, çox sayda nümunəsi (onminlərcə səhifə)
Polşa, Rusiya, Avstriya, İtaliya, Rumıniya, Ukrayna və Ermənistanda
qorunub saxlanmış qıpçaqdilli alban ədəbiyyatını tədqiqatlara
cəlb etmək, onları dərindən öyrənmək ən azı Albaniyanın tarixini,
Azərbaycanda baş vermiş etnik və etnolinqvistik prosesləri dərindən
başa düşmək baxımından çox vacibdir. Biz “Kitabi-Dədə Qorqud”
sayəsində Azərbaycanda oğuz-qıpçaq münasibətlərində oğuzların
rolundan xəbərdarıq. İndi isə qıpçaqdilli alban ədəbiyyatını
araşdırıb proseslərə digər tərəfin də gözü ilə baxmağın vaxtı çatıb.
Üstəlik də bu ədəbiyyatı Azərbaycan ədəbiyyatının tərkib hissəsi
kimi gözdən keçirməyin də vaxtı artıq çoxdan çatmışdır.
Əldə olan təkzibedilməz sənədlər qıpçaq mənşəli qarqar dilinin
Albaniyanın dövlət dili olduğunu və bu dildə beynəlxalq yazışmaların
aparıldığını söyləməyə tam əsas verir. Məsələn, 505–ci ildə
bugünkü İran ərazisində yaşayan xristianlara ünvanlanmış erməni
dilində olan bir məktubda deyilir:
20
“Biz sizə daha öncə öz aramızda razılaşaraq, erməni, gürcü və
alban dillərində, həmin dillərin yazısı ilə məktub yazmışdıq. İndisə
eyni şeyi təkrar edirik.”
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, sözügedən mətnlər elm aləmində
“erməni qıpçaqcası” adı altında tanınmaqdadır. Bu həqiqətdən uzaq
ifadənin geniş yayılmasının əsas səbəblərindən biri Ukrayna
ərazisində bir vaxt özləri kimi köçkün olan ermənilərlə iç-içə yaşayan
albanların (qıpçaqların) yerli erməni məhkəməsinin xidmətlərindən
istifadə etməsi və onun bütün sənədlərini ana dillərində
tərtib etmələri, bir qismini isə erməni dilindən tərcümə etmələri
olmuşdur. Elə bu da həmin mətnlərin tədqiqatçılarını çaşdırmışdır.
Halbuki, sözügedən sənədlərin bir qisminin erməni dilindən
tərcümə olduğu həmin sənədlərin üzərində qeyd edilmişdir. Elə bu
fakt da mətnləri ilk dəfə ətraflı tədqiq edən görkəmli rus şərqşünası,
əslən karaim türklərindən olan A.Krımskini yanıltmış və o, məsləhətçiləri
qismində çıxış edən erməni köməkçilərinin təlqin və
təşviqi ilə bugünkü Ukrayna ərazisində yaradılmış mühacir alban
ədəbiyyatının dilini “erməni qıpçaqcası” kimi təsbit etmiş, həmin
ədəbiyyatın yaradıcılarının isə guya ana dillərini unudaraq, qıpçaq
türkcəsinə keçən ermənilər olduğunu söyləmişdir.
Şübhəsiz ki, onun bu fikri yanlışdır. Əgər sözügedən ədəbiyyatın
yaradıcıları gerçəkdən də dillərini unutmuş ermənilər olmuşsa,
bəs, çox sayda erməni mətnlərini öz “yeni” dillərinə necə tərcümə
etmişlər? Bilmədiyin, unutduğun bir dildən çox sayda tərcümə etmək
mümkündürmü? Və niyə guya “tərcümə” edilən əsərlərin böyük
əksəriyyətinin müəllifi erməni yox, məhz albanlardır? Söhbət
tanınmış hüquqşünas və ilahiyyatçı alim Mxitar Qoş, onun şagirdi
Vardapet Vanağan, Vanağanın şagirdi, tanınmış tarixçi Kirakos
Gəncəli, Albaniya katalikosu Nerses və s. bu kimi məşhur alban
müdriklərindən gedir.
Elm aləmində “Erməni qıpçaqcası” adlandırılan yazıların və
ədəbiyyatın gerçəkdən də albanlara məxsus olduğunu təkzibedilməz
şəkildə sübut edə bilməmiz üçün hər hansı bir alban müəllifinin
həmin dildə, yəni qıpçaq türkcəsində və erməni (əslində alban)
21
əlfbası ilə yazılmış sadəcə bircə sətirini əldə etməmiz yetərli idi.
Bizim isə əlimizdə hər hansı bir alban müəllifin bircə sətri yox, çox
sayda tanınmış alban müəllifinin əsərləri, eləcə də çox məşhur bir
albanın, ayrıca bir “Alban salnaməsi” yazmış böyük alban maarifçisi
Mxitar Qoşun “Törə bitiki” (Qanunlar toplusu) adlı kitabının
bütöv bir parçası, eləcə də Kirakos Gəncəlinin “Tarix” kitabının II
fəslinin böyük bir hissəsi kimi təkzibedilməz dəlillər var.
Yanlış olaraq “erməni qıpçaqcası” adı altında tanınan alban yazılı
ədəbiyyatı nümunələrinin toplanıb nəşr edilməsində görkəmli türkoloq alim
Aleksandr Qarkavetsin xidmətləri ölçüyəgəlməz dərəcədə böyükdür.
Mxitar Qoşun “Törə bitiki”, Vanağanın, Kirako-sun əsərləri,
eləcə də alban dilində (qıpçaq – qarqar dilində) dövrümüzədək çatmış
müxtəlif dualar, lüğətlər ən azı V əsrdən Albaniyanın (Quzey
Azərbaycanın) dövlət, ədəbiyyat və təhsil dili olmuş qıpçaq – qarqar
dilinin qrammatika, fonetika və leksikasını öyrənmək baxımından
son dərəcə zəngin material verməkdədir.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, erməni müəlliflərinin yazdığına
görə, guya bu dilin və yazıların sahibləri özlərini türkcə “ermə22
nilər” adlandrmışlar və sözügedən əsərləri yaradanlar ana dillərini
unudub qıpçaq dilinə keçmiş ermənilərdir. Bunun belə olmadığını
irəlidə görəcəyik.
Ermənilər, ümumiyyətlə, albanların guya artıq V – VI əsrlərdə
erməniləşdiyini söyləyirlər. K.V.Treverin və İ.A.Orbelini kimi
alimlərin fikrincə isə albanların erməniləşməsi VIII – X əsrlərdə baş
vermişdir. Z.Bünyadov və F.Məmmədova isə bu iddiaları inkar
etsələr də, albanlarn artıq XII əsrdə erməni dilində yazdıqlarını söyləyir
və dolayısı ilə “erməniləşmə”nin başlanğıcınıı həmin dövrlə
bağlayırlar.
XII – XIII əsrlərə aid alban müəlliflərinin, o cümlədən Mxitar
Qoş və Kirakos Gəncəlinin əsərlərinin tədqiqi bu iddiaların heç
birinin doğru olmadığını ortaya qoymuşdur, yəni bu iddialar digər
erməni saxtakarlıqları kimi uydurmadan başqa bir şey deyil. Bizim
alimlərimizin də təqribən eyni mövqedən çıxış etməsinə, sadəcə
vaxt məsələsində erməni alimlərindən fəqli mövqe sərgiləməsinə
gəlincə isə, bu, məlumatsızlıqdan qaynaqlanmışdır. Məhz məlumatsızlıq
ucbatından Azərbaycan tarixşünaslığında albanların guya
qafqazdilli olmaları barədə kökündən səhv bir fikir də möhkəmlənmişdir.
Bu yanlış fikrin qızğın tərəfdarlarından biri də Fəridə xanımdır.
Həm Mxitar Qoş, həm də Kirakos Gəncəli özlərini alban adlandırıblar,
Albaniyadan “bizim ölkə”, “bizim Alban ölkəsi” və ya “bizim
Şərq ölkəsi” deyə söz açıblar.
Məsələn, “Törə bitiki” nin XIII əsrdə Smbat Sparapetini tərəfindən
erməni dilinə edilən tərcümə mətnindən Mxitar Qoşun belə
yazdığı məlum olur:
“Biz bu işə erməni təqviminin 633–cü ilində – bundan bir dövr
(532 il) çıx, bizdə (albanlarda – B.T.) kiçik təqvim adlanan (alban
təqvimi – B.T) təqvimin 101–ci il edəcək, – rum tarixi ilə… Bizim
xanlıqda (Alban xanlığında – B.T.) dərəbəyliyin hökm sürdüyü,
Xaçında bəzi bəylərin – Əsən adlanan bəy və oğlu Vaxtanqın
Xayterk adlanan qalada oturub başqa bəylərə hökm etdikləri,
Kilikiyada böyük bəy Rubenin hakim olduğu dövrdə, müzəffər
23
Georgi xanın öldüyü, Ərməniyyədə Qriqorinin, bizim Albaniya
ölkəsində isə Stefannosun patriarx olduqları ildə…”
Kirakos Gəncəli isə Özünün “Alban ölkəsinin qısa tarixi”
(“Tarix”) adlı kitabnın “Yadellilər tərəfindən sıxışdırılan alban katalikoslarının
böyük bəylərə sığınmaları barədə” başlıqlı Vl fəslində
belə yazmışdır:
“Cənub qəbilələrindən – İsmayıloğullarından (ərəblərdən – B.T.)
ən çox pislik görən və təqiblərə məruz qalan… Albaniya idi. Belə ki,
bizim hökmdarlarımız qırılmış, alban katalikosları isə orada – burada
daldalanmağa məcbur olmuşdular və daimi yerləri yox idi…”
Qeyd etmək lazımdır ki, əldə olan əlyazmaların böyük əksəriyyəti
Qafqazdan indiki Ukrayna ərazisinə köçmüş xristian qıpçaqların
(albanların) həmin ərazidə ərsəyə gətirdikləri sənədlərdir. Bu
sənədlərdə həmin xalq öz ana dilini nə “erməni dili”, nə də “alban
dili” adlandırır. Danışdıqları dili bəzən “xıpçax tili” (qıpçaq dili),
bəzən sadəcə “bizim til”, XVI əsrdən etibarən isə bəzən həm də
“tatarca” adlandırırlar və özlərini ermənilərdən ayırırlar:
“Tügəlləndi Boğos arakelninq bitiki tarkmanel bolğan ermeni
tilindən xıpçax tilinə xolu bilə yazıxlı da arzanisiz Mikayel kahananınq
Kosta oğlununq …”
“Tamamlandı həvvari Pavelin məktublarının erməni dilindən
qıpçaq dilinə tərcüməsi günahkar və layiq olmayan kahin Mikayıl
Kosta oğlunun əli ilə…”
Başqa bir misalı gözdən keçirək:
“…Tilindən ermenininq latingə çıxarğandır, Latindən polskiygə,
a polskiydən bizim tilgə …”
“…Dilindən ermənilərin latın dilinə tərcümədir, latıncadan
polyak dilinə, polyak dilindən isə bizim dilə…”
A. Qarkavets haqlı olaraq yazır:
“Tərcüməçilər öz doğma qıpçaq dilini təkcə monqol – tatar
hücumlarından sonra “tatar” adlandırılmağa başlanan türk qardaşlarının
dilinə çox yaxın olduğuna görə “tatarca” adlandırmırdılar,
həm də, ən əsası, onu … erməni dilindən… fərqləndirmək
üçün edirdilər”.
24
Eyni zamanda, ermənilərin də onları özlərindən ayrı bir millət
saydıqlarını əldə olan sənədlər, məsələn, dövrümüzədək ulaşmış
beş erməni (hay) – qıpçaq lüğətinin birinin titul vərəqəsində erməni
dilində yazılmış aşağıdakı sözlər də təsdiqləyir:
“Batmutiun hayi ev xipçax lezui” (hay və qıpçaq dillərində
izahlar)
Alban, yəni qarqar – qıpçaq dilinin fonetik tərkibi ilə üzdən
tanışlıq Musa Kağankatlı və Moisey Xorenatsinin bu dil barədə
söylədikləri “boğaz səsləri ilə dolu dil” ifadəsinin doğruluğunu tam
təsdiq etməkdədir. Məsələn, bu dildə dilimizdəki “q” səsinin “x”,
bəzən də “ğ” kimi tələffüz edildiyi müşahidə edilir: qıpçaq – xıpçax,
qayıtmaq – xaytmax, qar – xar və s. Eyni zamanda söz önlərindəki
cingiltili samitlərin karlaşması baş verir: daş – taş, dil – til və
s. Sait sistemi eynən Azərbaycan türkcəsində olduğu kimi 9 səsdən
ibarətdir və bizimki ilə tam eynidir. “Və” bağlayıcısı məqamənda
“da” və fars dilindən alınma “u” bağlaycılarının paralel işlənməsi
müşahidə edilir. Cəm şəkilçisi də Azərbaycan türkcəsindəki kimidir:
-lar, -lər.
Alban dilində ismin, eynən Azərbaycan dilində olduğu kimi, 6
halı olub. Yiyəlik hal şəkilçilərinin “-inq”, “-ınq”, yönlük hal şəkilçilərinin
“-gə”, “-ğa”, təsirlik hal şəkilçilərinin isə “-nqi”, “-gi”,
“-nqı”, “ğı” olduğu məlumdur. Digər hal şəkilçiləri bunlardır: “-
də”, “-tə”, “-da”, “-ta” (yerlik hal) və “-dən”, “-tən”, “-dan”, “-tan”
(çıxışlıq).
Miqdar sayları: bir, eki, üç, dört (tört), beş (biş), altı, yeti, sekiz
(saqiz), doquz, un (on).
Sıra sayları: burungi, ekinçi, üçünçü, törtünçü, bişinçi, altınçı və s.
Dövrümüzədək bu dildə yetişən mətnlərdə diqqət çəkən ən maraqlı
məqamlardan biri həmin mətnlərdə bir neçə qədim yunan və
qədim suryani, eləcə də orta fars mənşəli alınma sözlərə rast gəlinməsidir.
Bunlar əsasən dini terminlərdir. Suryani dilindən keçən
sözlərə eyniylə erməni dilində də rast gəlinir. Məsələn: arakel (həvvari),
markare (peyğəmbər), axpaş (yepiskop), Errortutiun (üç
üqnum), surp (müqəddəs), qoys (təmiz, bakirə), Asduacacin (Tanrı
25
anası), Avedaran (Incil), xosdovanel (təmizlənmək, arınmaq),
xosdavanitiun (tövbə) və s.
Eyni şeyi orta fars dilindən keçmiş vartabed (dini rütbə, rahib),
hşerğapet (böyük mələk), friştə (mələk) və s. kimi sözlər barədə də
söyləmək olar.
Alban dilində işlənən yunan mənşəli sözlərsə “katağiqos”
(katalikos), “Krisdos” (İsa Məsih, yağlanmış), “Soğmos” (Solmos,
Zəbur), arhiebisgobos (arxiyepiskop), paxesos və sairədir.
Ukraynada məskunlaşmış mühacir albanların XVI-XVII
əslərdə yaratdıqları ədəbiyyatın dilində isə “korol” (kral), “kerabl”
(gəmi), “priçina” (səbəb), “stol” (masa), “pokolena” (nəsil, soy),
“materiya”, “duxovnıy” (mənəvi, ruhani), obıçay (adət, ənənə) və s.
kimi slavyan mənşəli sözlərə də bol – bol rast gəlinməkdədir.
Maraqlıdır ki, indiyə qədər türk dilinin qıpçaq ləhcəsinin tədqiqinə
girişən alimlər əsasən “Codex Cumanikus”a istinad etmişlər.
Bu lüğətdə isə qıpçaq materialı vur – tut 82 tam olmayan səhifə
həcmindədir. Qarqar – qıpçaq (alban) materialı isə onminlərcə səhifə
ilə ölçülür ki, bu da həmin ləhcənin daha dərindən öyrənilməsi
üçün böyük imkanlar açır. Doğrudur, bu materialın böyük əksəriyyəti
indiki Ukrayna ərazisində ərsəyə gətirilmişdir və onların yalnız
müəyyən bir hissəsi Azərbaycanda (Albaniyada) yazılmışdır, fəqət
bunun bir o qədər də fərqi yoxdur, çünki dil eynidir. Əldə olan
materiallar içərisində İsraildə yaşayan alban icmasına məxsus sənədlərə
də rast gəlinməkdədir.
Qeyd etmək lazımdır ki, artıq rus, qazax və tatar alimləri bu
istiqamətdə müəyyən işlər görməyə başlamışlar. Türkiyədə də bu
istiqamətdə tədqiqat əsərləri yazılmşdır. Biz isə bu böyük irsin gerçək
sahibləri olmamıza və bu irsdən yararlanaraq ermənilərə qarşı
ideoloji mübarizədə güclü silah əldə etmək imkanımıza baxmayaraq,
hələ də yuxudayıq. Məlumat üçün bildirək ki, artıq sözügedən
dilin tədqiqi istiqamətində yetərincə iş görülmüşdür və bu işlərdə
həmin dil hələ də “erməni qıpçaqcası” kimi təqdim olunmaqdadır.
Sözügedən tədqiqat əsərlərinin bir qisminin siyahısı kitabın
sonunda verilmişdir.
26
Bu əsərlər içində bizim üçün ən böyük önəm daşıyan material
isə, təbii ki, Mxitar Qoşun “Törə bitiki”dir ki, bu barədə tam məlumatı
Qarkavets və Saparqaliyevin birlikdə nəşrə hazırlayaraq çap
etdirdikləri “Tere bitiqi: Armyano – kıpçakskiy Sudebnik / Kıpçaksko
– polskaya versiya Armyanskoqo Sudebnika 1519 – 1594
qq.” (2003. Üst – üstə 792 səhifə) kitabından almaq olar.
“Kitabi – Dədə Qorqud”da albanların oğuzlarla birlikdə yad
edilməsi və Qazan xanın da onların başçısı kimi təqdim edilməsi,
qıpçaqdilli alban ədəbiyyatı ilə yanaşı oğuzdilli alban ədəbiyyatının
da mövcudluğu ehtimalını ortaya çıxarır. Məsələ burasındadır ki,
İrəvandakı M.Maştots adına Əlyazmalar Fondunda onlarla oğuz
türkçəsində alban (erməni qrafikası ilə eyni köklü) əlifbası ilə yazıb
– yaratmış ədibin əsərləri qorunur. Təmiz türk adları daşıyan bu
ədiblərin əksər əsərləri həm Ermənistanda, həm də Azərbaycanda
dərc olunmuş, fəqət onlar türkcə yazan erməni müəllifləri kimi
təqdim olunmuşlar. Gerçək isə budur ki, sözügedən ədiblər albandırlar
və əsərləri də oğuzdilli alban ədəbiyyatı nümunələridir. Qeyd
etmək lazımdır ki, “Koroğlu” dastanının da alban (oğuz türkcəsində)
variantı dövümüzədək ulaşmışdır. Fəqət bu variant elm aləminə
“Koroğlu”nun erməni variantı kimi təqdim edilmişdir. Çox gümün
ki, albanlar zamanla qıpçaq türkcəsini tərk edərək oğuz türkcəsinə
keçmişlər və bu proses fərqli ləhcə və şivələrdə danışan ayrı-ayrı
türk soy və boylarının oğuz türkcəsinə əsaslanan vahid Azərbaycan
(türk) ədəbi dilinin yaranması ilə paralel getmişdir.
Elmi ədəbiyyatda Mxitar Qoşun “Törə bitiki” (Qanunlar kitabı
və ya Qanunnamə) əsəri yanlış olaraq, “Erməni qanunnaməsi” (rusca:
Armyanskiy sudebnik) və ya “Erməni – qıpçaq qanunnaməsi”
adı ilə tanınmaqdadır. Eyni zamanda bu kitabın orijinalının guya
erməni dilində olduğu və sonradan qıpçaq türkcəsinə (erməni
qıpçaqcasına) tərcümə edildiyi bildirilir və sonra da təəssüflə qeyd
edilir ki, guya erməni dilində olan orijinal itirilmişdir. Gerçəkdə isə
belə bir “orijinal” heç vaxt olmamışdır. Əsərin orijinalı alban, yəni
qıpçaq dilində olan “Törə bitiki”dir ki, o da dövrümüzədək məhz
27
üç müxtəlif əlyazma (Polşa, Avstriya, Fransa) nüsxəsi şəklində
ulaşmışdır. Ermənilərin “ermənicə əlyazma” və ya “orijinal” kimi
qələmə verdikləri isə Mxitar Qoşdan bir əsr sonra, yəni XIII əsrdə
yaşamış Kilikiyalı Smbat Sparapetini tərəfindən yaradılmış “Qanunnamə”
əsərindən müəyyən parçalardan başqa bir şey deyil.
Məsələ burasındadır ki, Smbat Sparapetinin istifadə etdiyi əsas
mənbələrdən biri də Mxitar Qoşun “Törə bitiki” əsəri olmuşdur və
o bu əsərin bəzi parçalarını erməni dilinə tərcümə edərək, öz əsərinə
daxil etmişdir. Lakin o mətnlər də dövrümüzədək tam şəkildə
yetişməmişdir.
Eyni zamanda, sözügedən əsər 1519-cu ildə Van arxiyepiskopu
Kirkorun başçılığı ilə tərtib edilən və Polşa kralı Sziqmund tərəfindən
təsdiq edilən 124 maddəlik “Erməni qanunnaməsi”nə də ciddi
təsir göstərmişdir.
Haqqında söz açılan uydurma iddianın ilk müəllifi isə əsəri rus
dilində nəşr etdirən V.Bastamyantsdır. Məhz o, əsəri tərcümə edərkən,
onun guya “ermənidilli orijinal” əsasında dərc edildiyini iddia
etmiş, əsərin adını da “Datastanagirk hayos” (Erməni Qanunnaməsi)
kimi tərcümə etmişdir. Maraqlıdır ki, orijinalın əslində qıpçaq
türkcəsində olduğundan bixəbər olan və bu üzdən də erməni saxtakarlığını
axıra qədər anlaya bilməyən Ziya Bünyadov “Ön söz”də
(söhbət V. Bastamyansın 1954–cü ildə İrəvanda rus dilində nəşr
etdirdiyi “Armyanskiy sudebnuk Mxitara Qoşa” adlı kitabının “ön
söz”ündən gedir) “Datastangirk hayos” əvəzinə bir neçə dəfə sadəcə
“Datastangirk” (Qanunnamə) ifadəsinin işlədilməsindən, eləcə
də Smbat Sparapetinin əsərində də həmin kitabın məhz “Datastangirk”
kimi yad edildiyindən çıxış edərək, əsərin əslində “Qanunnamə”
adlandığını, ermənilərin ona “hayos” (ermənilərin) sözünü
əlavə etdiklərindən şübhələnmiş və yazmışdır:
“Mxitar Qoşun “Qanunnamə”sinin də taleyi Moisey Kalankatuklunun
(Musa Kağankatlının – B.T.) “Alban tarixi”nin taleyinə
bənzəyir. Məlumdur ki, Mxitar Qoşun başlıca əsərinin adı “Datastangirk”,
yəni “Qanunnamə” dir və onu müəllif təxminən 1184–cü
28
ildə tərtib etmişdir. Lakin Qoşun bu əsərinin naşirləri, nədənsə, əlyazmasında
olmayan “hayos” sözünü onun adına əlavə etmiş və
beləliklə, Qoşun özünün heç bir zaman yazmadığı yeni qondarma
ad: “Datastangirk hayos, yəni “Erməni qanunnaməsi” adını uydurmuşlar.”
Çox təəssüflər olsun ki, Ziya Bünyadov ümumiyyətlə nə “Datastangirk”,
nə də “Datastangirk hayos” adlı orijinal əsərin olmadığını,
bunu ermənilərin uydurduğunu başa düşməmiş və erməni
yalanlarına uymuşdur. Bununla belə, onun bu fikri erməniləri pis
vəziyyətə salmış və onlar “hayos” (ermənilərin) ifadəsini əlavə etdiklərini
etiraf etmiş, fəqət əsil həqiqəti isə gizlətməkdə davam
etmişlər. Eynən Ziya Bünyadov kimi kitabın (“Törə bitiki”nin) orijinalının
alban (qarqar – qıpçaq) dilində olduğundan bixəbər olan
Fəridə Məmmədova bu barədə belə yazır:
“Alban hüquq elminin böyük əhəmiyyətə malik abidələrindən
saylan Mxitar Qoşun “Qanunnamə”sində o dövrün hüquq normaları
kristallaşmış, alban cəmiyyətinin müxtəlif sinif və təbəqələrinin
sosial və hüquqi münasibətləri öz əksini tapmışdır.
Vaxtilə Z.M.Bünyadov Qoşun bu əsərininin başlığı barədə haqlı
olaraq belə bir düzgün qənaətə gəlir, bu əsər əlyazma halında
“Datastangirk – Qanunnamə” adı ilə tanınır; naşirlər onun adına
“hayos” (erməni) sözünü əlavə edərək yeni ad yaratmışlar: “Datastangirk
hayos”, yəni “Erməni qanunnaməsi”. Buna, habelə Qoşun
öz qanunnaməsini “alban kilsəsinin alicənab başçısı”, Albaniyanın
katalikosu III Stepannosun təkidi və xahişi ilə yazması barədə artıq
təsdiq olunmuş fakta, eləcə də “Qanunnamə”nin Roma imperiyasının
(Bizansın – B.T.) və Albaniyanın kilsə qanunları əsasında yazılmasına
istinad edən Z. M. Bünyadov tamamilə haqlı olaraq belə bir
nəticəyə gəlmişdir ki, Mxitar Qoşun “Qanunnamə” əsəri qədim
erməni dilində yazılmış alban ədəbiyyatı nümunəsidir.
Z. M. Bünyadovun çıxardığı nəticəni səhv sayan və onu təkzib
etməyə “çalşan” A. Ş. Mnatsakanyan etiraf etməyə məcbur olur və
təsdiq edir ki, Qoşun əlyazması “Mxitar Qoşun qanunnaməsi” kimi
29
tanınır və V.Bastamyants (Qoşu nəşr edən) əsərin adındakı “erməni”
(hayos) sözünü “mətnə düzgün olmayaraq sonradan əlavə
etmişdir”.
Məlumat üçün bildirək ki, çox sayda didaktik hekayə, təmsil,
eləcə də “Alban salnaməsi” və “Gəncəli Xosrovun şəhid olması”
əsərlərinin müəllifi olan, böyük yazıçı, maarifçi, pedaqoq, filosof
və hüquqşünas kimi şöhrət tapan Mxitar Qoş 1130–cu ildə “şəhərlərin
anası”, “şəhərlərin ən üstünü” adlandrdığı Gəncə şəhərində
anadan olmuşdur. İlk təhsilini Tovuzlu keşiş Yəhyadan (Tavuşlu
Yohanna) alan Qoş daha sonra Qaradağa gedərək, təhsilini orada
davam etdirmiş və vardapet rütbəsində vətəninə dönmüşdür.
Dövrünün böyük xristian ilahiyyatçılarından biri səviyyəsinə
çatan və əsas rəy sahiblərindən birinə çevrilən Qoş Xaçındakı
Qoşavəng kilsəsini və xristian ilahiyyat məktəbini yaratmış, ölənədək,
yəni 1213–cü ilə qədər orada yaşamış və orada da dərs verərək,
çox sayda tələbə yetişdirmişdir. Belə hesab edilir ki, özünün
dövrümüzədək alban, yəni qıpçaq dilində çatmış ən böyük əsərini –
“Törə bitiki”ni (“Qanunnamə”sini) də həmin sırada (1184–cü ildə)
qələmə almışdır. Qoş onun əsl adı deyil, kosa olduğu üçün müasirlərinin
verdikləri ləqəbdir. Mənbələrdə adı bəzən “vardapet
Mxitar”, bəzən də müsəlmanlar arasında “Mikayıl” adı ilə məşhur
olması səbəbiylə “vardapet Mikayıl” kimi çəkilir. XVI əsrdə “Törə
bitiki”nə giriş və şərhlər yazmış, ona bəzi əlavələr və redaktələr
etmiş Oksent oğlu Xaçeres onu sadəcə “vardapet”, bir yerdəsə
“vardapet Mikayıl” adlandırır. M.E.Şedrin adına Sankt – Peterburq
Dövlət Kütləvi Kitabxanasının əlyazmalar şöbəsində qorunan və
üzərində alban dilində qeydlər də olan bir ermənidilli əlyazmadakı
(Dorn 636) alban (qarqar – qıpçaq) dilində edilmiş bir qeyddə isə
onun adı “vardapet Mxitar” kimi keçir. Bu ada digər albandilli
əlyazmalarda da rast gəlinir.
Fəridə Məmmədova haqlı olaraq Mxitar Qoşun kitabının ermənilərə
deyil, albanlara aid olduğunu vurğulayaraq yazmşdır:
30
“Mxitar Qoşun “Qanunnamə”si yalnız albanlar üçün yaradılmışdı
və bu, heç bir şübhə doğurmamalıdır. Məlum olduğu kimi,
ermənilərin özlərinin hüquqşünaslıqla bağlı qədim kitabları var:
VIII əsrdə Odzinetsinin yazdığı “Erməni qanunları” kitabı (Kononagirk),
XIII əsrdə…Smbat Sparapeti tərəfindən yaradılmış “Qanunnamə”.
Smbat Sparapetinin istifadə etdiyi əsas mənbələrdən
biri Mxitar Qoşun “Qanunnamə” əsəridir. Məlum olduğu kimi,
erməni tarixçilərinin hamısı Mxitar Qoşun “Qanunnamə”sini özlərininki
sayırlar. Onda sual oluna bilər ki, XX əsrə qədər erməni
xalqının ehtiyaclarına cavab verib onu mənəvi cəhətdən tam təmin
edən Odzinetsinin “Kanongirk”i mövcud olduğu halda, XII əsrdə
yeni bir “Qanunnamə”(Qoş) yaradılmasına nə ehtiyac vardı? Onu
da deyək ki, Qoş öz əsərini yazanda başqa mənbələrlə yanaşı, “Kanongirk”
dən də istifadə etmişdir. Qoşun “Qanunnaməsinin” XII
əsrdə ermənilər üçün yaranması ilə razılaşsaq, belə bir sual ortaya
çıxır ki, cəmi yüz il keçdikdən sonra Smbat Sparapetinin Kilikiya
erməniləri üçün daha bir “Qanunnamə”ni Qoşun “Qanunnamə”
sindən istfadə ilə yaratmasına nə ehtiyac vardı?
Bizim fikrimizcə, bunu alban və erməni gerçəkliyinə istinad
edərək çox sadə və məntiqi şəkildə belə izah etmək olar ki,
Odzinetsinin erməni”Kanongirk”i alban xristian əhalisinin ictimai
quruluşuna, hüquq normalarına, məhkəmə quruluşuna və icrasına
uyğun gəlmədiyi kimi, Qoşun “Qanunnamə” əsəri də Kilikiya…
məhkəmə quruluşuna yaramırdı”.
Şübhəsiz ki, məntiqli görünsə də, bu cür fikirlərlə ermənilərə
nəyisə sübut etmək mümkün deyildir. Ən əsas sübut alban dilində,
yəni qarqar – qıpçaq türkcəsində qələmə alınmış “Törə bitiki”nin
özü ola bilər.
Mxitar Qoşun dövrümüzədək alban dilində (qıpçaq türkcəsində)
çatan “Törə bitiki” kitabı sübut edir ki, albanlar ən azı XII
əsrə qədər öz ana dillərində yazıb – oxumuşlar. Bunun XIII əsrdə
də belə olduğunu həmin əsrdə yaşamış erməni tarixçisi Hetum da
özünün “Qayton” adlı əsərində təsdiq etməkdədir.
31
Məlumat üçün bildirək ki, “Törə bitiki”nin hansısa nüsxəsini
XIII əsrdə Azərbaycandan Ukraynaya köç edən albanlar özləri ilə
aparmış və sonrakı əsrlərdə ona ön söz, bir neçə maddə, şərhlər və
“Erməni qanunnamə”sini əlavə edərək aralarındakı məhkəmə – hüquq
məsələlərini onunla tənzimləmişlər. Sonra isə əlavələr edilmiş
variantın üzünü köçürərək çoxaltmışlar.
XVI əsrdə Ukraynada yaşayan erməni icması öz qanunları ilə
yaşamlarını davam etdirmək məqsədilə tərtib etdikləri 124 maddəlik
qanunnaməni öncə latın, daha sonra polyak dilinə tərcümə
edərək, tərcüməsi ilə birlikdə Polşa kralı Sziqmunda təsdiq etdirmişdilərlər.
Sonradan bu qanunlar alban (qarqar – qıpçaq) dilinə
tərcümə edilərək, “Törə bitiki” nə daxil edilmişdir. Kitab da dövrümüzə
bu halda, yəni müxtəlif əlavələrlə gəlib çıxmışdr. Fəqət
onun Mxitar Qoş tərəfindən yazılmış hissəsini əlavələrdən ayırmaq
heç bir çətinlik törətmir.
Dövrümüzədək ulaşan alban yazılı ədəbiyyatının nümunələrindən
biri də “Atamız bizim” (Matta “İncil”indən bir parça)
müraciəti ilə başlayan məşhur xristian duasının alban variantıdır.
Duanın alban dilindəki səslənişi:
“Atamız bizim ki köktəsən, ari bolsunq atınq səninq, kəlsin
xanlıxın səninq, bolsun erkinq səninq neçik köktə alay yertə, ötməkimizni
bizim kündəlik ber bizgə, bu gün boşat bizgə borçumuznu
bizim, neçik ki biz boşatırbiz bizim borçlularimizgə, bermagin bizni
sınamaxlıxka, yoxsa xutxar bizni yamandan, zera seninqdir xanlıx
da, xuvat da, sənqə haybat menqlik. Amen.”
Çağdaş Azərbaycan türkcəsindəki səslənişi:
“Göydə olan atamız, təmiz olsun adın sənin, gəlsin xanlığın
(hakimiyyətin) sənin, göydə olan ərkin yerə ələnsin. Ruzimizi gündəlik
ver bizə, ………. Bizi sınaqlara soxma, pisliklərdən qurtar,
çünki sənindir xanlq da (hökm də), qüdrət də, əbədi olmaq sənə
yaraşır. Amin.”
32
“Atamız bizim” duasının XIV – XV əsrlərdə daha qədim
əlyazmalardan köçürülmüş əlyazması.
Təqdim edilən alban (qıpçaq – qarqar) nümunəsindən də göründüyü
kimi, bu, güclü oğuz təsirinə məruz qalmış qıpçaq materialıdır
və digər qıpçaq şivələrindən fərqli olaraq, daha anlaşıqlıdır.
Halbuki, digər qıpçaq şivələrini – qumuq, qaraçay, balkar, noqay,
qazax, qırğız, başqırd və s. anlamaq bir qədər çətindir. Təbii ki, bu
şivə oğuz əhatəsində, yəni Azərbaycanda formalaşa bilərdi və formalaşmışdır
da. Maraqlıdır ki, oğuz mənşəli Azərbaycan türkcəsinin
vasitəsi ilə bu dilə çox sayda ərəb və fars kəlməsi də keçmişdir.
Məsələn; xudrət (qüdrət), xuvat (qüvvət), ki (bağlayıcı) və s.
Şübhəsiz ki, qarşımızdakı ərəb müəlliflərinin “Arran dili” adlandırdıqları
alban dilidir və Mxitar Qoşun dövrümüzədək ulaşmış
“Törə bitiki” kitabı da bu dil və şivədədir və eyni qrafika ilə yazılmışdır.
Bütün bu faktlar bir daha sübut edir ki, alban yazısı erməni
əlifbası ilə eyni mənşəli olmuş, alban dili də Musa Kağankatlının
və Moisey Xorenatsinin “qarqar dili” adlandırdıqları qıpçaq türkcəsinin
yerli şivəsindən başqa bir şey deyilmiş.
33
Maraqlıdır ki, sözügedən müəlliflərin söylədikləri bu fikri əldə
əsas tutan erməni “alimləri” iddia edirlər ki, guya Mesrop Maştots
albanlar üçün deyil, çoxsaylı alban tayfalarından biri olan qarqarlar
üçün əlifba düzəltmişdir. Bu iddiada məqsəd guya ayrıca alban
dilinin olmadığını, albanların erməni, yəni hay dilində danışdıqları
barədə uydurmanı “sübut” etməkdir.
Lakin Musa Kağankatlının sözügedən məlumatına istinad
edənlər eyni müəllifin bir qədər yuxarıda Maştotsun erməni və
albanlara əlifba düzəltdiyini söyləməsini gözardı edirlər. Həqiqət
isə budur ki, Musa Kağankatlı məhz alban əlifbasından söz açır və
bir qədər sonra isə alban əlifbasının məhz qarqar (qıpçaq) dili
əsasında yaradıldığını aydınlaşdırır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki,
Strabon (I əsr) və Yustin də dolayı yolla albanlarla qarqarlar arasında
bərabərlik işarəsi qoymuşlar. Belə ki, onlardan birincisi Albaniya
üzərində ucalan dağlarda amazonkaların yaşadığnı vurğulamaqla
yanaşı, qarqarların amazonkalarla qonşuluqda yaşadıqlarını
qeyd etmişdir (XI, 5. 1). Yustin isə albanlarla amazonkaların
qonşu olduqlarını bildirmişdir (XLII, 3. 7).
Maraqldır ki, eyni mövzuya toxunmuş digər əski erməni müəllifi
Koryun da söhbətin məhz alban dilindən getdiyini vurğulamışdır.
Özü də onun söylədiklərindən belə aydın olur ki, Mesrop
albanların əlifbasını əslində yeniləmişdir. Yəni bu hadisədən öncə
də albanlar yazıya sahib idilər:
“Elə həmin vaxt onun yanına Benyamin adlı bir alban iereyi
gəldi. O (Maştots) onu sorğu – sual eərək, alban dilinin … sözlərini
tədqiq etdi. Daha sonra ona yuxarıdan bəxş edilən istedadı ilə
(albanlar üçün) yazı yaratdı və Məsihin mərhəməti sayəsində
uğurla ölçdü, biçdi və dəqiqləşdirdi”
Eyni müəllif bir qədər sonra yazır:
“Bundan sonra o, Alban ölkəsinə yola düşmək üçün (katalikos
Saak və erməni çarı Artaşeslə) xudahafizləşdi. Və o həmin ölkəyə yola
düşdü, çarların iqamətgahı olan yerə gəldi, alban yepiskopu İeremiya,
eləcə də onların çarı Arsval ilə və bütün azatlarla görüşdü. Onlar onu
Məsih eşqinə hörmətlə qarşıladılar, o da gəlişinin səbəbini izah etdi.
Onların hər ikisi – bərabər səlahiyyətlərə sahib yepiskop və çar bu
34
yazını qəbul etməyə razı oldular və ölkənin müxtəlif əyalət və vilayətlərindən
yazıb öyrənmək üçün yeniyetmələrin göndərilməsi, onların
müvafiq yerlərdəki məktəblər üzrə qruplaşdırılması və qida ilə təmin
edilməsi barədə əmr imzaladılar”.
Bu deyilənlərdən göründüyü kimi, Mesrop albanlar üçün artıq
hazır əlifba gətirmişdi. Həmin əlifbanı isə albanlardan öncə ermənilər
üçün yaratmışdı. Yəni özü ilə bu gün “erməni əlifbası” kimi
tanınan hazır əlifbanı gətirmişdi.
Koryunun əsərinin Venesiya mxitaristləri tərəfindən 1854–cü
ildə dərc edilmiş başqa variantında isə belə deyilir:
“…Sonra o, Alban ölkəsinə yollandı, onların əlifbasını dəyişdirdi
(yenilədi), tədrisatı bərpa etdi…”
Buradan isə belə məlum olur ki, Maştots albanların əlifbasını
yenilədi. Albanların bundan da öncə əlifbaları olduğu, onunla kitablar
yazıldığı, xristianlığın qəbulundan sonra Vaçaqanın onların
yandırılmasını əmr etdiyi məlumdur. Bu barədə Musa Kağankatlı
məlumat verir. Söhbət hansı əlifbadan gedir?
Bu suala cavab verməmişdən öncə qeyd etməliyik ki, alban əlifbası
barədə mütəxəssislər hələ də yekdil fikrə gələ bilməmişlər. Bir
çoxları Mingəçevirdən tapılan və üzərində bugünə qədər oxuna bilinməyən
yazının alban əlifbası olduğunu iddia edirlər. Bəzi mütəxəssislər
bu daşı IV əsrə, digərləri V əsrə aid edirlər. Onu VII əsrə aid
edənlər də var. Bu yazının alban yazısı olduğu sübut olunmamış qalır.
Mingəçevirdən tapılan, elm aləmində “Alban kapiteli” kimi
tanınan daşın üstündəki yazı. Bu yazını IV, V, VII əsrlərə aid edənlər
var.
35
Mütəxəssislərin bir çoxu gürcü tədqiqatçısı İ.V.Abuladzenin 1937–
ci ildə Matedaranda tədqiqatlar apararkən, XVI əsrə aid bir ermənidilli
əlyazmada rast gəldiyi 52 hərfli əlifbanı alban əlifbası hesab etməkdədirlər.
Bu əlifbanın udin əlifbası olduğunu iddia edənlər də var. Fəqət
tarixi mənbələr alban yazısının udin dili əsasında deyil, qarqar – qıpçaq
dili materialı əsasında yaradıldığını söyləyirlər və bu mübahisə götürməyən
faktdır. O da faktdır ki, bu gün elmə məlum olan qıpçaq
dillərindən heç birində 52 səs yoxdur. Məsələn, türk dillərinin qıpçaq
qrupuna daxil olan qazax türkcəsində 26 samit, 12 sait (38 səs) var, fəqət
bu saitlərdən dördünün sonrakı dövrlərdə peyda olduğu hesab edilir.
Bu isə o deməkdir ki, başlanğıcda
bu dildə sadəcə 34 səs olub.
Eyni dil qrupuna daxil olan
qaraqalpaq dilində 26 samit, 9
sait, yəni üst-üstə 35 səs, qırğız
dilinin şimal şivəsində 8, cənub
şivəsində 9 sait səs var. Samitlərin
sayı qazax və qaraqalpaq dilində
olduğu kimidir. Noqay dilində
samit səslərin sayı 26, saitlərin
sayı isə 8-dir, yəni bu dil
üst-üstə 34 səsə sahibdir. Kazan
tatarlarının dilində bu rəqəm 35-
ə (26+9) bərabərdir. Başqırd dilindəki
səslərin sayı isə 38
(26+12)-dir. Alban (qarqar–qıpçaq)
mətnlərinin təhlili bu dildə
35 səs olduğunu göstərməkdədir.
Gördüyümüz kimi, 52 hərflik
bir əlifba qıpçaq dillərinə qətiyyən
uyğun deyil. Əvəzində isə
36 işarəlik erməni–alban müştərək
əlifbası bu səs sisteminə
tamamilə uyğun gəlir.
İ.V.Abuladzenin 1937–ci ildə
Matedaranda tədqiqatlar apararkən
XVl əsrə aid bir ermənidilli
əlyazmada rast gəldiyi,
alban əlifbası olduğu iddia edilən
52 hərfli əlifba
36
Əlbəttə, ola bilsin ki, həm Mingəçevir yazısı, həm də sözügedən
52 hərflik əlifbadan Albaniya ərazisində yaşamış hansısa
xalqlar istifadə etmişlər və nəzərə alsaq ki, “ alban” adı bütün bu
xalqlar üçün ortaq idi, bu baxımdan həmin əlifba və yazıları da
“alban yazısı” kateqoriyasına aid etmək olar. Fəqət Albaniyanın
dövlət və ortaq ədəbiyyat dili olan qıpçaq – qarqar dilinə gəlincə,
onun yeni yazısı V əsrdə yaranıb və alban müəlliflərinə aid əldə
olan çox sayda mətn onların istifadə etdikləri əlifbanın erməni
əlifbası ilə eyni mənşəli olmasını sübut edir.
Eyni zamanda, təkcə Laçın rayonu ərazisindən bu əlifba ilə yazılmış
və erməni dilində olmayan 22 epikrafik abidə aşkar olunmuşdur
ki, onlardan biri – Alxaslı kəndinin 8 km şimal – qərbində
yerləşən alban vənginin (monastrının) kitabəsindəki yazı barədə V.
A. Əliyev məlumat verməkdədir («Археологические открытия
1980 г.», М., 1981, с. 414—415).
Laçın rayonunun Alxaslı kəndinin 8 km şimal – qərbində yerləşən
alban vənginin (monastrının) kitabəsi.
37
Deyilən fikri təsdiqləyən başqa misallar da var. Məsələn,
fransız şərqşünası Ejen Bore 1838–ci ildə Fransa Elmlər Akademiyasına
ünvanladığı bir məruzəsində bildirirdi ki, Matedarandakı
əlyazmaların birində o, alban əlifbasını aşkara çıxarıb. Onun yazdığına
görə, bu əlifba erməni əlifbası ilə, demək olar ki, eynidir,
amma yazılar erməni dilində deyil.
Bu hadisədən 48 il sonra, yəni 1886–cı ildə ermənişünas alim,
professor N. Karmiants bir məqaləsində Münhendə rastlaşdığı bir
ermənidilli əlyazmadan söz açaraq bildirmişdi ki, Sivasda qələmə
alınmış və miniatürlərlə bəzədilmiş bu əlyazmanın bir yerində
erməni hərflərinə bənzəyən hərflərlə yazılmış, fəqət erməni dilində
olmayan iki sətirlə rastlaşıb. Həmin sətrlərin yanında ermənicə
yazılmış qeyddə bunun alban yazısı olduğu bildirilməkdəydi. Fəqət
bu və haqqında Ejen Borenin məlumat verdiyi əlyazmalar müammalı
şəkildə yoxa çıxdığından və ya məhv edildiyindən onlar
barədə heç bir dəqiq məlumat yoxdur.
1996–cı ildə Gürcüstan Elmlər Akademiyasının İsrailə ezam
etdiyi elmi ekspedisiya tərəfindən Müqəddəs Yelizaveta kilsəsindən
120 səhifəlik bir palimpset tapılmışdır. Alban dilində olduğu
güman edilən bu əlyazmanın üst tərəfində gürcü dilində qeyd var.
Bu qeydə əsaslanan ekspedisiyanın rəhbəri, tanınmış gürcü alimi
Zaza Aleksidze sözügedən yazıların alban yazıları olduğunu iddia
etmiş və bu barədə fikirlərini 2001–ci ilin may ayında Bakıda təşkil
edilən “Qafqaz Albaniyasının etnomədəni irsi” adlı konfransda
(Предварительное сообщение об идентификации и дешифров-
ке албанского текста, обнаруженного на Синайской горе.
Доклад на конференции «Этнокультурное Наследие Кавказ-
ской Албании» 21-22 мая 2001 года в Баку) dilə gətirmişdir.
59 işarəli bir əlifba ilə qələmə alınmış bu yazı artıq nəşr edilmiş
də onun udin dili əsasında şərh edilməsinə cəhd də göstərilmişdir
(J. Gippert, W. Schulze, Z. Aleksidze, J.-P. Mahé. The
Caucasian Albanian Palimpsests of Mount Sinai. Brépols, 2009.)
İddiaya görə bu, Bibliyanın ayrı – ayrı hissələrinin tərcüməsidir və
guya udin dilindədir. Fəqət bu iddia digər alimlər tərəfindn ciddi
38
qəbul edilmir. Bu da təbiidir, çünki kitab müəlliflərinin mətnləri
udin dilində şərh etmək cəhdləri falsifikasiyadan və ya olmayanı
olan kimi təqdim etməkdən başqa bir şey deyil. Üstəlik də bütün
mənbələr alban dili üçün əlifbanın udin dili əsasında deyil, qarqar –
qıpçaq dilində tərtib edildiyini söyləyir.
Gürcülərin İsraildən tapdıqları palimpsetdəki 59 işarəsinin 36 –
sı erməni hərfləri ilə üst-üstə düşən hərflərdir ki, bu da təbiidir.
Çünki alban və erməni hərfləri eyni mənşəli olmuşdur. Digər 23
işarə isə, deyilənlərnə görə, gürcü hərflərinə və həbəş ideoqramlarna
çox bənzəyir.
Əgər IV – VII əsrlərə aid olduğu söylənən (Aleksidze IV – V
əsrlərə aid edir) bu əlyazma gerçəkdən də albanlara aiddirsə və gerçəkdən
də onun yazıldığı əlifba Maştotsun albanlar üçün hazırladığı
əlifbadırsa, tam qətiyyətlə deyə bilərik ki, zamanla o təkmilləşmiş
və 36 işarəli əlifbaya çevrilmişdir. Yəni zamanla “gürcü hərflərinə
və həbəş ideoqramlarına bənzəyən” köməkçi işarələr lazımsız şey
kimi bir kənara atılmışdır.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, alban dilinin guya udin dili olduğu
barədə fikir elmdə çox yayılmışdır və bu fikrin ən qızğın
tərəfdarı və təbliğatçısı kimi daha çox gürcü və erməni alimləri
çıxış edirlər. Gürcülərin bu mövqeyi anlaşılandır. Çünki udin dili
də gürcü dili kimi Qafqaz dilləri ailəsinə aiddir. Gürcülər bu yolla
Azərbaycanın guya qədimdə qafqazdillilərlə məskun olduğunu
“əsaslandırmaq”la, hətta qədim mannalıları da qafqazdilli elan etməklə,
gələcəkdə torpaqlarımıza iddia üçün “elmi əsas” hazırlamağa
çalışırlar ki, bu xəttin də əsası İosif Stalin tərəfindən qoyulmuşdur.
Ermənilərin məqsədi isə aydındır, kim olursa-olsun, təki türk
olmasın.
Azərbaycanda ideyanın ən qızğın tərəfdarı mərhum Voroşil
Qukasyan idi. Milliyyətcə udin olan bu alimin də sırf etnik təəssübkeşlikdən
çıxış etdiyi və daha çox Abuladzenin əlifbası üzərində
durduğu məlumdur. Lakin o, tək deyildi. Bu gün də bu iddiada olan
Azərbaycan alimləri az deyil. Bu halda isə, əlbəttə ki, söhbət kəm39
savadlıqdan və bu iddianın arxasında duran siyasi hədəfləri anlamamaqdan,
başqa sözlə, siyasi nadanlıqdan getməlidir. Çox təəssüflər
olsun ki, belələrindən biri də Fəridə xanım Məmmədovadır.
Gözəl tarixçi, albanşünas və ermənişünas olmasına rəğmən, türkologiya
sahəsində yetərli biliklərə sahib olmayan bu alimin səhv
etdiyini, əlbəttə ki, üzə çıxardığımız alban əlyazmaları bütünlüklə
sübut etməkdədir.
Əldə olan əlyazmalar həm alban dili məsələsinə, həm də alban
əlifbası ilə bağlı suallara tam və birmənalı cavab verməkdədir. Yeri
gəlmişkən qeyd edək ki, erməni və alban əlifbaları eyni mənşəli olsalar
da, yazılış xətt və üslubuna görə bir-birindən fərqlənirlər.
Yəni hərflər eyni olsa da, xəttlər fərqlidir. Ermənilər “bolorqir” və
“notrqir” adlandırdıqları bu iki xətti erməni yazısının iki fərqli xətti
kimi təqdim edirlər. Gerçək isə budur ki, “bolorqir” ermənilərə,
“notrqir” isə albanlara məxsusdur. Yəni əldə olan bütün alban
mətnləri məhz “notrqir”lə yazılmışdır. Albanlar hətta erməni
dilində yazanda da öz xətlərindən (əlifbalarından) istifadə etmişlər.
Odur ki, “notrqir”lə yazılmış bütün mətnlərin, o cümlədən ermənidilli
mətnlərin müəlliflərinin məhz albanlar olduğunu tərəddüd
etmədən söyləmək olar. Albanlar heç vaxt “bolorqir”dən istifadə
etməmişlər. “Bolorqir”lə yazılmış mətnlərin müəllifi, şübhəsiz ki,
ermənilərdir. Əlbəttə, bəzi hallarda, ola bilsin ki, kiçik istisnalar
olmuşdur, fəqət bu bir o qədər də böyük önəm daşımır.
İndisə Maştotsun əlifbasının qəbulundan öncə albanların istifadə
etdikləri yazının hansı əlifba ilə ola biləcəyi məsələsinin üzərinə
qaydaq.
Nəzərə alsaq ki, Vaçaqan və ondan öncəki Albaniya hökmdarları
Arsak sülaləsindən idilər və kökləri Parfiya Arsaklarına
uzanırdı və Parfiyada isə 22 hərfli arami yazısından istifadə olunurdu,
eləcə də Əməniyyə məliyi Artaşesin (e.ə. l əsr) dövrümüzədk
ulaşan, türkcə yazıldığı anlaşılan və görkəmli dilçi alimimiz
Firidun Ağasıoğlu tərəfindən oxunan kitabəsi də (söhbət sərhəd
daşları üzərindəki yazılardan gedir) eyni əlifba ilə yazılmışdı, söhbətin
məhz arami əlifbasından getdiyini düşünmək olar. Ehtimal ki,
40
parfiyalılar bu əlifbanı midiyalılardan əxz etmişdilər. Çünki Güney
Azərbaycandan Midiya dövrünə aid, üzərində arami yazıları olan,
fəqət aramicə oxuna bilinməyən bir neçə vaza tapılmışdır. Mütəxissislərin
bəzisi həmin yazıların midiyalılara aid olduğunu ehtimal
edirlər.
Sasanilər də eyni əlifbanı parfiyalılardan əxz edərək öz dillərinə
uyğunlaşdırmışdılar və onların imperiyasında orta fars (tat) dili
ilə yanaşı arami dili də dövlət dili hesab olunurdu və hər iki dilin
əlifbası eyni idi. Orta fars (tat) dilində o dövrdə “l” və “f” səsləri
olmadığından Sasani əlifbası 22 yox, 20 hərfli idi. Eyni əlifbanın
Xəzər xaqanlığında da əsas əlifbalardan biri olduğunu söyləmək
üçün əldə ciddi əsaslar var. Fəxrəddin Mübarəkşah Mərvərrudinin
yazdığına görə, xəzərlərin əlifbası 22 hərfdən ibarətdir, sağdan sola
yazılır və hərflər bitişmir.
Bu halda söhbətin bilavasitə arami
əlifbasından getdiyi heç bir şübhə
oyatmır. Məsələ burasındadır ki,
xəzərlərin yəhudiliyi qəbul etmiş hissəsinin
birbaşa davamı hesab edilən
krımçaklar XX əsrin əvvəllərinə qədər
bu əlifbadan istifadə etmiş və bu
əlifba ilə çox sayda ədəbi və dini əsər
yaratmışlar. Maraqlıdır ki, krımçak
türkcəsi yazılı materialının tədqiqi bu
dilin alban (qıpçaq – qarqar) dili ilə,
şivə fərqi diqqətə alınmazsa, demək
olar ki, eyni olduğunu, fəqət oğuz
türkcəsinin daha çox təsirinə məruz
qaldığını söyləməyə əsas verir. Bu
dil qıpçaq mənşəli hesab edilsə də,
onun oğuz – qıpçaq şivələrindən biri
olduğunu tam əminliklə söyləmək
olar.
“Aşıq Qərib” dastanının
arami əlifbası ilə,
krımçak dilində
yazılmış variantından
bir fraqment
41
Bu baxımdan “Aşıq Qərib” dastanının krımçak variantının dili
deyilənlərə ən gözəl misaldır:
“Aşıx Ğaripınq masalı və türkisi beyan.
Zaman yılınq bır zamanında Tavriz şeərində bır əxtiyar var
əmış. O əxtiyar adamnınq bır xarısı, bır xızı və bır oğılı var əmış.
Xarısınınq adı Xanzoxra, xızınınq adı Gülüxan, oğılınınq adı Aşıx
Ğarip. Bu əxtiyar adam anistan bır kefsızlıkke oğrayır, arası çıxxa
barmayır, bu əxtiyar adam öliyır. Xalıyır xarısı, xızı və oğılı. Bu
oğılan Aşıx Ğarip dedıklərı qəndı baxar əmış, qayət bexsun əmış.
Bu Aşıx Ğaripnınq düşınə bır gecə ax saxallı adam geliyr, diyır ki:
“Oğılım, kimə nışanlaçaxsınq, kımınq xısmetısınq?” Aşıx Ğarip də
diyır “Bılmiyıram””.
Çağdaş Azərbaycan türkcəcində:
“Aşıq Qəribin məsəli və türküsünün bəyanı.
Ötən illərin birində Təbriz şəhərində bir ixtiyar qoca varmış. O
ixtiyar adamın bir qarısı, bir qızı və bir oğlu varmış. Qarısının adı
Xanzöhrə, qızının adı Gülüxan, oğlunun adı Aşıq Qərib idi. Bu
ixtiyar adam anidən bir kefsizliyə uğrayır, … bu ixtiyar ölür. Qalır
qarısı, qızı və oğlu… Bu Aşıq Qəribin bir gecə yuxusuna bi ağ saqqallı
adam girir və deyir: “Oğlum, kimə nişanlanacağını, kimin
qisməti olduğunu bilirsənmi?” Aşıq Qərib də deyir: “Bilmirəm”.
Gördüyümüz kimi, alban (qarqar – qıpçaq) dili ilə krımçak (xəzər)
dili arasında, demək olar ki, elə də böyük bir fərq yoxdur. Bu
da təbiidir. Çünki həm Mosiyey Xorenatsi, həm də Musa Kağankatlı
alban dilinin əsasında duran qarqar dilini xəzərlərin, daha
dəqiq desək, ağ xəzərlərin dili ilə eyniləşdirir. Fəqət mətnləri rus
dilinə tərcümə edən ermənilər bu faktı gizlətmişlər. Mətnin orijinalı
belədir:
“Steğis nşanqirs kokordaxos akxazur xjakan xetsbekazunin
aynorik qarqartsvots lezun”
Hərfi tərcüməsi:
Steğts – yaratdı, düzəltdi
nşanqirs – hərfləri
kokordaxos – boğazda danışan
42
akxazur – ağ xəzər
xjakan – yabanı
xetsbekazunin – pozuq
aynorik – bənzər
qarqartsiots – qarqarların
lezuin – dili
Erməni saxtakarlığını ifşa edən Firudin Ağasıoğlu cümləni belə
tərcümə etmişdir:
“Yabanı, pozuq ağ xəzər əlifbasını boğazda danışan qarqarların
dilinə uyğunlaşdırdı”.
Alim belə fikrə gəlir ki, Mesrop Maştots qarqarlar üçün xəzər
əlifbası əsasında əlifba yaratmışdır. Əlbəttə ki, onun bu fikri ilə razılaşmaq
mümkün deyil. Əgər o gerçəkdən də haqlıdırsa, mətndəki
“akxazur” termini gerçəkdən də etnonimdirsə və bu halda söhbət
gerçəkdən də ağ xəzərlərdən gedirsə, o zaman deyilənləri belə şərh
etmək lazımdır:
“(Mesrop) Ağ Xəzərlərin boğaz səsləri ilə zəngin, yabanı və
pozuq dilinə bənzər qarqar dili üçün həflər yaratdı”.
Yəni, Mesrop Maştots ağ xəzər dilinə bənzər qarqar dili üçün
yeni əlifba yox, bəzi hərflər düzəltdi. Çünki ermənilər üçün düzəltdiyi
əlifba qarqar dilinin bəzi səslərini ifadə etmək iqtidarında
deyildi. Bizcə, hər şey Firudin Ağasıoğlunun söylədiyinin əksinə
baş vermişdir. Albanlar əski əlifbalarından – arami mənşəli xəzər
əlifbasından imtina edərək, Maştotsun yeni əlifbasını qəbul etdilər.
Xəzər əlifbası ilə yazılmış, Musa Kağankatlının dili ilə desək, “bütpərəst
və cadugərlərin” kitablarını oda verdilər. Buna yeni dinin –
xristianlığın qəbul edilməsi səbəb oldu.
Hər halda, Mxitar Qoşun dövrümüzədək alban dilində çatmış
kitabı, eləcə də yuxarıda təqdim etdiyimiz alban dilində dua məhz
ikinci nəticənin doğruluğunu sübut edir.
Məlumat üçün bildirək ki, “alban” adı təkcə konkret bir soy və
ya boyun deyil, eyni zamanda, albanlar ölkəsində yaşayan bütün
türk və qeyri-türk etnosların ümumiləşdirici adı olmuş və etnonimə
çevrilməmişdən öncə sosial institutu ifadə etmişdir. Məsələ bu43
rasındadır ki, əski türk dilində “alban” kəlməsi “hərbi mükəlləfiyyətli”
anlamına gəlir. Bu fakt V.Radlovun “Qədim türk lüğəti”
ndə də təsbit edilmişdir, fəqət bu sözün türk dilinə guya monqol
dilindən keçdiyi barədə əsassız bir fikir söylənmişdir. Fikrimizcə,
Albaniyanın əhalisi Xəzər xaqanlığının, ondan öncə isə Hun xaqanlığnın,
başqa sözlə, Türküstanın (Turanın) tərkib hissəsi olmuş,
Turan xaqanına tabe olmuş və lazım gəldiyində xaqanı atlı və
piyada döyüşçülərlə təmin etməyə mükəlləf olmuşdur. Hər halda,
“Kitabi – Dədə Qorqud”da “albanlar başı” adlandırılan Qazan xanın,
eləcə də xanlar xanı Bayandır xanın “Türküstanın dirəyi” kimi
təqdim edildiyi danılmaz faktdır.
Çox güman ki, Albaniya xristianlığın qəbulundan sonra Turandan
(Türküstandan) qopmuş, buna qədər isə həmişə Türküstanın
ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Hər halda, uzun müddət, daha dəqiq
desək, V əsrə qədər (albanlar xristianlığı V əsrdə qəbul etmişlər)
Albaniyanın paytaxtı olmuş Qəbələ şəhərinin ərəb mənbələrində
“Xəzər” adlandırıldığı da bir gerçəklikdir. Eyni zamanda, xəzərlərin
bu günə qədər harada yerləşmiş olduğu məlum olmayan paytaxtlarının
Xanbalıq şəhəri olduğu məlumdur. Qəbələ şəhərinin adı
isə antik mənbələrdə “Kabalaka” kimi çəkilir. “Kabalaka”nın Xanbalıq
adının təhrifedilmiş forması olduğu göz qabağındadr. Xatırladaq
ki, Mahmud Kaşğarlının xəritəsində bütün Qafqaz, o cümlədən
bugünkü Azərbaycan Respublikasının, Gürcüstanın və Ermənistanın
ərazisi Dərbənd – Xəzəran, yəni xəzərlər ölkəsi kimi qeyd
edilmişdir. Azərbaycan isə ondan cənubda göstərilmişdir.
Albanların xəzərlərdən və Turan – Türküstan mühitindən qopmasının
bir səbəbi yeni din – xristianlıq idisə, digər səbəbi də iki əsr
sonra türk əsilli Arsaklar sülaləsinin əvəzinə fars (tat) mənşəli
Mehranilərin hakimiyyət başına gəlməsi olmuşdur. Təsadüfi deyil
ki, Musa Kağankatlı özünün “Alban tarixi”ndə xəzərlərdən və yer –
yer “Şimal” adlandırdığı Türküstandan sevməzliklə söz açır, erməniləri
həmişə xoş sözlərlə yad edir, Albaniyanın fars (tat) mənşəli
məliyi Cavanşiri öyməkdən isə doymur.
Tanınmış alban tarixçisi Musa Kağankatlı özünün “Alban tarixi”
kitabının Albaniyanın, yəni Azəbaycanın ilk şahlarını sırala44
yarkən birinci yerdə Nuh oğlu Yafəsin, ikinci yerdə onun oğlu,
kimmerlərin soy babası Qamərin, dördüncü yerdə isə onun oğlu
Toqarmanın adını çəkmişdir.
Musəvilik dinini qəbul etmiş xəzər xaqanı İosif ona xəzər
türklərinin mənşəyi barədə verilən sualın cavabında bildirmişdi ki,
xəzərlər Toqarmanın 10 oğlundan biri olmuş Xəzərikin nəslindəndirlər.
Maraqlıdır ki, xaqan İosif Toqarmanın, yəni Həzrət Nuhun
nəvəsi və Azərbaycanın 4-cü şahının digər oğullarının da adını cəkmişdir.
Bu oğulların da hər biri özünün adı ilə adlandırılan bir türk
xalqının soy babası olmuşdur.
Mövzu ilə bağlı Firudin Ağasıoğlu deyir:
“Xaqan İosif yazdığı məktubda xəzərlərə yaxın qohum olan 10
soyun adını çəkir. Həmin soylar bunlardır: Uyğur, Turis, Avar,
Oğuz, Bizal, Trna, Xəzər, Yanur, Bulqar və Savir.”
Xəzər xaqanının çəkdiyi türk soy adlarından subarların adına
erkən mixi yazılarda, yəni eradan əvvəl III – II minilliklərə aid
mətnlərdə rast gəlirik. Əslində İosifin məktubunda bu soyun adı
“savir” şəklindədir. Fəqət sözügedən soyun adına müxtəlif mənbələrdə
“savir”, “sabir”, “sibir”, “suvar”, “subar ” şəklində rast gəlinir.
Eradan əvvəl III minilliyə aid mətnlərdə “subir” forması işlənməkdədir.
Bu türk xalqı adını Azərbaycan toponimikasında suvar
şəklində əbədiləşdirmişdir. Söhbət “Biləsuvar” toponimindən gedir.
Firidun Ağasıoğlunun yazdığına görə, mixi yazılardan belə
aydın olur ki, subarlar İkiçayarsının şimlında yaşayırdılar və şumerlərin
qonşusu olmuşlar. Şumerlər İkiçayarasının cənubuna Subar
ölkəsinin ərazisindən keçərək gəlmişdilər.
Azərbaycan xalqının etnogenezində yaxından iştirak etmiş türk
soy və boylarından biri də bulqarlardır. Azərbaycanın 4-cü şahı
Toqarmanın 10 oğlundan birinin-Bulqarın nəsli olan bulqarların adı
“Kitabi-Dədə Qorqud”da da çəkilməkdədir.
Şərqşünas alim Süleyman Əıiyarov yazır:
“Dədəm Qorqud” kitabının VII boyunda etnogenez baxımından
belə bir tutarlı yazıya rast gəlirik: “Altı başı balqar bir ər gördüm.
Ol ərə bağdum. Dayım Əmən imiş.”
45
Bu parçanı Ergin və Gökyay “alnı başı balkır bir ər gördüm”
kimi yazmışlar. Bartold isə rus dilinə “muja s blestyaşim çelom i
qolovoy” kimi çevirmişdir. Yalnız Bakı çaplarını hazırlayan Həmid
Araslı parçanı “balqar bir ər” oxumuş, ancaq bu “balqarın” kimliyi
və nə demək olması barədə bir söz söyləmədən keçinmişdir.
VII boyda “altı başı balqar bir ər” dedikdə, Azərbaycan xalqının
yaranmasında iştirak edən bulqarların adı bir eponim kimi çəkilir.
Bu bulqarlar sonrakı Volqaboyu bulqarları deyil, qədim bir etnosdur,
onları protobulqar, yəni ilk bulqar adlandırmaq daha
düzgün olar. Onların adını ilkin olaraq IV əsrin Suriya tarixçisi
Mir Abas Katina çəkmişdir. Onun yazısı gəlib bizə çatmasa da,
Moisey Xorenatsinin “Ermənistan tarixi”ndə qalmışdır. Burada
deyildiyinə görə, Yuxarı Ormansız-Basean deyilən yerdə “sonralar
Bexendur Bulqar Vəndin köçürüb gətirdiyi ailələr yerləşmiş, onun
adı ilə bağlı olaraq onlar Vənəd adlanmışdı.””
Biləsuvar rayonu ərazisindən axan Bolqarçay bu günədək
bu qədim türk soyunun adını yaşatmaqdadır. Yaxın keçmişlərə
qədər bu bölgədə Bolqar, Bolqarkənd və Bolqar-Göytəpə adlı
etnotoponimlər mövcud olmuşdur.
Toqarmanın 10 oğlundan biri olan Uyğurun soyundan gələn
uyğurlardan da ayrıca söhbət açmaq lazımdır.
Uyğur türkləri hazırda əsasən Çinin Sintzyan-Uyğur Muxtar
Vilayətində, qismən də Qazaxıstan və Özbəkistanda yaşayırlar.
Rəsmi statistikaya görə, sayları 15 milyon civarındadır. Qeyri-rəsmi
məlumatlara əsasən isə, sayları 30 milyonla 100 milyon arasında
göstərilir. Uyğurlaın tarixdə qurduqları ilk dövlətin VIII əsrdə
qurulan Onuyğur-Doqquzoğuz xaqanlığı olduğu hesab edilir. Bu
dövlətin ərazisi Monqolustan, Sibir və İndiki Uyğurustan ərazilərini
əhatə etmişdir. Dövlətin qurulmasında doqquzoğuzlarla onuyğurlar
fəal rol oynamışlar. On uyğur soyunun birləşməsi ilə ortaya çıxan
onuyğurların adına Orxon-Yenisey abidələrində sıx-sıx rast gəlinməkdədir:
“Su…orada qalmış xalq onuyğur, doqquzoğuz xalqlarının üzərində
yüz il oturub…Orxon çayı…” (Moyunçur abidəsi, 3-cü sətir)
46
Onuyğurların adının əks olunduğu Moyunçur abidəsi bəzən
“Selenqa daşı” da adlanır. Monqolustan ərazisindən, Selenqa çayı
sahilləri yaxınlığından tapılmış bu abidə 744-759-cu illər arasında
qoyulmuşdur. Onuyğurların adına daha əvvəlki dövrlərə aid Qərb
mənbələrində də rast gəlinməkdədir. Bu isə uyğurların, eləcə də
onuyğurların Şərqə köçməmişdən öncə Qafqazda, o cümlədən Azərbaycan
ərazisində yaşamış olduqlarından xəbər verməkdədir. İstər
qədim erməni abidələrində, istərsə də Musa Kağankatlının “Alban
tarixi”ndə onların adı Albaniyada baş verən hadisələrlə əlaqədar
çəkilir. Bu mənbələrdə onların adı “honoğur” kimi qeyd edilmişdir.
Dilçi alim Elbrus Əzizov deyir:
“Fuad Köprülüzadə 1926-cı ildə Bakıda çap olunmuş “Azərbaycan
ədəbiyyatına dair tədqiqlər” adlı kitabçasında Azərbaycan
dilinin təmiz oğuz dili olduğunu gösərmişdir. Sonralar Çobanzadə
və onun ardınca Dəmirçizadə Azərbaycan dilinin oğuz- qıpçaq dili
olduğunu təsdiq etdilər. Əhməd Cəfər ana dilimizin oğuz-qıpçaq
mənşəli dil olmasını təsdiq eməklə yanaşı, bidirmişdir ki, ancaq bu
dilin uyğur dili ilə kiçicik müqayisəsi bizi Azərbaycan dilinin əmələ
gəlməsində uyğur dili qatının çox işləməsi barədə düşünməyə
məcbur edir.”
Əhməd Cəfər isə yazır:
“Dialektlərin faktlarına əsasən mən bu qənaətdəyəm ki, Azərbaycan
dili əsas əlamətlərinə görə, türk dillərinin Qərb qrupuna
aid olsa da, bu dil müəyyən dərəcədə türk dillərinin Qərb və Şərq
qruplarını bağlayan halqadır”
Elburus Əzizovun yazdığna görə, müasir Azərbaycan dilində
uyğur elementlərinin olduğunu Nəcib də göstərməkdədir. Azərbaycan
və uyğur dillərinin ötəri müqayisəsi daha çox bu iki dil üçün
əlamətdar olan izoqloslar aşkara çıxarmağa imkam verir. Məsələn,
“a-e” səsdəyişməsini gözdən keçirək. Uyğur dili üçün xarakerik
olan bu hal özünü Azərbaycanın cənub, şərq və şimal şivələrində
də göstərməkdədir:
“Eyni hala Anadolu şivələrində də rast gəlinir. Bundan başqa
Azərbaycanın ayrı-ayrı şivələrində uyğur dili üçün xarakterik olan
47
“a-ə”, “a-o”, “o-a”, “e-ə”, “e-ö”, “d-ç”, “k-ç” və sairə əvəzlənmələr
də müşahidə edilməkdədir.”
Fərhad Zeynalovun yazdıqlarından belə anlaşılır ki, uyğurlar
haqqında ilk məlumatlarda onlar “oqur”, “saraoqur”, “kotriqur”,
“onoqur” və s. adlarla qeyd edilmişlər. Maraqldır ki, onları bu
adlarla məhz erkən orta əsrlər Avropa tarixçiləri Qafqaz və Şərqi
Avropada yaşayan hunların tərkibində yad etmişlər. Qədim Çin
mənbələrində hunlardan son dərəcə çox danışılsa da və bir çox türk
soy və boylarının, o cümlədən se (sak) və yuecilərin (kuşanlıların)
adları yad edilsə də uyğurlar haqqında bircə kəlmə belə danışılmır.
Yalnız sonrakı mənbələrdə onlardan “vey-ho”, “hun-ho” və vey-vurh”
adı ilə bəhs edilir. Bu isə o deməkdir ki, uyğurlar Qərbdən Şərqə
saklardan və digər türk xalqlarından daha gec köç etmişlər.
Konkret olaraq, qıpçaqlara gəlincə, onların mənbələrdə ən geniş
yayılmış adlarından biri “kuman”dır. Maraqlıdır ki, əski yazılı
mənbələr bu xalqın hələ eradan bir neçə min il öncələrdən Azərbaycanda
yaşadığını, başqa sözlə, ölkəmizin avtoxton əhalisi
olduğunu birmənalı şəkildə təsdiqləyir.
Qədim mixi yazılarda (e.ə.XIII-XII əsrlər) “ku” və “kumen”
(kuman) etnonimlərinin də adı çəkilməkdədir. “Ku” etnonimi ilə
bağlı hesab edilir ki, bu, türk (prototürk) tayfalarından birinin adı
olmuş və bu ad qədim türklər arasında geniş yayılmış qu quşu (qaz)
totemi ilə əlaqədardır. İ.Dron qeyd edir ki, qu quşu (qaz) kultu
qədim zamanlarda türk və monqol xalqları arasında geniş yayılıbmış.
O bildirir ki, qədim türk əfsanələrində hun xaqanının
qardaşı oğlu qu quşuna çevrilmiş və yeni bir türk soyunun əsasını
qoymuşdur. Həmin türk qəbiləsi “ku” adlanmışdır. Məsələn, Tuva
türklərinin toci qoluna bağlı qəbilələrdən biri kezek-kuular (qu
quşları) özünü bu soydan hesab edir. Tədqiqatçının yazdığına görə,
Sayan-Altay ərazisində yaşayan bir çox türk xalqlarında – tuvalılarda,
xakaslarda, teleutlarda, kumandlilərdə qu quşu (qaz) haqqında
totemik-mifik təsəvvürlər bu günə qədər yaşamaqdadır.
Türkoloqların bir qismi kuman etnoniminin də adının “qu” (ku)
totemindən yarandığını irəli sürməkdədirlər. Məsələn, V.Q.Rodio48
nov qədim çuvaş mənbələrinə əsaslanaraq “ku” və “kuman” etnonimlərini
eyniləşdirir. İ.Dorn və O.Süleymenov da eyni fikri dəstəkləmişlər.
Kumanların adı qədim mənbələrdə (mixi yazılarda) ilk dəfə e.ə.
XIlI-XII əsrlərdə “kumen” kimi çəkilməkdədir. Y.Yusifov da yuxarıda
adı çəkilən müəlliflərlə eyni mövqedən çıxış edərək yazır:
“Bu etnonim də Türk dillərində etnik ad düzəldən “-man” (-men)
şəkilçi birləşmələrindən əmələ gəlmişdir. Kuman sonrakı türk adı
olmaqla “sarımtıl, ağımtıl” mənasını daşıyırdı.”
Sözügedən etnonimlə I Tiqlapalsarın (e.ə. 1115-1077) kitabəsində
də rastlaşırıq:
“(V.73) Kumanların ordusu gerçəkdən Musru ölkəsinin köməyinə
çıxdı… (V.82) Bu zaman Musru ölkəsinə köməyə çıxmağı qət
etmiş kumanların hamısı savaşın baş tutması və mənə qarşı durmaq
üçün özlərinin bütün bölgələrini səfərbər etdilər…(VI.22)… Kumanların
mənim güclü döyüş təzyiqimdən qorxuya düşən şahları ayaqlarımı
qucaqladı…”
Aşşur şahı II Adadnerari (e.ə.911-890) də öz kitabəsində kumanları
yad etmişdir.
Maraqlıdır ki, Aşşur – Kuman (qıpçaq) əlaqələri təkcə müharibələrlə
səciyyələnməmiş, eyni zamanda ədəbiyyat sahəsini də əhatə
etmişdir. Məsələ burasındadır ki, dövrümüzədək alban, yəni qarqar
– qıpçaq dilində yazılmış çox sayda xristian və dünyəvi məzmunlu
didaktik heyayə gəlib çatmışdır. Onlara müxtəlif əlyazmalarda rast
gəlinir. Bu hekayələrdən biri bizim üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb
edir. Çünki o, alban və ümumqıpçaq ədəbiyyatının köklərinin biz
düşündüyümüzdən çox-çox qədim olduğunu və bu köklərin Aşşurla
birbaşa bağlılığını sübut edir. Söhbət “Uslu Xiqarnınq sözü, esi,
axılı” adlı hekayədən gedir. Aşşur hökmdarı Senekərimin (Senaxeribin)
dövründə Ninəvədə (bugünkü Mosul) yaşadığı bilinən müdrik
Xiqar (Axikar) haqqnda olan və təbii ki, xristianlıqla heç bir
əlaqəsi olmayan bu hekayənin hələ e.ə. VII – VI əsrlərdə Yaxın
Şərqin bir çox qədim dillərinə çevrildiyi məlumdur. Həmin əsər
yalnız alban dilində dövrümüzədək tam şəkildə gəlib çıxa bilmiş49
dir. Başqa dillərdə isə bu əsərin yalnız ayrı-ayrı fraqmentləri qalıb.
Əsərin ən qədim variantı arami əlifbası ilə, arami dilində yazılıb və
Misir ərazisindən tapılıb. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, qıpçaqlar,
o cümlədən xəzər və krımçaklar arami əlifbasından istifadə ediblər.
Bu isə deyilənlərə daha bir sübutdur.
Qeyd edək ki, bu gün də eyni adı daşıyan türk etnosları vardır.
Bu baxımdan Altayda yaşayan kumandiləri və özünü günümüzəcən
kumanların davamı hesab edən qaraçay və balkarlıları misal gətirmək
olar. Onu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, bu türk tayfası
orta əsrlərdə də Ön Asiya və Şərqi Avropanın siyasi tarixində xüsusi
rol oynamış, Avropanın etnolinqvistik coğrafiyasının formalaşmasında
son dərəcə böyük xidmətlər göstərmişdir. Bu rol o
qədər böyük olmuşdur ki, həmin tayfaların dilini öyrənməyə xüsusi
ehtiyac yaranmış və təqribən eyni dövrdə həm xristian Avropada,
həm də İslam dünyasında kuman türklərinin dili ilə bağlı lüğətlər
tərtib edilmişdir. Anadolunun Səlcuqlular tərəfindən tutulmasında
və bu ərazinin yenidən Türk Yurdu halına gəlməsində kumanların
ölçüyəsığmaz xidməti olmuşdur.
Kumanların orta əsrlərdə də Azərbaycanda yaşadıqlarını Musa
Kağankatlının “Alban tarixi”ndən öyrənmiş oluruq (I kitab, VI fəsil).
Sözügedən kitabda yazılanlardan öyrənirik ki, Qafqaz Albaniyasında
kumanlarla bağlı olan “Qomenk” adlı toponim olmuşdur.
Həmin toponimin qomen (kuman) etnonimindən və qədim erməni
dilindəki “k” yer, məkan bildirən şəkilçidən yarandığını (“Alban tarixi”
kitabı dövrümüzədək erməni dilində çatmışdır) söyləyən
Qiyasəddin Qeybullayevin fikrincə, bu yer ya Arsax (Qarabağ), ya
da Sünik (Zəngəzur) ərazisində olmuşdur. O, 1727-ci ilə aid bir arxiv
sənədinə istinadən göstərir ki, həmin dövrdə, yəni XVIII əsrdə
Zəngəzurun Çulundur bölgəsində azərbaycanlılarla məskun olan
Koman kəndi mövcud imiş. Cəlilabad rayonunun Komankənd kəndinin
də adı sözügedən türk boyu ilə bağlıdır.
Tarixi mənbələrdə kumanların iskitlərlə eyniləşdirilməsi, onlardan
“koman iskitləri” kimi söz açılması halları da müşahidə edilmişdir.
R.Q.Latam koman iskitlərinin etnik mənsubiyyəti barədə yazmışdır:
50
“Koman iskitləri, massagetlər, saklar, peçeneqlər, xəzərlər,
hunlar öz mənşələri etibarilə türkdürlər və bunu sübut etməyə
ehtiyac yoxdur.”
Bu kitabda sevgidəyər oxucularımıza Mxitar Qoşun “Törə
bitik”i Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsi ilə birlikdə, eləcə də digər
alban materialı orijinalın dilində, yəni alban (qarqar – qıpçaq) türkcəsində,
fəqət tərcüməsiz təqdim edilməkdədir.
Sevindirici haldır ki, əldə olan materiallar içərisində əslən Zəngəzurdan
olan üç müəllifin də əsərinə rast gəlinmişdir. Ermənilərin
bütün dünyaya “böyük erməni alimləri” kimi təqdim etdikləri bu üç
nəfər Mxitar Qoşun tələbəsi olan vardapet Yovhannes Sarğavaq,
keşiş Yohannes Karneçi və ilahiyyatçı alim Krikor Nareğaçidir. Bu,
fakt Zəngəzurun tarixən albanlara məxsusluğunu və bu ərazidə
tarixən alban türkcəsində danışıldığını sübut edən ən gözəl faktlardandır.
Fəqət bunlar əldə olan yeganə faktlar deyil. Bu baxımdan
Qərbi Azərbaycanın (bugünkü Ermənistanın) Sisian rayonunun
Urud kəndindən tapılan və haqlarında Məşhədixanım Nemətovanın
məlumat verdiyi iki alban qəbrini də deyilənlərə əlavə etmək olar.
Bu da son deyil.
51
Məsələn, Qafandakı Vaanvəng adlı alban monastırının həyətində
alban katalikosu Stepannosun qəbrini misal çəkmək olar.
Həmin qəbrin başdaşında yazılıb:
“Mən, Albaniya katalikosu, hökmlü Stepannos taciklərin (müsəlmanların
–B.T) təqibindən yaxa qurtarmaq üçün Şahanduxt və
bacısı Kata tərəfindən tikdirilmiş kilsəyə gəldim və burada rahatlıq
tapdım. Tanrı məni mükafatlandıraraq yuxarı mərtəbədə yerləşdirdi.
Tanrı xanımızı (Albaniya və Sünik xanı Senekərimi – B.T) öz
qüdrəti ilə qorususn”.
Eyni monastıra bitişik, albanlara məxsus Həzrət Məryəm kilsəsinin
üzərində isə bu yazı qeyd edilib:
“Mən, Albaniya xanı Sevadın qızı və Aşotik oğlu Krikor xanın
xatunu Şahanduxt və bacım Kata erməni təqviminin 535–ci ilində
(1086–cı il) övladımızın olmaması səbəbindən, Məryəm ananın
mərhəmətini qazanmaq üçün onun şərəfinə bu kilsəni tikdirdik…”
Dövrümüzədək alban xanı Sevadın oğlu, Şahanduxt və Katann
qardaşı, Albaniya xanı Senekəremin də bir neçə fərmanı gəlib
çatıb. Onlardan biri belə başlanır:
“Hər şeyə qadir İsanın hökmü ilə mən, Senekərem – Sünik və
Albaniyanın xanı məndən öncəki xan və bəylərin ürəyəyatımlı yazılarını
oxuyub, Məsihsevər bacılarım – xanbanu Şahanduxt və …
bakirə Katanın xahişi ilə Sisakan və Bağk vilayətlərində kilsə torpaqlarını
kilsəyə qaytarmaq üçün bu fərmanı yazdım…”
Məlumat üçün bildirək ki, ermənilər bu fərmanı rus dilinə
tərcümə edib çap etdirərkən, oradakı “Sünik və Albaniya xanı”
ifadəsini “Ermənistan çarı” ifadəsi ilə əvəz etmişlər.
Eyni xanın başqa bir fərmanında yazılıb:
“Bu, mənim – Sevad oğlu Senekərem xanın fərmanımdır. Tanrı
məndən üz döndərmədi və İsmayıloğulları (müsəlmanlar – B.T)
tərəfindən dağıdılmış doğma xanlığımda ikinci dəfə xan olmaq
üçün mənə mərhəmət göstərdi. Müqəddəs kilsə və ecazkar Sünik
taxt- tacının vərəsə torpaqları barədə əski fəmanları oxuyub, həmin
torpaqları dördüncü dəfə paytaxt Tatevə qaytarıram…”
Senekərim xanın digər bir fərmanı da dövrümüzədək yetişmişdir:
52
“Mən – Senekərem xan, Əsənin (Həsənin) bu fərmanını öz qolumla
təsdiq etdim. Bundan sonra onun qanı bahasına taciklərdən
(müsəlmanlardan) geri alınan bu kəndlər mənim buyuruğumla Tatevə
qaytarılır. Mən, oğullarım və azalar buna şahidik. Bu kilsələr
durduqca kimsə onlara əl uzatmağa cəsarət etməsin”.
Albaniya xanı Əsən (Həsən) Cəlalın qızı, xanbanu Minə Xatunun
imzaladığı bir fərmanda yazlıb:
“Qüdrəti hər şeyə yetən Tanrının iradəsi ilə bu yazı mənim –
böyük xan Əsən Cəlalın qızı və bəylər bəyi Tarsaiçin xatunu Minə
Xatun və oğlum Cəlal haqqındadır. Ona görə ki, Vedidəki Norpetdə
onun gerçək sahiblərindən halal vəsaitimizlə bağ almış, orada
ağaclar əkmiş, …hasara almışıq. Nəzərə alaraq ki, bu bağ bir vaxt
Norvəngə bağışlanmışdı, biz də onu həmin vəngə qaytarırıq.”
Başqa bir misal. Vardenis rayonunun Böyük Məzrə (Mets –
Mazra) kəndindəki xaçkarın üstündə yazlıb:
“Mən Krikor Artnersex – Sünik və Albaniyanın böyük bəyi erməni
ilinin 330–cu ilində (881–ci il) bu xaçı dindarlara kömək
məqsədi ilə ucaltdım. Bu xaça təzim edənlər, dualarınızda məni də
yad edin”.
Sünik, yəni Zəngəzur əhalisinin albanlar olduğunu əski erməni
mənbələri də təsdiq edir. Məsələn, V əsrdə baş vermiş bir hadisədən
– Mesrop Maştostsun erməni və albanlara əlifba düzəltməsindən
danışan bütün erməni müəllifləri ona Sünikdən (Zəngəzurdan)
gəlmiş Benyamin adlı birisinin kömək etdiyini yazırlar.
Koroyun isə onun millətini də qeyd etmişdir:
“Elə həmin vaxt onun yanına Benyamin adlı bir alban iereyi
gəldi”.
Bu faktları bir qədər də artırmaq mümkündür. Əldə digər alban
bəylərinə aid də çox sayda yazı bulunmaqdadır. Bu mənbələr təkcə
Qərbi Azərbaycan, yəni bugünkü Ermənistan ərazisinin deyil, eyni
zamanda Qarabağ və bütün Kür – Araz ovalığının tarixən guya
ermənilərə aid olduğunu iddia edən erməni “alimlər”inə ən gözəl
cavab ola bilər.
53
Qiyasəddin Qeybullayev ermənilərin bu ərazilərə iddiası barədə
belə yazır:
“Erməni tarixçilərinin əsərlərində belə bir nəzər nöqtəsi hakimdir
ki, Albaniyann Kür – Araz ovalığının (onların dili ilə desək,
sağ sahil Albaniyasının) bir hissəsi, o cümlədən Dağlıq Qarabağ
ərazisi e.ə. II əsrdən başlayaraq 387–ci ilədək (indisə ehtimal edirlər
ki, 428 və 450 – 451 –ci illərədək) Böyük Ərməniyyənin tərkib
hissəsi olmuş və göstərilən tarixdən sonra albanlara keçmişdir.
Həmçinin hesab edilir ki, Albaniyanın bu hissəsində əzəldən ermənilər
yaşamışlar və ya yerli əhali 600 il ərzində (e.ə II əsr – b. e.
IV əsri) erməniləşmişdi. Erməni ekstermistlərinin son illərdə Azərbaycana
qarşı irəli sürdükləri ərazi iddiaları da əsasən bununla
bağlıdır. Bu konsepsiyanın əsaslandırılması işinə təkcə tarixçilər
(S.Yeremyan, A.Ter–Qevondyan, B.Ulubabayan, Q.Svazyan, A.Abramyan,
A.Mnatsakanyan, A.Akopyan və s.) deyil, eyni zamanda
Z.Balayan kimi… publisistlər də qoşulmuşlar.”
Bəri başdan qeyd edək ki, yuxarıda adı çəkilən erməni “alimlərinin”
fikirləri barədə tam icmala Ziya Bünyadovun və Fəridə
Məmmədovanın, eləcə də qismən Qiyasəddin Qeybullayevin əsərlərində
rast gəlmək mümkündür. Onlardan bəzisini gözdən keçirək.
Məsələn, Q. Kapatsyan Kür – Araz ovalığının ermənilərə məxsusluğunu
“sübut” etmək üçün bu bölgənin əsas şəhərlərindən biri olan
Bərdə şəhərinin adının etimologiyası ilə bağlı olduqca gülməli bir
iddia irəli sürərək yazmışdır ki, guya “Bərdə” adı erməni (hay) dilindəki
“barti” (ağa) sözündən yaranmışdır. Halbuki, ərəb mənşəli
bu söz erməni (hay) dilinə fars dili vasitəsilə keçmişdir və mənası
“quldar”, “qulların ağası” deməkdir. Sözügedən şəhər isə hələ e.ə. I
minilliyin başlarına aid mixi mənbələrdə, yəni ərəblərin bu
ərazilərdə izi – tozu olmayan bir dövrdən bu adla yad edilməkdədir.
Q.Kapatsyan fikrini “əsaslandırmaq” üçün qədim gürcü mənbələrində
qeydə alınmış bir əfsanədə deyilənləri misal çəkmişdir.
Söhbət Yafəsin soyundan olan Torqormosun (Toqarmanın) Bərdə
şəhərinin əsasını qoyduğu hesab edilən Bardosu (Bardı) Kürdən
cənubdakı torpaqların, daha dəqiq desək, Barduci çayından Kürlə
54
Arazın qovuşduğu yerə qədər olan ərazilərin hakimi təyin etməsi
barədə yazılanlardan gedir. Bu “dahi” erməni “alimi” daha sonra
isə Ərməniyyə şahlarının Torqomosun (Toqarmanın) nəslindən
olduqları barədə M.Xorenatsinin yazdıqlarını əsas “dəlil” kimi
ortaya qoymuşdur. Lakin o unutmuşdur ki, təkcə qədim erməni
mənbələri deyil, eləcə də onun misal çəkdiyi gürcü mənbələrində
də Torqomosdan, yəni Yafəsin nəvəsi Toqarmadan gürcülərin ilk
əfsanəvi çarlarının soy babası kimi söz açılmaqdadır. Musa Kağankatlı
da özünün “Alban tarixi” kitabında Toqarmanı alban şahlarının
soy babası və Albaniyanın 4–cü şahı kimi təqdim etmişdir.
Yəqin Q. Kapatsyana məlum deyil ki, bütün yəhudi, xristian və
müsəlman mənbələrində Toqarmanın babası Yafəs türklərin ulu
babası hesab edimişdir. Eyni zamanda o da məlum deyil ki, xəzər
türklərinin yəhudi dinini qəbul etmiş xaqanı İosif öz məşhur məktubunda
Toqarmanın 10 türk xalqının, o cümlədən xəzərlərin soy
babası olduğunu yazmışdır. Əgər erməni “aliminə” məlum olsaydı
ki, bütün erkən orta əsr xristian müəllifləri Toqarmanın hökmü
altında olan ölkələrdən söz açarkən birinci yerdə Midiyanın və ya
Atropatenanın, ikinci yerdə isə Albaniyanın adlarını çəkmiş, yalnız
bundan sonra Ərməniyyənin və digər Avrasiya ölkələrinin adını sadalamışlar
və bununla da Toqarmanın dünyanı Midiyadan, daha
dəqiq desək, Atropatena (Azərbaycan) ərazisindən idarə etdiyini,
yəni böyük imperatorluğun mərkəzinin Azərbaycan olduğunu təsdiqləmişlər,
cəfəng – cəfəng sözlər yazıb özünü biabır etməzdi.
Bu misalı çəkməkdə məqsədimiz erməni müəlliflərinin iddialarının
bu cür boş – boş fikirlərə əsaslandığını, delitantizmdən və
riyakarlıqdan başqa bir şey olmadığını göstərməkdir. İrəlidə görəcəyimiz
kimi, erməni (hay) tarixçiləri öz boş xülyalarını əsaslandırmaq
üçün faktları təhrif etməkdən heç vaxt çəkinməmişlər.
Ş. Smbatyanın yazılarındakı məntiq, daha doğrusu məntiqsizlik
də həmkarınkından uzaq deyil. O yazır ki, “Albaniya” ifadəsi etnonim
deyil, sadəcə coğrafi addır. Onun fikrincə albanlar iqtisadi
baxımdan geriqalmş olduqlarından Albaniyanın siyasi və iqtisadi
həyatında əhəmiyytli rol oynamırdılar və ermənilərdən xristianlığı
qəbul etdikdən sonra etnik simalarını itirmişdilər.
55
Gördüyümüz kimi, müəllif öncə alban etnosunu ümumiyyətlə
inkar edir, daha sonra isə antik mənbələrdə bu etnos haqqnda mövcud
olan çoxsaylı məlumatlardan qaçmağın mümkün olmadığını
görüb, albanların guya xristianlığı ermənilərdən qəbul edib erməniləşdiklərini
iddia edir və bunun antik dövrlərdə baş verdiyini önə
sürür. Halbuki, həm alban, həm də erməni mənbələrində yazıldığına
görə, ermənilər xristianlığı albanlardan çox – çox sonralar qəbul
etmişdilər. Albanların bir qisminin gerçəkdən də erməniləşdiyi
məlumdur, fəqət bunun XlX əsrdən tez olmadığını sübut edən
mənbələr var. Bu halda söhbət o dövrə qədər böyük əksəriyyəti
İslamı qəbul edib Azərbaycan türkləri ilə qarışan türk mənşəli
albanlardan (albanlar, qarqarlar, saklar, kəngərlər, qazaxlar, dondarlar,
qaytaqlar, kergillər və s.) və ya bugünə qədər etnik simasını
qoruyan qeyri – türk albanlardan (ləzgilər – leqlər, avarlar – silvlər,
xınalıqlılar – qatlar, ubıxlar – boxlar və s.) yox, onların xristianlıqda
dirənən kiçik bir hissəsindən gedə bilər. Hər halda xristian udinlərin
bu günə qədər etnik simalarını saxlamış olması da bu halın
kütləvi olmadığını göstərir.
Əldə olan mənbələr isə Şamaxı və Ağsu bölgəsindəki bir – iki
xristian tat kəndinin zamanla erməniləşdiyini təsdiq edir. Bu barədə
Qiyasəddin Qeybullayev XIX – XX əslərə aid rəsmi sənədlərə istinadən
məlumat verməkdədir. Bundan başqa sənədləşmiş heç bir
fakt yoxdur və albanların bir qisminin guya orta əsrlərdə erməniləşməsi
barədə söylənilənlər, o cümlədən Azərbaycan tarixçilərinin
söylədikləri əslində sübut olunmamış fərziyyə və ehtimallardan
başqa bir şey deyil. Fakt isə budur ki, türk mənşəli albanların
əksəriyyəti İslamı qəbul edərək Azərbaycan türklərinin etnogenezində
yaxından iştirak etmişlər. Bunu ən azı Qərbi Azərbaycanın
(bugünkü Ermənistanın) Sisian rayonunun Urud kəndindəki
müsəlman qəbristanlığndan tapılmış və XIV əsrlərə aid edilən iki
alban qəbri sübut edir. Hər iki qəbrin sinə daşının ərəb əlifbası ilə
(biri türkcə, digəri farsca) ilə qeyd edilmiş kitabələrində onların
məhz albanlara aid olduğu bildirirlir. Bu fakt eyni zamanda Qərbi
Azərbaycan ərazisinin, yəni bugünkü qondarma Ermənistanın
56
köklü əhalisinin ermənilər deyil, albanlar olduğunu da təkzibedilməz
şəkildə ortaya qoyur.
Deyilənlərə onu da əlavə edək ki, türk mənşəli xristian albanlar
XIX əsrə qədər Azərbaycan türkcəsində çox sayda şer nümunəsi
yaratmışlar ki, bu fakt da onların ən azı XIX əsrə qədər öz ana dillərində
danışdıqlarını və hətta şerlər yazdıqlarını göstərir. Erməni
qrafikası (alban əlifbası) ilə yazılmış bu əsərləri Əkbər İrəvanlı üzə
çıxarmış və hələ sovet dövründə onlar barədə məlumat vermişdir.
Fəqət sovet dövründə mövcud olan basqı üzündən o, bu əsərlərin
müəlliflərindən “azərbaycanca yazıb – yaratmış erməni şairləri” kimi
söz açmışdır.
Ş.Smbatyanın irəli sürdüyü iddialardan biri də “ənənəvi erməni
mövzusu”nu əhatə edir. O da digər erməni tarixçiləri kimi Kür –
Araz ovalığının ermənilərə aid olduğunu önə sürür və antik müəlliflərin,
ilk növbədə də Srabonun Albaniyanın sərhədləri barədə
söylədiklərinə istinad edir. Yeri gəlmişkən qeyd edək bu, bütün erməni
müəlliflərinin əsas arqumentidir. Digərləri kimi Smbatyan da
başlanğıcda Albaniyann Kürdən şimalda yerləşdiyini əsas tutaraq,
qeyd edir ki, V əsrə qədər (onun fikrincə, Kür – Araz ovalığı V əsrdə
Albaniyanın tərkibinə keçmişdir) bu ərazilər yalnız Ərməniyyənin
tərkibində ola bilərdi. Onun fikrincə, çünki o dövrdə guya
bölgədə Ərməniyyədən başqa heç bir qüvvətli ölkə yox idi. Yəni
müəllif bu halda hər hansı bir konkret fakta deyil, öz “erməni məntiqinə”
əsaslanır. O ki qaldı V əsrə qədər bölgədə Ərməniyyədən
güclü dövlətin olmaması məsələsinə, bu, əlbəttə ki, gülməli fikirdir.
Çünki bu halda qüdrətli Parfiya – türk imperatorluğu və onu III
əsrdə əvəz etmiş fars – Sasani imperatorluğu bilərəkdən gözardı
edilir. Üstlik də həmin dövrdə Ərməniyyə və Albaniya hökmdarlarının
türk – Arsaklar sülaləsinə mənsubluğu barədə də bir söz
deyilmir.
Kür – Araz ovalığı ən azı e.ə. IX əsrdən etibarən Mannanın tərkibində
idi və Bərdə də (Parta) Mannanın “Saqarta” (Zikertu) adlanan
bölgəsinin mərkəzi şəhəri idi. Sonrakı dövrlərdə bu ərazinin adı
mənbələrdə Sakasena, o cümlədən erməni mənbələrində “Şakaşen”
57
kimi çəkilir ki, bu da “saklar ölkəsi” deməkdir. Sakların isə türklər
olduğu məlumdur. Polibi və Strabonun verdiyi məlumatlardan isə
belə aydın olur ki, e.ə. 331–ci ildən, yəni Atropatena (Azərbaycan)
dövlətinin tarix səhnəsinə çıxmasından sonra bu ərazi onun tərkibində
olmuş və bu ölkənin nüvəsini təşkil etmişdir. Təsadüfi deyil
ki, ölkənin həm yay, həm də qış paytaxtları bu ərazidə yerləşirdi.
Albaniya və albanlar haqqında cəfəng fikirlərə A. Akopyanın
da əsərlərində rast gəlinməkdədir. Onun da fikrincə, Kür – Araz
ovalığı Ərməniyyənin şərq torpaqları olmuş və Kür çayı təkcə guya
Ərməniyyə ilə Albaniyanın deyil, həm də erməni etnosu ilə alban
etnosunun sərhəddini müəyyən etmişdir. Müəllif iddia edir ki, guya
bu ərazi e.ə VI əsrdən, yəni Ervanditlər dövründən Ərməniyyənin,
ondan öncə isə Urartunun tərkib hissəsi idi. Əlbəttə ki, dediklərini
sübut edə bilmək üçün heç bir sübut gətirə bilmir, sadəcə, faktların
təhrifi ilə məşğul olur.
A. Akopyan da yazır ki, guya özünü “alban” adlandıran etnos
olmamışdır və guya bu adla Albaniya əhalisini qonşuları adlandırmışlar.
O bunu iddia edərkən, təbii ki, Musa Kağankatlının “Alban
tarixi” kitabında özünü və mənsub olduğu xalqı alban adlandırmasını
gözardı edir. Onun fikrincə, Parfiya hökmdarı tərəfindən
Albaniyanın məliyi təyin edilən Ərən (e.ə II əsr, bəzi mənbələrə görə,
I əsr) guya Ərməniyyənin şərq əyalətlərinin canişini olmuşdur.
Əldə olan çoxsaylı albandilli əsərin əlyazma mətnləri bu kimi
iddialara çox tutarlı cavab olacaq. Yeri gəlmişkən, həmin mətnlərin
məzmunu tariximizin bütöv bir mərhələsinə əski baxışları önəmli
dərəcədə dəyişmək iqtidarındadır. Lakin unudulmamalıdır ki, bunların
bir qismi həmin əsərlərin erməni keşişləri tərəfindən təhrif
edilmiş surətləridir. Onların əsilləri Venesiya və Vyanadakı erməni
mxitaristlərinə aid monastır və kilsələrdə, eləcə də İrəvanda, Matedaranda
saxlanlır və başqa adamların onlarla tanış olmasına imkan
verilmir. Bununla belə, əldə olan materiallar da alban dili və ədəbiyyatı
barədə dolğun təsəvvür əldə etmək üçün tamamilə yetərlidir
və biz bu kitabda onların sadəcə kiçik bir hissəsini təqdim edirik.
58
DÜNYANIN MÜXTƏLİF ÖLKƏLƏRİNDƏ
“ERMƏNİ QIPÇAQCASI” ADI ALTINDA QORUNAN
ALBANDİLLİ ƏLYAZMALARIN İCMALI
Yuxarıda qeyd etdiymiz kimi, Avropanın bir çox ölkəsində,
eləcə də Ermənistanda albanlara aid çox sayda əlyazma qorunmaqdadır.
Onların böyük əksəriyyəti XIV – XV əsrlərdə bugünkü
Ukrayna və Polşa ərazisinə köçmüş albanların nəsillərinin əsasən
XVI əsrdə ərsəyə gətirdikləri ədəbi, fəlsəfi nümunələr və tərcümə
əsərləridir. Fəqət onların içərisində Qafqaz Albaniyasında, yəni
Azərbaycanda yaradılan və sonradan üzü dəfələrlə köçürülərək
çoxaldılan ədəbi – fəlsəfi əsərlərə, müxtəlif dua mətnlərinə, müqəddəs
kitablardan alban dilinə edilmiş tərcümə əsərlərinə də rast
gəlinməkdədir. Bir çox əsərin isə kim tərəfindən və nə zaman ərsəyə
gətirildiyini müəyyən etmək çətindir. Fəqət əminik ki, bizdən
sonra başladığımız işi davam etdirəcək tədqiqatçılar bu suallara da
cavab tapacaqlar.
Kitabımızın bu bölümündə bizə məlum olan əlyazmaların siyahısını,
qorunmaqda olduqları ünvanları və onların qısa məzmunlarını
təqdim edirik.
Avstriya
Avstriyadakı əlyazmalar Vyanada yerləşən Erməni Mxitaristləri
Təşkilatında və eyni şəhərdə yerləşən Avstriya Milli Kitabxanasında
saxlanılır.
Avstriya Milli Kitabxanasında “Cod. Arm. 3” şifrəsi altında
qorunmaqda olan 106 səhifəlik erməni – alban (qıpçaq – qarqar) dili
lüğətinin nə zaman və kim tərəfindən qələmə alındığı məlum
deyil. Lüğət əlifba sırası ilə tərtib edilmişdir. Əlyazmaya sonradan
onu satın almış (1669–cu ildə) Nerses Holub oğlu tərəfindən alban
dilində aşağıdakı qeyd əlavə edilmişdir:
“Men, der Nerses Holub oğlu, aldım satun bu parkkirkni pan
Bağçə şvagerimdən, der Asducѕadur oğlu, pevnı sumaqğ tvağan
59
1087 junvar 10 tş, xaysın ol Olax veliyatına alayje satun alıp edi 6
levkovıy talərgə.”(Mən keşiş Nerses Holub oğlu bu lüğəti 1638–ci
ilin yanvar ayınn 10-da bacanağımdan – keşiş Asuacsadurun
oğlu Bağçadan müəyyən bir məbləğə satın aldım. O da öz növbəsində
onu 6 levkovıy talar məbləğinə Olax vilayətində (Moldovada?)
almışdı).
Əlyazmanın mətni tərcüməsi ilə birlikdə E.Tryjarski tərəfindən
nəşr edilib:
Tryjarski E.Dictionnaire armeno-kiptchak d’aprestrois manuscrits
des collections viennoises. Warszawa, 1968-1972. T. 1, f. 1-4.
***
Eyni kitabxanada “Cod. Arm. 13” şifrəsi altında qorunmaqda
olan əlyazma 1580–ci ildə Ukraynann Lvov şəhərində qələmə
alınıb. 213 səhifədən ibarətdir. Həzrət Davudun “Zəbur”unun alban
dilindəki daha qədim əlyazmasının Lusiq tərəfindən üzü köçürülmüş
variantıdır. Belə hesab edilir ki, Lusiq həm də “Zəbur”un
tərcüməçisidir. Fəqət mövcud kolofonların heç biri bunu təsdiq etmir.
Onlardan Lusiqin sadəcə mirzə olduğu anlaşılır. Əsli tapılmayıb.
Albaniyada yaranmış ədəbiyyat kateqoriyasına aid olduğunu
düşünürük. Çünki əldə olan məlumatlar Bibliyanın, o cümlədən
onun tərkib hissəsi olan “Zəbur”un hələ V əsrdə alban dilinə tərcümə
edildiyini təsdiqləyir. Eyni tərcümənin digər surətlərinə Venesiyada
qorunmaqda olan digər əlyazmalarda da rastlanmışdır.
Əsər müxtəlif dövrlərdə parçalar və ya tam şəkildə bir neçə
dəfə nəşr edilmişdir:
Kraelitz-Greifenhorst F. von. Sprachprobe eines armenischtatarischen
Dialektes in Polen // Wiener Zeitschrift für die Kunde
des Morgenlandes. 1912. Bd. 26. S. 307-324;
Tryjarski E. A Fragment of the Apochryphal Psalm 151 in its
Armeno-Kipchak Version // Journal of Semitic Studies. 1983. V.
28, f. 2. 297-302 pp;
60
[Garkavets A., Khurshudian E.] Armenian-Qypchaq Psalter
written by deacon Lussig from Lviv / Ed. by A. Garkavets, E.
Khurshudian. Almaty: Desht-i Qypchaq, 2001. 656 pp;
Dubinska Z. Z badan nad psalterzami ormianskimi w jezyku kipczackim
// Przeglad Orientalistyczny. 1961. T. 2 (38). Str. 203-214.
Əlyazmada yeni alban dilində bu kolofonlar da yer alır:
“Yazdırğan sarnağan bilə birləngəylər yazuçı bilə da anqlğaylar
Tenqri alnına menqi uçmaxına, amen. Tvağan 1029.”(Bunu
yazmağı buyuran da, oxuyan da yazanla birlikdə əbədi Cənnətdə
Tanrı tərəfindən daim yad edilsin! Amin!)
“Yazıxlı Lusiq sarğavaknı anqgaysen, necə sarnasanq, bir
«Atamız ki, köktəsen» bilə.”(Hər oxuduğunuzda günahkar Lusiqi
də “Atamız bizim ki, göydəsən” duası ilə birlikdə yad edin).
“Men, Lusiq sarğavak, yazdım, sarnağan yazuçı bilə anqlğay
Krisdosnunq alnına.”(Mən, dyakon Lusiq qələmə aldım. Qoy
Məsihin nəzərləri yazanla birlikdə oxuyanın da üstündən əskik
olmasın).
“Yazıxlı Lusikni anqğın”(Günahkar Lusiqi anın).
“Lusiq sarğavaknı anqğın”(Dyakon Lusiqi anın).
“Yazdırğan sarnağan bilə yazuçı bilə birləngəy, Krisdosnunq
yarğu könünə anqılgaylar bir yerdə” (Qoy sifarişçinin, mirzənin
və oxuyanın adları Məşhər günü Məsihin yadına düşsün).
***
Vyanadakı Erməni Mxitaristləri Təşkilatında saxlanılan 84 №-
li əlyazma daha qədim əlyazmanın 1613–cü ildə Zadiq Boqdan
oğlu tərəfindən üzü köçürülmüş variantıdır ki, bu haqda erməni
dilində yazılmış kolofon məlumat verir. Əlyazmada iki fərqli
erməni – alban (qıpçaq – qarqar) lüğəti yer alır. Eyni mətnə bəzi
Venesiya və Lvov əlyazmalarında da rastlanmışdır. Lüğət əsasən
qrammatik terminləri əhatə edir. Orijinalın nə zaman, harada və
kim tərəfindən tərtib edildiyi məlum deyil. 178 səhifədən ibarətdir.
155 və 178–ci səhifələr boşdur. Əlyazmanın mətni bir neçə dəfə
dərc edilib:
61
Dashian Ja. Catalog der
armenischen Handschriften in
der Mechitaristen Bibliothek
zu Wien.– Wien. 1895.
Tryjarski E. Dictionnaire
armeno-kiptchak d’aprestrois
manuscrits des collections
viennoises. Warszawa, 1968-
1972. T. 1, f. 1-4.
***
Eyni yerdə saxlanılan 143
№-li əlyazma. Yarandığı yer
və tarix məlum deyil. Daha
qədim əlyazmadan üzünü köçürən
mirzənin Mığırdiç Lazar
oğlu olduğu məlumdur.
Bu aşağıdakı kolofondan görünməkdədir:
“Da yazıxlı yazuçnı Mığırdiçni
Lazar oğlun ari alğışınqdan
unutmagın“ (Öz
müqəddəs dualarında günahkar
mirzə Mğırdiç Lazar oğlunu da xatırlatmağı unutma).
283 səhifədən ibarətdir. 122–ci səhifə boşdur. Əvvəlli və sonu
yoxdur. 1– 256–cı səhifələr alban dilində yazılmış müxtəlif duaları
əhatə edir. 257– 283–cü səhifələr bakirə qadın, müqəddəs Mariyananın
(Marqaritanın) həyatından bəhs edən hekayədir. Əlyazma
1989–cu ildə E. Tryjaski tərəfindən ingilis dilinə tərcüməsi ilə
birlikdə nəşr edilib:
Tryjarski E. The Story of Holy Mariane in the Kipchak Language
of the Polish Armenians // Journal of Turkish Studies, v.
13.– Harvard University, 1989.– 205-236 pp.).
Vyanada “Cod. Arm. 13” şifrəsi
altında qorunmaqda olan
əlyazmanın ilk səhifəsi
62
***
Eyni təşkilat. 311 №-li əlyazma. 301 səhifəlik erməni – alban
(qıpçaq – qarqar) lüğəti.
Yazılma yeri, vaxtı və mirzə məlum deyil. 1-12 və 301–ci səhifələr
təmizdir. Əlyazmanın əvvəlində onun sahiblərindən biri olmuş
şəxsə aid kolofon yer alır:
“Der Yovanes Mikolayoviç Ivaşko oğlundan xalgan manqa bu
bitik” (Bu kitab mənə İvaşkonun oğlu keşiş Yovanes Mikolayoviçdən
qalıb).
13–cü səhifədəki ermənicə yazılmış kolofondan isə kitabın
sonrakı sahibinin Lvov qıpçaqlarının arxiyepiskopu Niqola Torosoviç
olduğu məlum olur.
Ətraflı məlumat üçün bax:
Dashian Ja. Catalog der armenischen Handschriften in der
Mechitaristen Bibliothek zu Wien.– Wien. 1895.
***
Eyni təşkilat. 440 №-li əlyazma. 120 səhifə. Lvov erməni arxiyepiskopluğuna
aid yaş kağızları ilə bağlı qeydlər (1636 – 1732–
ci illər). Qeydlər erməni, polyak və alban dillərində edilmişdir.
Ətraflı məlumat üçün bax:
Dashian Ja. Catalog der armenischen Handschriften in der
Mechitaristen Bibliothek zu Wien.– Wien. 1895.
Mövzumuz baxımından önəm daşımır.
***
Eyni təşkilat. 441 №-li əlyazma. 362 səhifə. Lvovdakı erməni –
alban məhkəməsinin erməni, polyak və alban dilində yazılmış
sənədləri. Mövzumuz baxımından önəm daşımır.
63
***
Eyni təşkilat. 444 №-li əlyazma. 80–cisi təmiz olmaqla, 80
səhifə. Lvovdakı erməni – alban məhkəməsinin erməni, polyak və
alban dilində yazılmış sənədləri. Mövzumuz baxımından önəm
daşımır.
***
Eyni təşkilat. 446 №-li əlyazma. 177 səhifə. Lvovdakı erməni –
alban məhkəməsinin erməni, polyak və alban dilində yazılmış
sənədləri. Mövzumuz baxımından önəm daşımır.
***
Eyni təşkilat. 447 №-li əlyazma. 470 səhifə. Lvovdakı erməni –
alban məhkəməsinin erməni, polyak və alban dilində yazılmış
sənədləri. Mövzumuz baxımından önəm daşımır.
***
Eyni təşkilat. 452 №-li əlyazma. 140 səhifə. Lvovdakı erməni –
alban məhkəməsinin erməni, polyak və alban dilində yazılmış
sənədləri. Mövzumuz baxımından önəm daşımır.
***
Eyni təşkilat. 468 №-li əlyazma. 140 səhifə. 1575 – 1655–ci
illərdə Kamenets – Podolskiy şəhərində qələmə alınıb. Mirzə: Xaçeres
Oksent oğlu. Sifarişçi Sərqis Tamğaşının oğlu Krikor. Əlyazmann
sahibi: Yaqop Butax oğlu. Üst – üstə 130 vərəqdən ibarətdir.
Əlyazmaya Mxitar Qoşun “Törə bitki”, ona XVI əsrdə əlvə
edilmiş 99 orijinal qanun, alban dilinə tərcümə edilmiş 124 maddəlik
erməni Qanunnaməsi, Xaçeres Oksent oğlunun yazdığı giriş
64
sözü və alban dilində yazılmış xristian məzmunlu didaktik hekayələr
daxildir.
***
Eyni təşkilat. 479, 480, 481 №-li əlyazmalar. Tarix: 1660 –
1661–ci illər. Onlardan birincisində Vardapet Antonun alban dilində
47, ikincisində 31, üçüncüsündə isə 30 moizəsi yer alır. 479 №-
li əlyazma 216, 480 №-li əlyazma 239, 481 №-li əlyazma isə 152
vərəqdən ibarətdir.
***
Eyni təşkilat. 525 №-li əlyazma. 1618–ci ildə daha qədim
əlyazmalar əsasında tərtib edilib 203 vərəqdən ibarətdir. Bir neçə
vərəq çatmır. 146 – 152–ci vərəqlər təmizdir. Burada alban dilində
müxtəlif dualar, xristian məzmunlu hekayələr və Bibliya mətnləri
toplanıb.
***
Eyni təşkilat. 559 №-li əlyazma. Suçava sakini Donavakın yerli
xristian kilsəsinə pul bağışı haqqında sənəd. 1583–cü il.
Polşa
Polşada qorunmaqda olan albandilli əlyazmalar Varşavadakı
Qədim Sənədlər Baş Arxivində, Varşavadakı Polşa Elmlər Akademiyasının
Tarix İnstitutunda, Vrotslavda yerləşən Ossolinskilər
adına Milli İnstitutun kitabxanasında, Milli Muzeyin kitabxanasının
Krakovdakı Çartorı şöbəsində, Krakovda yerləşən Yaqello Universitetinin
kitabxanası və Krakovda, Z.Abrahamoviçin şəxsi kolleksiyasında
saxlanılır.
Bunlardan birincisində qorunan material əsasən mühacir albanların
XVI əsrə aid nigah sənədlərindən ibarətdir və mövzumuz
baxımndan önəm kəsb etmir.
65
***
Polşa Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda qorunan 6 №-
li əlyazma 1657–ci ilə aiddir. Yazıldığı yer və mirzənin adı məlum
deyil. 101 vərəqdən ibarət olan bu əlyazmada vardaped Antonun 26
moizəsi yer almaqdadır. Əlyazma və onun məzmunu barədə ətraflı
məlumatı Tryjarskinin aşağıdakı kitablarından almaq mümkündür:
Tryjarski E. A Fragment of an Unknown Armeno-Kipchak
Text from Polish Collections // Rocznik Orientalistyczny.– 1976a.–
T. 38.– 291-302 pp.
Tryjarski E. An Armeno-Kipchak Sermon by Anton Vartabed
from the 17th Century // Tractata Altaica. Wiesbaden, 1976b. 647-
674 pp.
Tryjarski E. The Confession of Anton Vartabed // Studia
Orientalia. 1977. V. 47. 271-279 pp.
***
Vrotslavda yerləşən Ossolinskilər adına Milli İnstitutun
kitabxanasında qorunan 1916/ll №-li əlyazma 1523 – 1572–ci illər
arasında Polşada tərtib edilmişdir. Əlyazmada Mxitar Qoşun “Törə
bitiki” və ona XVI əsrdə edilmiş əlavələr, o cünlədən 124 maddəlik
erməni “Qanunnamə”sinin alban dilinə tərcüməsi yer alır. 343
vərəqdən ibarətdir. Ətraflı məlumat üçün bax:
Гаркавец А.Н., Сапаргалиев Г. Кыпчакско-польская версия
Армянского Судебника и Армяно-кыпчакский Процессуаль-
ный кодекс. Алматы: Дешт-и-Кыпчак, 2002 (в печ.).
***
Vrotslavda yerləşən Ossolinskilər adına Milli İnstitutun kitabxanasında
qorunan 1359/ll №-li əlyazmada erməni – alban məhkəməsinin
sənədləri toplanıb. Tarix: 1681 – 1689–cu illər. 476 vərəq.
Mövzumuz baxımndan önəm daşımır.
66
***
Milli Muzeyin kitabxanasının Krakovdakı (Çartorı) şöbəsində
qorunan 1412 №-li əlyazma 1575–ci ilə aid edilir. Lvovda daha
qədim əlyazmalar əsasında tərtib edilib. 426 səhifədən ibarətdir.
Erməni və alban dillərində yazılmış müxtəlif dua mətnləri toplanıb.
Əlyazmann ilk və son səhifələri yoxdur. Alban mətnləri aşağıdakı
səhifələri əhatə edir: 1-104; 105-107; 111-117; 119-127; 129-149;
165-287; 344-426.
Bu əlyazma bir çox məşhur albanın əsərinin bulunması baxımında
qiymətlidir.
***
Milli Muzeyin kitabxanasının Krakovdakı (Çartorı) şöbəsində
qorunan 2546/lll №-li əlyazma 1575–ci ilə aid edilir. Lvovda tərtib
edildiyi bildirilir. Mirzənin adı məlum deyil. Sifarişçinin Stepan
Lazar oğlu olduğu məlumdur.
260 vərəqdən ibarət bu əlyazmada “Zəbur”un erməni və alban
variantları verilib.
***
Yaqellon Universitetinin Kitabxanasında (Krakov) qorunmaqda
olan 3342 №-li əlyazmanın 1592–ci ildə daha qədim əlyazmalar
əsasında tərtib edildiyi bildirilir. 173 vərəqdən ibarətdir. 500 ili
əhatə edən təqvimdən söhbət açılır. Mətn erməni və alban dillərindədir.
Ehtimal ki, burada söhbət böyük alban alimi Zəngəzurlu
vardapet Yəhya (Yovhannes) Sarğavağın tərtib etdiyi təqvimdən
gedir.
Ətraflı məlumat üçün bax:
Tryjarski E. Zodyak bölge burclarіnіn bir ermenikipçak listesi
// XI. Türk Dil Kurultayіnda Okunan Bilimsel Bildirilerden Ayrі
Basіmі.– Ankara, 1968. 127-152 ss.
67
***
Z.Abrahamoviçin şəxsi kolleksiyasında saxlanılan, 1625–
1630–cu illərdə Lvovda tərtib edilən 480 vərəqlik əlyazmada
erməni – alban məhkəməsinin sənədləri əks olunub. Burada alban
dilində tərtib edilmiş 140 sənəd əks olunub.
Rumıniya
Rumıniyada sadəcə bir əlyazma olub və o da Gerladakı yerli
Tarix Muzeyində qorunmaqda idi. Bu ölkənin 2001–ci ildə
Qazaxıstandakı səfiri olmuş cənab Martin Steneskunun bildirdiyinə
görə, həmin əlyazma müəmmalı şəkildə yoxa çıxmışdır.
Sözügedən əlyazmanın 1638–ci ildə keşiş Krikor Avakereçin
oğlu Aksent tərəfindən daha qədim əlyazmalar əsasında tərtib edildiyi
məlumdur. Həcmi bilinmir. Əlyazmada böyük alban alimi
Zəngəzurlu vardapet Yəhya (Yovhannes) Sarğavağın bəstələdiyi
alban kilsə nəğmələri, eləcə də eyni müəllifin tərtib etdiyi 500 illik
astronomik təqvim yer almaqda idi. Söhbət alban təqvimindən
gedir.
İndi sadəcə bir vaxt bu əlyazmanın üzünü köçürmüş keşiş
Krikor Avakereçin olu Aksentin alban dilində yazdığı aşağıdakı
qeydlərin məzmunu məlumdur:
“Bu barzadumar asrı matovlu, kerəklidir da körklü, da hər yılda
bolğannı ne ki bar kendində tapılıyır, da barça neməni açı körgüzüyür.
Evtnerreağdan baslanïr, frank aylar bilə işlənir Cnunt
Parğentakına dirə, yıl tügənlənir, yənə baştan başlanır. İmasdunklar
yasap tüzüptürlər, inci kibik, buzuvsuz, ça Biy Tenqrininq
kelgəninə dirə menqi menqilik.
Kim ki ullanğay da işlətkəy bunu yazğannı da yazdırğannı
anqmağa arzani etkəy bir «Hajr mer yergins» bilə. A Biy Tenqri də
anı kendi yarlığamaxı bilə anqğay, amen. Yazıxlı yazğan bu bitikni
Aksent der Krikor Avakereç oğlu.
Yazldı tvağannınq 1087-sinə”.
68
Ukrayna
Hazırda Ukraynanın Kiyev və Lvovdakı dövlət tarix arxivlərində
erməni – alban məhkəmələrinin alban dilində yazılmış çox
sayda sənədi saxlanılır. Bunlar XVI əsrə aid sənədlərdir ki, Ukrayna
və Polşada yaşayan mühacir albanlar tərəfindən qələmə
alınmışlar. Mövzumuz baxımından onların heç bir önəmi olmasa
da, bu əlyazmaların şifrələrini burada qeyd etməyi lazım bilirik.
Kiyev şəhəri:
ф. 39, оп. I, ед. хр. 8 (4390);
ф. 39, оп. І, ед. хр. 11 (4392);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 12 (4393);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 14 (4394);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 15 (4397);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 17 (4402);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 19a (4405);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 20 (4406);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 22 (4407);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 24 (4409);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 25 (4410);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 26 (4412);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 27 (4413);
39, оп. I, ед. хр. 28 (4414);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 29 (4415);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 30 (4416);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 31 (4417);
39, оп. I, ед. хр. 32 (4418);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 33 (4419);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 34 (4432);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 157 (4383);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 35 (4320);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 36 (4321);
69
ф. 39, оп. I, ед. хр. 37 (4322);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 40 (4326);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 158 (4327);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 41 (4328);
ф. 39, оп. I, ед. хр. 42 (4428);
ф. 250, оп. 3, ед. хр. 32 (əvəllər – ф. 228, оп. 1, ед. хр. 89).
Lvov şəhəri:
ф. 9, оп. I, ед. хр. 381, səh. 1901-1906;
ф. 52, оп. I, ед. хр. 136, vərəq 421-423;
ф. 52, оп. I, ед. хр. 136, л. 426;
ф. 52, оп. I, ед. хр. 863, л. 2;
ф. 52, оп. I, ед. хр. 863, л. 3;
ф. 52, оп. I, ед. хр. 863, л. 4;
ф. 52, оп. I, ед. хр. 863, л. 5-6;
ф. 52, оп. I, ед. хр. 863, л. 7;
ф. 52, оп. I, ед. хр. 863, л. 8-9;
ф. 52, оп. I, ед. хр. 863, л.10;
ф. 52, оп. I, ед. хр. 863, л.11 52, оп. I, ед. хр. 889, л.15:
ф. 52, оп. I, ед. хр. 889, л.22;
ф. 52, оп. 2, ед. хр. 177, səh. 229;
ф. 52, оп. 2, ед. хр. 177, səh. 1196-1198;
ф. 52, оп. 2, ед. хр. 545, səh. 357-360;
ф. 52, оп. 2, ед. хр. 545, səh. 357-360;
ф. 52, оп. 2, ед. хр. 546, səh. 374-375;
ф. 52, оп. 2, ед. хр. 546, səh. 1099-1102;
ф. 52, оп. 2, ед. хр. 546, səh. 1186-1187;
ф. 52, оп. 2, ед. хр. 546, səh. 1194-1197;
ф. 52, оп. 2, ед. хр. 548, səh. 101-104.
70
Ukrayna MEA – nın Lvovdakı Elmi Kitabxanası, Bavorov
Fondu:
əlyazma. 1660 III, л. 6-9;
əlyazma. 1658 II, лл. 11-12;
Lvov Dövlət Universiteti, Elmi Kitabxana, Əlyazmalar Fondu:
əlyazma. вірм. 51 I.
Lvov Dövlət Tarix Muzeyi:
ед. хр. Д 435/1.
İtaliya
İtaliyada qorunan bütün albandilli əlyazmalar Venesiyanın Müqəddəs
Lazar adasında yerləşən Erməni Mxitaristləri Təşkilatında
saxlanılır. Onların yalnız çox cüzi bir hissəsi elm adamlarının
üzünə açıqdır.
11 №-li əlyazma. 1629 – 1632–ci illərdə müqəddəs ata Zəkəriyyənin
oğlu Murad tərəfindən daha qədim “Zəbur” əlyazmalarının
üzü köçürülərək bir qədər redaktə edilmiş variantıdır. Ehtimal
ki, Lusiqin üzünü köçürdüyü əlyazmadan köçürülüb.
Əlyazmaya sonradan erməni dilində edilmiş kiçik bir qeyddə bildirilir
ki, guya bu əlyazma “Zəbur”un erməni dilindən tatar dilinə
tərcüməsidir. Fəqət bu qeydin erməni saxtakarlığından başqa bir
şey olmadığını eyni mətnin bir neçə daha qədim variantının olması
sübut edir. Təbii ki, onların heç birində erməni dilindən tərcümə
olması barədə bircə kəlmə də söylənmir.
Əlyazma 316 vərəqdən ibarətdir. Sonda bir neçə vərəq çatmır.
***
446 №-li əlyazma. 1562–ci ildə keşiş Mikayıl Kosta oğlu
tərəfindən daha qədim alban əlyazmasından köçürülmüşdür.
71
Burada Əhdi – Cədidə daxil olan həvvari Pavelin məktublarının
tam külliyatı yer alır. Mirzə əsasən daha qədim mətnə müdaxilə
etməsə də anlaşılmayan və pozulmuş yerləri bərpa etmişdir.
172 vərəqdən ibarət olan əlyazmaya 1788–ci ildə erməni dilində
edilmiş bir qeyddə iddia edilir ki, guya bu mətn erməni dilindən
tatarcaya tərcümədir.
Ətraflı məlumat üçün bax:
Tryjarski E. Der zweite Brief des Paulus an die Korinther in
armeno-kiptschakischer Version und seine Sprache // Altaica
Collecta. Wiesbaden, 1976c. 267-344 pp.
***
1126 №-li əlyazma. Əlyazmanın yazıldığı yer və zaman, eləcə
də mirzənin adı məlum deyil. 239 səhifəlik dua kitabıdır. 1-10, 23-
41, 66-78, 95-100, 170-175, 238–ci səhifələr erməni dilində, 11-22,
42-66, 78-95, 100-169, 175-237–ci səhifələr isə alban (qıpçaq –
qarqar) dilindədir.
Ətraflı məlumat üçün bax:
Deny J., Tryjarski E. La litterature armeno-kiptchak // Philologiae
Turcicae Fundamenta.– Wiesbaden, 1964b. Bd. 2. S. 805-
806. Dodatek Tygodniowy przy Gaziecie Lwуwskiej. 1857, N 44,
Str. 182; N 45, Str. 186; N 46, Str. 190.
***
1270 №-li əlyazma. Gizli saxlanılır. Erməni “Bibliya”sı (?)
olduğu iddia edilir.Bu barədə bəzi məlumatları aşağıdakı mənbədən
almaq olar:
Deny J., Tryjarski E. La litterature armeno-kiptchak // Philologiae
Turcicae Fundamenta.– Wiesbaden, 1964b. Bd. 2. S. 805-
806. Dodatek Tygodniowy przy Gaziecie Lwуwskiej. 1857, N 44,
Str. 182; N 45, Str. 186; N 46, Str. 190.
72
***
1700 №-li əlyazma. 1610-1652–ci illər. Kamenets – Podolsk.
Əlyazmanın 1 – 88–ci səhifələri gizli saxlanılır. 7-73–cü səhifələrin
erməni dilində olduğu iddia edilir. Fəqət Q. Alişan əlyazmanın 68 –
110–cu səhifələrini nəşr etdirib. Onlar alban (qıpçaq – qarqar) dilindədirlər.
89–169–ci səhifələr yerli albanların tərəfindən yaradılmış orijinal
əsərdir. XVII əsrdə Avropada baş vermiş tarixi hadisələrin
salnaməsidir (Kamenets salnaməsi). Hansısa başqa bir salnamənin
davamı kimi qələmə alınıb. Məlumat üçün bax:
Schütz E. An Armeno-Kipchak Chronicle on the Polish-
Turkish Wars in 1620 1621. Budapest, 1968.
Vasary S. Armeno-Kipchak Parts from the Kamenets Chronicle
// Acta Orientalia Hungarica. 1969. T. 22, fasc. 2. 139-189 pp.
***
1750 №-li əlyazma. 1630–cu ildə tərtib edilib. Mirzə məlum
deyil. 149 vərəqdən ibarətdir. Alban və qismən də erməni dilində
dualar toplanıb. 35-40, 45-48, 57-58, 65-78, 113-114, 144-148–ci
vərəqlər boşdur. 1-29 və 41-112–ci vərəqlərin hər iki üzü alban
(qıpçaq – qarqar), 51-54–cü vərəqlər isə erməni dilindədir. Alban
dilində tərtib edilmiş imanın əsaslarına aid bilgilər və dini
hekayələr böyük maraq kəsb edir. Bu əlyazmanın dəyəri həm də
ondadır ki, orada müəllifin adı çəkilməsə də, Kirakos Gəncəlinin
“Tarix” kitabının II fəslinin alban variantı da yer almaqdadır.
Ətraflı məlumat üçün bax:
Deny J., Tryjarski E. La litterature armeno-kiptchak // Philologiae
Turcicae Fundamenta.– Wiesbaden, 1964b. Bd. 2. S. 805-
806. Dodatek Tygodniowy przy Gaziecie Lwуwskiej. 1857, N 44,
Str. 182; N 45, Str. 186; N 46, Str. 190.
73
***
1788 №-li əlyazma. Lvovdakı erməni – alban məhkəməsinə aid
sənədlər. Alban və polyak dillərində. 180 səhifədir.
***
1817 №-li əlyazma. 1581–ci il. Lusiq trəfindən daha qədim
əlyazmalardan üzü köçüülmüş “Zəbur”un surətlərindən biri.
Ermənistan
Ermənistanda albandilli əlyazmalar Matedaranda – Mesrop
Maştots adına Qədim Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. Sayları
məlum deyil. Qazaxıstanla Ermənistanın xarici işlər nazirlikləri
arasında əldə edilmiş razılğa görə onların bir qisminin surəti
Qazaxıstana verilib. Ulaşa bildiyimiz əlyazmalar aşağıdakılardr:
“ед. хр. 1232” şifrəli əlyazma. 263 səhifədən ibarət və erməni
dilində olan bu əlyazmada alban dilində 12 illik türk dövri
təqviminə daxil olan illərin adı verilib. Əlyazmanın 1620–ci ildə
Qüdsdə (Yerusəlimdə) tərtib edildiyi bildirilir.
Mirzənin adı: İskəndər.
***
“ед. хр. 1763” şifrəsi altında saxlanılan əlyazmanın 1611 –
1613–cü ildə Kamenetsk – Podolskda tərtib edildiyi bildirilir. Əlyazma
erməni dilindədir (252 vərəq), fəqət 144–cü səhifədə alban
dilində kiçik bir qeyd var:
“Bu yılnınq okosdos ayınınq 15-inə orus vankınınq yuxövininq
bir yanın da taslarnı da dardağan etti yuxöv içinə kecə 3 sahatta
kiçaynakün, xaysı ki Biy Tenqri hayufsunsun.
Tvakannınq 1062 julis 18 yıxkün kecəgi alğış zamanında ulu
hrad keldi yağmur bilə birgə çetlevüktən ulu, bar edi özgəsi xoz
kibik”
74
***
“ед. хр. 2267” şifrəsi altında saxlanılan, 189 səhifədən ibarət
əlyazmanın alban və erməni dillərində olduğu söylənilir. Burada
erməni – alban lüğəti, Lusiqin “Zəbur”undan bir parça, Matta
“İncil”indən kiçik bir fraqment, xristian məzmunlu digər mətnlər,
ən əsası isə Mxitar Qoşun şagirdi, tanınmış alban ilahiyyatçısı
vardapet Vanağanın (Vanakanın) alban dilində əsərindən bir neçə
cümlə və s. yer alır. Əlyazmann 1580 – 1581–ci ildə Lvovda tərtib
edildiyi söylənir.
42–ci səhifədə erməni dilində belə bir qeyd var:
“Badmutiun haji ew xıpçax lezui megneal Lusiq…” (Lusiqin
erməni və qıpçaq dillərində nəql etdiyi hekayə).
Bu qeydin ardınca alban (qıpçaq – qaqar) dilində belə bir qeyd
edilib:
“Sanlıdır er, xaysı ki barmadı kengəşinə xırsızlarnınq da
yoluna yazıxlılarnınq ol olturmadı”(Şanldr o adam ki, oğruların
toplantısına getmədi və günahkarların yolu ilə addımlamadı).
Növbəti, 43–cü vərəqdə alban dilində belə bir kolofon var:
“Tvağannınq 1030 abril 12 ceramp Lusiq sarğavaki xolu
aşıra” (1581–ci ilin 12 aprelində dyakon Lusiqin əli ilə yazılıb.)
Bu cümlənin ardınca ermənilər tərəfindən sonradan erməni
hərfləri ilə latın dilində (?!) bu sözlər əlavə edilib:
“Lusiq dyakonus armenus”. (Lusiq – dyakon, erməni)
Qoşun şagirdi Vanağanın mozəsindən bir neçə cümlə isə 131–
ci səhifədədir.
“Nedir manisi xıtım kecəsi ki, saruyağ yeyirbiz bolsun Bayramnınq,
alay Cnuntnunq? Yazıyır bunun üçün künü Gureğ Ağeksantraçin
Teotos padşahğa bayram xıtımu üçün da aytıyır ki, ne
üçün kecədən çeziliyirbiz: anınq üçün ki, Krisdos kecədən turdu…”
***
“ед. хр. 2403” şifrəli əlyazma. Üzərində 8 iyun 1626–cı il
tarixi qeyd edilmiş bu “Alğış bitiki” (dua kitabı) Murad oğlu Misko
75
tərəfindən Lvovda baron Aqopşann qızı Zofiya üçün Vartanın
sifarişi ilə qələmə alınmışdır. 211 vərəqdən ibarətdir. Kitab Alban
miniatürləri stilində bəzədilmişdir.
Əlyazmanı bizim üçün önəmli edən təkcə burada, müəllifinin
adı çəkilməsə də və “Havadov xosdovanim tatarca” başlığı
altında verilsə də, alban katalikosu Nersesin 24 bəndlik əsərinin,
eləcə də, yenə də müəlliflərinin adı çəkilməsə də, Mxitar Qoş və
şagirdi Vanağanın tərtib etdiklri duaların yer alması deyil. Hətta adı
çəkilməklə Yohannes Karneçinin əsərinə rast gəlinməsi də deyil.
Bu əsərlər digər əlyazmalarda da var.
Ən önəmli məsələ bir kolofonda qeyd edilmiş aşağıdakı
cümlələrdir:
“Tügəlləndi alğış bitiki tavağankınq ermeni hisabinə 1075-sində
mayisninq 19-unda, padşahlıxına Nemiç ulusununq üçünçi
Ziğmundnunq, ğatuğiqoslu ğuna Yapetağan cınsınınq Eçmiyacinninq
atorunda der Melkiset ğatuğiqosnunq, xaysı ki bu zamanda
kendi xartlıxı bilə keldi xutlu Ilov şəhərinə 5 axpaş bilə, 2 hapeqa
bilə tavağanknınq 1075-sində, xaysı ulu sövünçlük bilə barça
kahanalıx, da sarğavaklar bilə, da joğovurt, barı igitlər bilə
xarşısına çıxıp xabul ettilər…”
(Tamamlandı dua kitabı tvağanqın – erməni təqviminin
1075–ci ilinin19 mayında (8 iyun 1626–cı il) Polşa ölkəsində III
Sziqmundun padşahlığı və Eçimədzin taxtının sahibi, Yafəs
cinsindən – soyundan olan müqəddəs ata, katalikos Meliksetin
dövründə, hansı ki qoca vaxtında 2 ikona, 5 keşiş ilə xoşbəxt Lvov
şəhərinə gəlmiş və burada kilsə başçıları, dyakonlar və gənclər
tərəfindən sevinclə qarşılanmışdır …)
Burada diqqəti çəkən məqam Eçimədzindən gələn katalikosun
erməni katalikosu kimi deyil, məhz Yafəs soyundan olan, yəni türk
katalikosu kimi təqdim edilməsidir ki, bu da təbiidir.
***
“ед. хр. 3521” şifrəli əlyazma. 1609 – 1079–cu illər. Müəllif
Ceriq Niqola oğlu. 240 səhifə. Əlyazma erməni dilindədir. Alban
76
(qıpçaq – qarqar) dilində Xalkidon hadisəsi və təriqəti barədə kiçik
bir mətn də yer almaqdadır.
***
“ед. хр. 3522” şifrəli əlyazma. 1634–cü il. Lvov. Erməni –
qıpçaq (alban) – polyak lüğəti, erməni – alban danışıq kitabı.
Kosmologiyaya dair kiçik bir mətn də var.
***
“ед. хр. 3883” şifrəli əlyazma. 1630–cu il. Erməni – alban
lüğəti.
***
“ед. хр. 5985” şifrəli əlyazma. Erməni dilində. 152 vərəq.
Alban dilində qısa kolofon var.
Fransa
Fransa Milli Kitabxanası, Paris:
“Arm 5” şifrəli əlyazma. 202 vərəq. Əvvəli yoxdur. Mirzə
Zəkəriyyə oğlu Qaspar. Həzrət Davudun (ə) “Zəbur”u.
***
“Arm. 176.” 1568–ci il. Kamenets – Podolsk. 113 vərəq.
Mxitar Qoşun “Törə bitiki”. Mirzə: Steçko Holub oğlu.
***
“Arm. 194.” 67 vərəq. Xristian məzmunlu hekayələr, Kaments
və Polşa salnamələri.
Bu əlyazmanın mövzumuz baxımından birinci önəmi ondadır
ki, burada həftənin günlərinin alban dilindəki adlarına rast gəlirik:
77
yıxkün (bazar güvü), yıxpaşkün (bazar ertəsi), nögərikün (çərşənbə
axşamı), xankün (çərşənbə), kiçiaynakün (cümə axşamı),
aynakün (cümə), şapat (yəhudilərin “şabat” sözündən, şənbə).
Bu əlyazmanın digər önəmi isə onun albanların ilin başlanğıcını
hansı gündən hesablamaları barədə məlumatı əks etdirməsidir.
Burada həm də albanların bürclər və planetlər haqqında
təsəvvürləri də əksini tapmışdır.
Rusiya
M.E. Saltıkov – Şedrin adına Dövlət Kütləvi Kitabxanası,
Sankt – Peterburq, Əlyazmalar Şöbəsi:
“Arm 2.” şifrəli, 610 səhifəlik ermənidilli əlyazma. Albanca
yazılmış kiçik bir kolofon var
***
“Arm 8.” Şifrəli əlyazma. 280 səhifə. Erməni – alban lüğəti.
***
“Dorn 636.” Şifrəli əlyazma. 306
vərəq. Erməni dilindədir. Alban dilindən
erməni dilinə tərcümədir. Bir neçə yerdə
albanca qeydlər var.
1618–ci ildə Lvovda alban dilində
çap edilən və hazırda Niderlandın Leyden
şəhərində qorunan “Alğış bitiki” kitabının
sonuncu səhifəsi. Yuxarıda alban
dilində yazılıb: “Atına Biy Tenqrininq
başlandı da haybatına anınq tügənləndi,
xaysı ki bolsun haybat ari Errortutiunğa
menqi menqilik, amen.”
Aşağıdakı qeyd erməni dilindədir.
78
MXİTAR QOŞ VƏ ONUN “TÖRƏ BİTİKİ” ƏSƏRİ
Mxitar Qoş haqqında əsas məlumatları Kirakos Gəncəlinin
“Tarix” kitabından alırıq. Kirakos Gəncəli sözügedən kitabın “Mxitar
vardapet haqqında, haradan olması və necə adam olması
barədə” başlıqlı XIII fəslində yazır:
“Bu məşhur, müdrik alim Gəncədən, xristian valideynlərin
ailəsindən idi. Valideynləri onu müqəddəs kitabları öyrənməyə
göndərmişdirlər. Həddi – bülüğa çatdıqdan sonra isə o, ruhani olmağı
qərara aldı və heç vaxt evlənməyəcəyinə söz verdi. Ruhani
vəzifəsində olduğu uzun illər ərzində o, müqəddəs kitabların və
onlardakı müqəddəs kəlamların mənasını dərindən dərk etməyə
çalışmışdır. Tale onu “Tovuzlu” ləqəbi ilə tanınan, müdrik və alim
adam kimi ad çxaran vardapet Yovhannes (Yəhya – B.T) ilə
rastlaşdırdı.
Çox illər dünyəvi həyat tərzi keçirdikdən sonra, arvadını
itirirmiş və evlənməməyə söz vermiş bu şəxs ömrünün qalan hissəsini
müqəddəs kitabların tədqiqinə sərf etmiş və vardapet rütbəsi
qazanmışdı. Mxitar onun yanında çox vaxt keçirir və ondan elm
öyrənirdi.
Vardapet Yovhannes səyahət etməyi, tez-tez yer dəyişməyi
sevirdi. O, insanlara Tanrı sözünü çatdırır və onları əməlisalehliyə
dəvət edirdi. O, xristian adət – ənənələrinin yenidən bərpası üçün
çox şey edirdi, çünki həmin dövrdə çoxları qırxgünlük mərasimlər
zamanı, şənbə və bazar günlərində ibadətini pozurdular. O, adamları
ibadətlərində sabitqədəm olmağa , təkcə şənbə günləri deyil,
həftənin bütün günlərində əzabkeşləri yad etməyə, bazar günləri isə
İsanın dirilməsini qeyd etməyə səsləyirdi. Beləcə, əlligünlük ibadət
mərasimləri hər tərəfdə bərqərar oldu.
Onun və digərlərinin yanında yaşayan Mxitar vardapet rütbəsini
qazandı. O, bununla da kifayətlənmədi və qərbə, Qara Dağ
adlanan yerə, orada dərs deyən vardapetlərin yanına yollandı.
Özünün də vardapet olduğunu gizlədərək, onlardan çox şey öyrəndi,
(sonra) Karin şəhərinə gəldi. Orada gürcü xanından qaçan və
79
bu şəhərdə yaşayan Qurd adlı əməlisaleh bir xristian işxanı tapdı.
Onunla tanış olub, onu doğma atası kimi sevdi. Bundan sonra
vətəninə geri döndü.
Onun şöhrəti tez bir zamanda bütün ölkələrə yayıldı və çoxları
ondan ilahiyyat dərsi alırdı. Daha sonra müsəlmanlar tərəfindən
sıxışdırıldığına görə, Albaniya katalikosu Stepannosun dəvətini
qəbul edib, Xaçın vilayətinə, Atrek bəyi Vaxtanqın və qardaşlarının
yanına gəldi. Onlar onu çox böyük hörmətlə qarşıladılar. Orada
bir neçə il qaldı…
…Vardapet Mxitar işxanın (Qurdun – B.T.) öz əyalətinə geri
döndüyünü eşidər – eşitməz, aralarında olan xoş münasibət və məhəbbəti
yada salıb, onun yanına gəldi və Axstev çayının sağ sahilində
yerləşən Getik monastırında məskunlaşdı.
Monastırın başçısı onun şagirdi, Sarğavaq adlandırılan vardapet
idi. O onu (Mxitarı) sevinclə qarşıladı və şəxsən qulluğunda
durdu…”
Mxitar Qoşun “Törə bitiki”nin alban (qarqar – qıpçaq) dilində
üç əlyazma variantı məlumdur ki, onlardan biri hazırda Polşanın
Vrotslav şəhərində, Ossolinskilər adına Milli İnstitutun kitabxanasında
(1916/ll №-li əlyazma), digəri Avstriyada, Vyanadakı erməni
mxitaristlərinin mərkəzində (468 №-li əlyazma), üçüncüsü isə
Fransada, Paris Milli kitabxanasında (Arm. 176) qorunmaqdadır.
Əsər dövrümüzədək bir çox əlavələrlə gəlib çıxmışdır. Bu da
təbiidir, çünki müəllif hələ sağlığında kitabı, ondan sonrakıların da
əlavələr etmələrinə və qanunlar toplusunu daha da təkmilləşdirə
bilmələrinə şərait yaradacaq bir tərzdə qələmə aldığını söyləmişdir.
Bu barədə müəllif özünün Venesiya şəhərindəki San – Lassaro
mxitaristlərinin monastırında saxlanılmaqda olan (1237 №-li əlyazma)
“Alban salnaməsi” əsərinin əlyazmasında xəbər verməkdədir.
Mövzu ilə bağlı Ziya Bünyadov yazır:
“1237 №-li əlyazmasının belə bir sonluğu vardır: “Bizim Qanunlar
Kitabının (Qanunnamənin – Z.B.) bu hissədə yarımçıq qoymağa
məcbur edən xilaskarımız İsaya və onunla birlikdə Ruhani
Ataya və Müqəddəs Ruha eşq olsun! Lakin biz bu sonluğu yaz80
maqdan qabaq “Qanunlar Kitabı burada sona yetir” – dedikdə bu,
həmin kitabın sonu deyildi; biz ehtimal ki, işimizi hissə – hissə davam
etdirmək üçün fasilə verməyi qərara almışdıq. Həm də yazmağı
elə davam etdirmək istəyirdik ki, bizdən başqa yazmaq, həmçinin
nəyi isə əlavə etmək qərarına gələnlərə mane olmayaq…””
Fəridə Məmmədova isə yazır:
““Qanunnamə” sonrakı əsrlərdə də, çox güman 1836–cı ilə
qədər alban xristianları üçün öz həyatiliyini itirməmişdir. O, digər
xalqlar arsında da yayılmışdı. Gələcəkdə “şəraitə, habelə həyatın
və dövrün tələblərinə görə” “Qanunnamə”də düzəlişlər aparılması,
oraya əlavələr edilməsi və onun zənginləşdirilməsi barədə
Qoşun arzusu çin oldu.”
Mxitar Qoş bu arzusunu Həzrət Musanın (ə) kitablarını eyni
vaxtda yazmaması, ondan sonra daha 12 peyğəmbərin onun başladığı
işi tamamlaması, eləcə də “İncilin” eyni vaxtda və eyni adam
tərəfindən qələmə alınmaması ilə əsaslandıraraq, istəyini belə dilə
gətirmişdir:
“…Xaytıp tiyəsidir bilməgə ki, tügülüdür yalqız bu Törə bitiki,
xaysın ki hali yazıyırbiz, tügül yalqız mendən bolğay tügəllənməki
munqar, zera oxşaşı bar ğanonkka, ne türlü ki, ğanonk birdən
yazılmadı, a ne bir yerdə, a ne bir adamdan, yoxsa az-az yazıldı,
əvəl arakellərdən, sonqra Niqiada, sonqra Puzandiada, andan
sonqra Epesosta, alay ox bu Törə bitiki. Əvəl başlanmaqı mununq
bizdən boldı, da bizdən sonqra kerək ki, az-az yazılğay da tügəl
bolğay, zera qanonktan boyruxtur, yılda 3 kez joqovk bolğay, da
tergöv etkəylər, egər ki dünyada nema yanqi badiyət çıxıp esə, ani
barça baxıp, ari atalar artıxsılıxnı keri salğaylar da toğru yolğa
keltirgəylər. Bu türlü tiyəsidir bilmağa yarqu bitiklərinə: necə ki
yənqi nema törə yoluxsa, da tergəp, uslular baxkaylar toğru esə,
yazğaylar ani da bu bitiktə. Egər ki kimsə es yoxsa, tapar barça ari
bitiklərdə bu türlü ki, az -az ilgəri kelip tügəlləniptir.
Ne türlü Ararack bitiki Movsestən tügül ki birdən yazıldı, alay
ox 12 markarelər dügül ki bir zamanda yazıldı ya 1 adamdan, alay
81
ox barça markarelər. Bu türlü surp Avedaranlar da tügül ki, bir
zamanda yazıldı, ya 1-indən, hər biri yazdı kendi vaxtı bilə, ol türlü
bitikləri Boğos arakelininq. Dağı da köp bitiklər ari atalardan u
vardapetlərdən yazıldı kendiləri vaxtına. Bu türlü orinaq bilə bu bitikni
də biz başladıq yazmağa. Egər bizdən az-az ilgəri kelip yazıldı
esə, emdi də egər köplərdən yazılsa özgə vaxtlarda, nema eksiklik
tügüldür, yoxesə tek toğru törə bolsun ki, barça yaxşılar biyəngəylər
də mununq eksikin tügəlləgəylər.”
“…Eləcə də bilmək lazımdır ki, hazırda yazmaqda olduğumuz
bu “Törə bitik”i ehkam deyil, yalnız bizim tərəfimizdən tamamlana
bilməz. Çünki o, birdən – birə peyda olmayan, bir adam
tərəfindən və bir yerdə qələmə alınmayan, əksinə, parça – parça,
öncə həvarilər tərəfindən, sonra Nikeyada, daha sonra Bizansda,
ondan da sonra Efesdə yazılan qanunlar kimidir. Eləcə də bu
“Törə bitiki”. Onun başlanğıcı bizim tərəfdən qoyuldu və vacibdir
ki, ona əlavələr edilsin və o təkmilləşdirilsin. Çünki qanunlar ildə
3 dəfə toplanan müqəddəs atalar tərəfindən təhlil edilməli,
dünyada baş verən yeniliklər diqqətə alnaraq, lazımsızlarından
təmizlənməli və onlara düzəlişlər edilməlidir. Qanun kitabları ilə
də eyni cür davranılmalıdır. Müdrik adamlar bütün yeni
qanunları gözdən keçirməli, təhlil etməli və zəruru olanlarını
kitaba əlavə etməlidirlər. Əgər diqqətlə baxan olsa, görər ki,
müqəddəs kitablar da eyni qayda üzrə təkmilləşdirilmişdir.
Necə ki, Musa “Varlıq” kitabını eyni vaxtda yazmayıb, 12
peyğəmbərin kitabları da, elcə də digər peyğəmbərlərin kitabları
bir adam tərəfindən və bir vaxtda qələmə alınmamışdır. Eləcə də
müqəddəs “İncil” birdən-birə və eyni müəllif tərəfindən yazılmamışdır,
əksinə, hərə öz dövründə yazmışdır. Eləcə də Pavelin
müraciəti. Eləcə də müqəddəs ataların və müəllimlərin hərəsi öz
vaxtında yazılmış kitabları. Əgər bizdən öncə yazılmışsa və bundan
sonra çoxları yazacaqsa, bu, əskiklik deyil, yetər ki, qanunlar
doğru olsun, əməlisaleh adamların xoşuna gəlsin və əyər – əskiyi
aradan qaldırılsın”.
Bu cümlələr “Törə bitiki”nin alban dilində dövrümüzədək yetişmiş
əlyazmalarının son cümlələridir. Vortslav variantında bun82
dan sonra Oksent oğlu Xaçeresin XVI əsrdə türkcə (alban – qıpçaq
dilində) tərtib etdiyi qanunlar, ardınca isə polyak dilində əlavə
edilmiş mətn gəlir. Vyana variantında bunlar yoxdur. Əvəzində
Vyana əlyazmasında kiçik bir kolofondan sonra Mxitar Qoşun
qələminə məxsus olduğunu ehtimal etdiyimiz xristian məzmunlu
müxtəlif didaktik hekayələr yer alır ki, onlar XII əsr, bəlkə də daha
qədim türkdilli (qıpçaqdilli) Azərbaycan (alban) ədəbiyyatının şedevrləri
hesab edilə bilər.
Kitabın sadəcə üzünü köçürməklə məşğul olan bir mirzəmi,
yoxsa ona edilmiş bütün redaktə və əlavələrin müəllifimi olduğunu
dəqiq bilmədiyimiz, şərti olaraq redaktor və əlavələrin müəllifi
kimi qəbul etdiyimiz Oksent oğlu Xaçeresin tərtib etdiyi ilk
qanunlar “Törə bitiki”nin ardınca gəlir və aşağıdakı başlıq altında
toplanmışdır:
“Başlanmaxı aşxarhağan törələrninq xanlarnınq, ulu biylərninq
da barça yarğuçılarnınq, dağı da törələr xanlarnınq da kimlər
ki anınq xolu tibinədirlər”
“Xanlar, ulu bəylər və bütün hakimlər, eləcə də xanlar və
onların təəbələri barədə dünyəvi qanunların başlanğıcı”
Bundan sonra gələnlər də, o cümlədən 124 maddəlik “Erməni
qanunnaməsi” (Qanunk) də Mxitar Qoşun əsərinə XVI əsdə edilmiş
əlavələrdir. Yəni Qoşun əli ilə yazılmış maddələr çıxarılmış, yerinə
erməni qanunları, eləcə də Oksent oğlu Xaçeresin türkcə tərtib
etdiyi qanunlar qoyulmuşdur. Əslində isə bu qanunlar da Qoşun
tərtib etdiyi qanunların dəyişdirilərək yenilənmiş variantından başqa
bir şey deyillər. Fəqət onlar o qədər əsaslı şəkildə yenilənmişlər
ki, onları yeni qanunlar saymaq daha doğrudur.
Təkcə yuxarıdakı sitat sözügedən kitabın Mxitar Qoşun “Törə
bitiki” olduğunu söyləyən çoxsaylı tədqiqatçıların, o cümlədən əsəri
rus dilinə tərcüməsi ilə birlikdə dərc etdirmiş A.Qarqavets və
Q.Saparqaliyevin yanılmadıqlarını sübut etməkdədir. Fəqət bu
alimlər bu işi onlardan öncə görmüş erməni tədqiqatçı A.Papovyanın
1964–cü ildə rus dilində dərc edilmiş “Armyanskiy sudebnik
Mxitara Qoşa. Per. s drevnearmyanskoqo” (Mxitar Qoşun erməni
83
Qanunnaməsi. Qədim erməni dilindən tərcümə) adlı kitabına
istinad etdikləri üçün səhv nəticəyə gəlmişlər. Məsələn, A.Qarkavets
Mxitar Qoşun XII əsrdə yaşadığnı, təbii ki, əsərini də həmin
əsrdə (1184–cü il) qələmə aldığını bilə – bilə və bunu qeyd edə –
edə, XVI əsrdə tərtib edilən, elə həmin dövrdə də alban (qarqar –
qıpçaq) dilinə tərcümə edilərək, “Törə bitiki”nə əlavə edilən “Erməni
qanunnaməsi”nə aid olan sözləri ümumilikdə “Törə bitiki”nə
şamil etmiş və onun guya erməni dilindən öncə latın dilinə, sonra
latıncadan polyak dilinə, ondan da sonra polyak dilindən qıpçaq
dilinə tərcümə edildiyini bildirməkdədir. Erməni fitnəkarlığna uyan
bu böyük alim və istedadlı türkoloq yazır:
“Erməni icmasında tətbiq olunan cinayət və mülki qanunlarını
dövlət səviyyəsində leqallaşdırmaq məqsədi ilə Mxitar Qoşun XII
əsr “Qanunnamə”si (Papovyan 1964) erməni dilindən latın dilinə,
sonra latıncadan polyak dilinə və nəhayət, polyakcadan erməni
qıpçaqcasına tərcümə edilmişdir. Latın variantı çoxsaylı düzəliş, əlavə
və kiçik şərhlərə məruz qalan “Qanunnamə”1519–cu ildə 1-ci
Sziqmund tərəfindən təsdiq edilmişdir…”
Fakt isə budur ki, bu halda söhbət əslində Mxitar Qoşun “Törə
bitiki”ndən yox, ona əlavə edilən və əsərin arxasına bütöv halda
yerləşdirilən 124 maddəlik erməni qanunnaməsindən gedir. Maraqlıdır
ki, A.Qarkavets erməni müəlliflərinin təsirindən çıxa bilməyərək,
erməni qanunnaməsini deyil, Mxitar Qoşun qələminə məxsus
əsas hissəni “sonradan əlavə edilən hissə və əsərə giriş” adlandırmaqda,
Mxitar Qoşdan 4 əsr sonra qələmə alınmış “Erməni qanunnamə”
sini isə “Törə bitiki” saymaqdadır. Buna o səbəb olmuşdur
ki, böyük türkoloq olmasına rəğmən, tarixçi olmayan, Qafqazın,
o cümlədən Qafqaz Albaniyasının tarixindən bixəbər olan
cənab Qarkavets “Törə bitiki”nin orijinalının guya erməni dilində
olduğuna inanmışdır. Bununla belə, o mətnin müəyyən bir hissəsinin
orijinal qıpçaq mətni olduğunu, yəni erməni dilindən tərcümə
olmadığını, məhz qıpçaq türkcəsində (əslində alban dilində) tərtib
edildiyini sezmiş və bu barədə fikrini yazmağı da unutmamışdır:
84
“Qıpçaq dilində əlavə olunmuş maddələr, sonradan məlum
olduğu kimi, tamamilə orijinal erməni – qıpçaq Prssesual Məcəlləsidir.”
“Törə bitiki”nə əlavə edilmiş 124 maddəlik “Erməni qanunnamə”
si polyak dilində yazılmış kiçik əlavədən (Məhkəmə andı)
sonra gəlir və Oksent oğlu Xaçeresin aşağıdakı ön sözü başlayır:
“Başlanıyır bu diftər ermeni törəsininq, aşağa yazılğanınq kendininq
sanına da xayıtlarına, xaysı ki burungidir xağıtına kendininq”.
“Başlanır erməni qanunnaməsi dəftəri sənədin özündən öncə
gələn aşağda qeyd olunmuş maddə başlıqları ilə”
Bundan sonra erməni qanun maddələrinin başlıqlarının siyahısı
gəlir. Daha sonra belə bir qeyd edilmişdir:
“Başlanıyırlar törələri ermənilərninq erməni tilindən da buyurmaxından
yarıxlı ulu biyninq, biyninq da biyninq Ziğmuntnunq,
polskiy korolnunq, panninq da dediçninq.
Tilimdən ermeninq latingə çıxarğandır, latindən polskiygə, a
polskidən bizim tilgə, xaysi ki başlanıyır bu sözlər bilə.”
“Başlayır ermənilərin qanunları ulu bəy, bəylər bəyi (knyazlar
knyazı) əlahəzrət Polşa kralı Sziqmundun – ağa və hökmdarın
əmri ilə ermənilərin dilindən.
Ermənilərin dilindən latıncaya, latıncadan polyakcaya, polyakcadan
bizim dilə tərcümədir. Hansı ki başlayır bu sözlərlə”
Bu deyilənlərdən belə anlaşılır ki, yuxarıdakı sözlər və maddə
başlıqları tərcüməçinin türkcə etdiyi əlavələrdir və “Erməni qanunnaməsi”
nə ön söz mahiyyətindədir. Erməni dilindən tərcümə edilmiş
mətn bundan bir qədər sonra başlayır. “Erməni
qanunnaməsi”ndə ön sözdə diqqəti çəkən ən önəmli məqam onun
XVI əsrdə Polşada yaşamaqda olan albanların artıq polyak dilinin
təsirinə məruz qalmış dili ilə yazılmış olmasıdır. Elə bu üzdən də
mətndə “polskiy korol” (Polşa kralı) və “pan” (ağa) kimi polyak
dilindən keçmə söz və sözbirləşmələri ilə rastlaşırıq.
Qeyd etmək lazımdır ki, “Törə bitiki”nə edilmiş bütün əlavə və
şərhlər, eləcə də ən başda yazılmış giriş bu dildə olduğu üçün onları
85
“Törə biriki”nin orijinal mətnindən ayırmaq heç bir çətinlik
törətmir. Üstəlik də əlavələrin məzmunundan onların XVI əsrdə
edilmiş əlavələr olduğunu başa düşmək çətin deyil.
Polyak mənşəli sözlərə “Törə bitiki”nə XVI əsrdə əlavə edilmiş
girişdə də sıx – sıx rast gəlinir. Məsələn, giriş bu başlıqla başlayır:
“Əvəlgi polojenası Törə bitikininq” (Törə bitikinin əvvəlki vəziyyəti)
Buradakı polyak mənşəli “polojena” (vəziyyət, mövqe) ifadəsi
diqqəti çəkir. Başlığın ardınca gələn mətnin ikinci cümləsində də
eyni hal ilə üzləşmək mümkündür:
“Ekinci, ki ne üçün yazdıq, ya kiminq priçinasından.” (İkincisi,
nə üçün yazdıq və buna kim səbəb oldu)
Bu cümlədə də “priçina” (səbəb) kəlməsi ilə üzləşirik. Mxitar Qoşun
qələminə məxsus hissədə isə bənzər halla rastlaşmaq mümkün
deyil. Qoşun orijinal mətnində bu kəlmənin əvəzinə alban dilinə
(qıpçaq türkcəsinə) Azərbaycan türkcəsi vasitəsi ilə keçmiş ərəb mənşəli
“səbəb” sözü işlənir. Eyni zamanda əlavələrin dilindən fərqli
olaraq, orijinal mətndə “korol” (kral) və “knyaz” kimi ifadələr yoxdur.
Onların ifadə etdiyi mənalada “xan” və “biy” (bəy) kimi təmiz türk
kəlmələri, eləcə də fars mənşəli “padşah” sözü işlənməkdədir.
Maraqlıdır ki, bənzər halla “Erməni qanunnamə”sinin tərcümə
mətnində də rastlaşırıq. Məsələn, sözügedən “Qanunnamə”nin 86–
cı maddəsinin başlığı belədir:
“Kerabllarninq buzulmaxı üçün” (Gəmilərin qəzaya uğraması
barədə)
Burada da polyak mənşəli “kerabl” (gəmi) termini işlənmişdir.
“Törə bitiki”ni redaktə edən, yəni ona əlavələr edən və şərhlər
yazan (şərti olaraq) Oksent oğlu Xaçeresin əlavələrini orijinal
mətndən seçmək heç də çətin deyil. Buna təkcə əlavə edilmiş şərh
və qanunların mətnlərindəki slavyan (polyak) mənşəli ifadələr deyil,
həm də onların məzmunu imkan verir. Məsələn, qanunlardan
birini gözdən keçirək:
“Egər ki kimsəgə ermeni yarqusunda ağırlıx körünsə, ki kendininq
ağırlıxına körə çaxırğay biyik yarquğa, korolğa aninq biylikinə…”
86
“Əgər kiməsə elə gəlsə ki, onu erməni məhkəməsində sıxışdırırlar,
qoy öz fikrindən və üzləşdiyi çətinlikdən çıxış edərək,
əlahəzrət kralın ali məhkəməsinə müraciət etsin…”
Gördüyümüz kimi, bu qanunda söhbət Polşa kralının ali məhkəməsinə
müraciətdən gedir və təbii ki, bu parça ömründə Polşada
olmamış Mxitar Qoşun əsərindən bir parça ola bilməz.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, kitaba XVI əsrdə türkcə (alban
dilində) əlavə edilmiş orijinal qanunlar bilavasitə “Erməni qanunnaməsi”
nə əlavə edilmişdir. Onların sayı Vrotslav əlyazmasında
99, Vyana və Paris əlyazmalarında isə 47 dənədir. Vyana və Paris
əlyazmalarındakı 47 maddə Vrotslav əlyazmasının ilk 47 maddəsinin
eynidir. Bu maddələrdə olan yeganə fərq pul vahidinin adındadır.
Əgər Vrotslav variantında pul vahidi “axça”dırsa, Vyana
varitında bu vahid “sbg” kimi qeyd edilib.
Erməni dilindən tərcümə edilmiş hissə isə sadəcə 124 maddəlik
“Erməni qanunnamə”sidir. Təsadüfi deyil ki, sözügedən qanunnamənin
sonuncu, 124–cü maddəsinin ardınca həmin maddələrin
birlikdə və ayrı – ayrılıqda diqqətlə gözdən keçirildiyi və Lvovdakı
erməni məhkəməsi üçün nəzərdə tutulduğu bildirilir. Daha sonra bu
sözlər gəlir:
“İsa Məsihin doğumunun 1519–cu, bizim xanlığın 13–cü,
erməni təqviminin 969–cu ili.
Bu qanunlar kral Sziqmund tərəfindən təsdiq edilmişdir.”
Sonra qanun təsdiq edilərkən kralın yanında şahid kimi iştirak
etmiş şəxslərin uzun siyahısı gəlir. Bu yazı da bir daha sübut edir
ki, erməni dilindən latın, latın dilindən polyak dilinə tərcümə edilərək
təsdiqə verilən sadəcə bu 124 maddədir. Erməni qanunlarından
öncə və sonra gələn bütün mətnlər orijinaldır. Bunu Vrotslav
əlyazmasına yazılmış son söz də təsdiq edir. Erməni qanunlarının
alban (qarqar – qıpçaq) dilinə tərcüməsi və “Törə bitiki”nə əlavə
edilməsi bundan dörd il sonra, yəni 1523–cü ildə gerçəkləşdirilmişdir.
Görünür, bunda məqsəd albanların da artıq rəsmiyyət
qazanmış erməni məhkəməsinin xidmətlərindən istifadə edə bilməsinə
imkan yaratmaq olub. Elə bu səbəbdən də Oksent oğlu Xa87
çeres kitaba öz qanunlarını da əlavə etməyə ehtiyac hiss etmişdir.
Elə o da “bizim dil” ifadəsini işlətmiş və bununla da erməni olmadığnı
ortaya qoymuşdur. Onun böyük hökmdarlardan söz açdığı
bir yerdə onların içərisində alban hökmdarı Varaz Trdatın da adını
yad etməsi buna dəlalət edir.
“Onun üçün gərəkdir ki, o, şərəfli hökmdarların – əski dövrdə
Osiya, Ezekiya və Davud xanların, yeni dövrə Abkar,
Konstantin və Trdatın adətləri üzrə yaşasın”
Ola bilsin ki, bu cümlə “Törə bitiki”ndən əxz edilmişdir.
Kitab Xaçeresin “Törə bitiki”nə yazdığı izah və şərh xarakterli
girişlə başlayır. Bu girişdə diqqəti ən çox çəkən məqamlardan biri
onun məhz vardapet (vardapet Mikayıl, yəni Mxitar Qoş”) tərəfindən
katalikos Stepannosun təklifi ilə yazıldığının bildirilməsidir.
Bu faktı həm Fəridə Məmmədova, həm də Ziya Bünyadov təsdiqləməkdədirlər.
Mövzu ilə bağlı Fəidə xanım yazır:
“Məlumdur ki, Mxitar Qoşla onun hamisi, alban katalikosu
Stepannosun münasibətləri mürəkkəbləşəndən sonra katalikos Qoşu
böyük təkidlə “Qanunnamə”ni (“Törə Bitiki”ni – B.T.) yazmağa
tələsdirdi”.
Ziya Bünyadov isə bildirir:
“Məlum olduğu kimi, Qoş bu “Qanunnamə”ni (“Törə Bitiki”ni
– B.T.) “Alban çarlığı kilsəsinin nəcib rəhbəri” Albaniya katalikosu
III Stepannosun dəfələrlə etdiyi xahişinə görə yazmışdır”.
Bu fakt, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Oksent oğlu Xaçeresin
yazdığı girişdə də öz əksini tapmışdır. Fəqət mətndə Stepannos nədənsə
“bütün ermənilərin katalikosu” kimi təqdim edilir:
“Haybatlı ari vardapetinq yasağını, bu Törə bitikini xoltxasından
Sdepannos qatoqigosninq barça ermenilikninq”.
“Bu Törə bitiki şərəfli vardapet tərəfindən bütün ermənilərin
katalikosu Stepannosun xahişi ilə tərtib edilmişdir.”
Əsərin digər yerlərində də Stepannosun adı redaktəyə məruz
qalmış və onun adının yanına “bütün ermənilərin katalikosu”
ifadəsi əlavə edilmişdir. Bu halla hər üç əlyazmada rastlaşırıq. Lakin
ola bilsin ki, təhriflərin müəllifi Oksent oğlu Xaçeres yox,
Ermənistanın Qazaxıstandakı səfiri Xurşudyan olmuşdur. Məsələ
88
burasındadır ki, mətnlərin yazıldığı əski erməni (əslində alban)
hərflərini kompüterdə aşkarlamaq və olduğu kimi dərc etmək mümkün
olmadığından bütün mətnlər məhz Xurşudyan tərəfindən
müasir erməni hərflərinə çevrilmiş, mətlərin transkripsiyalarını da o
tərtib etmişdir.
Orijinal mətnlərin surətləri əlimizdə olmadığından həm erməni
əlifbasının onunla eyni mənşəli olan alban əlifbasının məhz hansı
işarələrinin fərqləndiyini, eləcə də təhrifin kim tərəfindən edildiyini
dəqiq söyləməkdə çətinlik çəkirirk. Fəqət “ermənilərin katalikosu”
ifadəsinin məhz Xurşudyan tərəfindən əlavə edildiyini düşünürük.
Məsələ burasındadır ki, “ermənilərin” ifadəsi alban (qarqar – qıpçaq)
dilində “ermenilərninq” kimi yazılmalıdır. Burada və digər
yerlərdə isə “ermənilikninq” kəlməsi ilə üzləşirik ki, bu da XX
əsrdə yaranan və rusca “armyanstvo” kimi səslənən ifadənin hərfi
tərcüməsindən başqa bir şey deyildir.
Ermənilərin XX əsrdə uyduraraq dövrəyə buraxdıqları ifadələrdən
biri də “velikiy armyanskiy narod” (böyük erməni xalqı) ifadəsidir
ki, Vrotslav əlyazmasının son sözündə eyni ifadənin hərfi
tərcüməsi ilə rastlaşırıq: “ulu ermenilik”.
“Törə bitiki”nə ön söz yazmış Oksent oğlu Xaçeres onun on
hissədən ibarət olduğunu söyləyir və onları belə sıralayır:
1. Bizi qanunlarımızın olmadığına görə tənqid edənlərə cavab;
2. Nə üçün indi yazdıq və buna kim səbəb oldu;
3. Qanunların gücü barədə;
4. Kimlər hakim ola bilərlər;
5. Məhkəmə nədir, məhkəməyə kimlər cəlb edilməli və kimlər
mühakimə etməlidir;
6. Hakimlər və digərləri özlərini necə aparmalıdırlar;
7. Şahidlər və onlara inanıb – inanmamaq;
8. And, o necə olmalıdır və kimlər and içməlidir;
9. Xristianların kafir məhkəmələrinə müraciət etməmələri
barədə;
10. Öz qanunlarımızı hansı kitablar və hansı xalqların qanunları
əsasında tərtib etdik.
89
Bundan sonra Oksent oğlu Xaçeres “Törə bitiki”nin vadapet
(Mxitar Qoş) tərəfindən katalikos Stepannosun xahişi ilə yazıldığını
bildirir və daha sonra yazır:
“Başda yazar aninq kibiklərgə cuap ki bizni pampasel edərlər
ki, yoxdur bizdə törə”
“Başda bizi qanunlarımızın olmaması səbəbi ilə tənqid
edənlərə cavab yazır”.
Daha sonra “Törə bitiki”nin giriş (birinci) hissəsinin Oksent
oğlu Xaçeres tərəfindən dəyişdirilərək, yeni kitaba, yəni “Törə bitik”
i ilə “Erməni qanunnaməsi”nin calaq edilmiş variantına uyğunlaşdırılmış
redaktə şəkli gəlir. Burada orijinaldakı “xristianlar” kəlməsinin
“erməni xristianlar” ifadəsi ilə dəyişdirilməsi (bu təhrifin
müəllifi Xurşudyandır), eləcə də mətndə “prezmuşena” (məcburiyyət)
və “prorok” (peyğəmbər) kimi slavyan (polyak) mənşəli sözlərə
rast gəlinməsi bu hissənin “Törə bitiki”nin orijinalından ayrıca
gözdən keçirilməsini zəruri edir. Hərçənd ki, bu halda məzmun çox
az təhrifə məruz qalmışdır. Yəni buradakı fikirlər əslində Mxitar
Qoşun fikirləridir. Mətndə söhbətin erməni xristianlardan deyil,
ümumiyyətlə xristianlardan getdiyini “Törə bitiki”nin ikinci hissəsinin
əvvəlində Mxitar Qoşun öz dilindən söylənən aşağıdakı
sözlər də təsdiqləyir:
“Egər ki yazdıq esə əvəlgidə ki, kerəkimiz dügül edi yazğan
törə berilməgə Tenqridən, yoxsa köp kez işittik panbas özgə millətdən
ki, yoxdur kristanlarda törə”.
“Əvvəlki bölümdə Tanrıdan yazılı qanun verilməsinə ehtiyacımızın
olmadığını yazsaq da, başqa millətlərdən xristianların
qanunlarının olmadığı barədə çox rişxəndlər eşitdik”.
“Törə bitiki”nin müəyyən qədər redaktəyə və təhrifə məruz
qalmış birinci hissəsi belədir:
“Ari Cannınq şnorkundan hadirləndik yazmağa törələr bitikini.
Əvəl cuvap berəlik alarğa ki, pambasel etərlər Krisdosnunq
törəsini ki, törə yoxtur ermeni krisdanlarda (“Erməni” sözünü
mətnə Xurşudyan əlavə etmişdir).. Zera köplər bardır ki, maxtarlar
özgə dayfanınq törələrini ki, könü törələri bar. Kimlər ki bu işni
90
sözlərlər, kendiləri könü törədən tayıptırlar da özgələrni də klərlər
taydırmağa, yenqil esli adəmilərni.
Burungi cuvap alarga munu berirbiz ki, Tenqri əvəldən adəmininq
tarbiyatına toxtattı tanımağa könülüknü. Anınq üçün dinsizlərninq
doktorları toxtatıp törə xoydular ki, kim ki bolvanlarğa yaman
aytsa, ölümlü bolğay, da kim ki atasına xol uzatıp urgay, xolun
keskəylər. Xaytıp Movses kendi törəsinə arttırdı bu işninq törəsini,
alıp əvəlgi törədən: kim ki atasına u anasına yaman aytsa, ölümlü
bolğay. Xaytıp surp Avedaranı Biyimiz Krisdosnınq barça törələrninq
tügəllikidir, anınq üçün buyurur: «Işitinqiz ki, aytıldı Eski
Törədə bu türlü, yoxesə men sizgə Yənqi buyurumen bu türlü da
berkitirmen Eskini Yənqi bilə, berip sizinq yaxşı erkinqizgə aytпp:
sövgəysiz sizinq sınqarnqıznı, necik sizinq boyunquznu”.
Ekinci, həlbəttə, yaxşı erkinə berir adəmininq barça yaxşılıxın
xılımağa, xaysın ki, toxtatır ki, bizim erkimizdədir ki, barça adəmilər
bilə könülük bilə barmağa. Ol səbəp bilə ne Avedarannı yazıp,
xoymadılar əvəldən, yoxesə söz bilə ayttılar.
Ekinçi. Krisdos keldi da övrətti tügəl törə tügəl adəmilərgə, da
kləmədi toxtamağan Adəmilərgə bitik bilə berməgə. Anınq üçün
ögüt berir surp Awedaranda ki, barışkay kendininq zaxocas bilə,
törəgə kelmiyin. Dağı da Krisdos yarğuçununq manisi bilд alani
etti surp Awedarandan ki, barça, kimsə kimgə borçlu esə, tölöv etkəy
yaxşı könqüldən, yaxşı es etip, zera adəmininq esi kendininq
yarğuçudur. Munqar oğşaş barça yarğu işlərini esləmək kerək. Bu
türlü Krisdos buyurur Avedaranda şafarnınq manisini, egər anпnq
egirlikini taptı esə əvəldən, sonqra maxtadı anınq usunu ki, yarlıxap
etti ol egirlikni kendininq eyəsinə, xaysı bilə ki kirmədi törəninq
alnına sağış berməgə. Körgüzür ki, tiyişlidir yarğu bolmağa,
yoxesə mağtamax bilə üvrətir ki, çarə bar esə, suxlanmasın
yarğuga barmağa. Munqar oxşaş hrajarel etər surp Avedaranda
törə etməgə anqar ki, xoltxa etti Krisdostan ki, ayt xardaşıma ki,
üləşkəy menim bilə atamnınq oçiznamın. Oşta eki türlü bardır sizdə
səbəp: adəmilik tarbiyatından da törədən, mani, ne üçün suxlanç
bolursiz özgələrninq törəsinə? Mundan övrənip, aytır arakəl Boğos
ki, heç sizdə könü törə yoxtur, ne üçün siz kendinqizgə xısxa u
91
egirlik etməgə xoymassiz, yoxesə siz xısxa u egirlik etərsiz tügül
özgələrgə, yoxesə xardaşlarğa da.
Üçünci. Kləmədi Tenqri berməgə yazğan törə ki, bolmağay
prezmuşenadan könülüktə bolğaybiz, yoxesə süvük bilə, yarlığamax
bilə saxlağaybiz künülüknü u yazmağan törəni hər zamanda.
Dörtünçü ki, yetkincə Tenqri yöpsündü Törəni, u proroklarnı, u
Avedarannı, necik ki yaxşı urlux bolğay canımızğa, da bu türlü
könülük bilə də etməgə yarğularnı.
Beşinci ki, Törə, u proroklar, u Avedaran teşkirilməstir, yoxesə
törə prezmuşenadan teşkirilir uluslarda u millətlər arasına. Anınq
üçün boş etər Tenqri ki, uslular tergəp baxkaylar, ne türlü işesə,
anqar körə etkəylər yarğunu.
Altпncı ki törədə prezmuşenadan antka tüşər, da Biyimiz
Krisdos tıyar ant içməkni, klər ki, biz könü krisdənliktə tirilgəybiz
ki, könü könü bolğay, egri egri bolğay”
TƏRCÜMƏSİ:
“Törə bitiki”ni yazmağa Müqəddəs Ruhun lütfi ilə hazırlandıq.
Öncə Məsihin qanunları barədə xoş olmayan sözlər danışan və
erməni (Xurşudyanın əlavəsi) xristianlarının öz qanunlarına sahib
olmadıqlarını söyləyənlərə cavab verək. Çünki çox adam var ki,
başqa tayfaların qanunlarını tərifləyərək, onların gerçək qanunlara
sahib olduqlarını söyləyirlər. Bunu söyləyənlər həqiqətdən uzaqdırlar
və zəif iradəsi olan başqalarını da yanıltmağa çalşırlar.
Onlara verəcəyimiz ilk cavab budur ki, Tanrı insanın təbiətinə
əzəldən ədalətə can atmaq hissini yerləşdirmişdir. Onun üçün də
dinsizlərin doktorları düşünüb qanun qoydular ki, kim ki bütlrə
yaman söz söyləsə ölməlidir, kim ki onlara əl qaldırsa əli kəsilməlidir.
Eynən Musa da öz “Törə”sində (Tövratda), öncəki qanunlardan
nümunə götürərək, bu məsələdə qanunlarını sərtləşdirdi: Öz
anasını və ya atasını təhqir edən şəxs ölümə məhkumdur. Eləcə də
Rəbbimiz İsa Məsihin müqəddəs “İncil”i, öncəki bütün qanunları
təkmilləşdirərək, bu barədə buyurur: “Əhdi – Ətiqdə nə deyildiyini
dinləyin, amma mən Əhdi – Cədidlə Əhdi – Ətiqi təsdiq edərək,
92
sizin iradənizə müraciətlə buyururam ki, özünüzü sevdiyiniz kimi
yaxınlarınzı sevin”.
Onlardan ikincisi (Əhdi – Cədid-B.T.), əlbəttə, hər cür yaxşılıq
etməyi insanın xoş məramına buraxaraq bildirir ki, hər kəslə ədalətlə
davranmaq hamının vicdan borcudur. Elə bu səbəbdən də “İncil”
i yazıya köçürməmişdən öncə onu şifahi şəkildə təbliğ edirdilər.
İkinci. Məsih gəldi, insanlara ümumiyyətlə bütün qanunları
öyrətməyə başladı və imanı zəif olan adamlara yazılı qanun vermək
istəmədi. Odur ki, İncildə insanlara məhkəməyə çatmamış yoldaca
barışmağı tövsiyyə etmişdir. Məsih müqəddəs məhkəmə barədə
İncildəki ibrətamiz hekayə ilə başa salır ki, borcu olan borclu
olduğuna borcunu könül xoşluğu ilə qaytarmalı, ədalətlə mühakimə
etməlidir, çünki ən yaxşı hakim insanın öz vicdanıdır. Bütün
mübahisəli məsələlər də eyni qayda ilə həll edilməlidir. İsa Məsih
İncildə və idarəçi haqqında öyüdündə belə öyrədir: baxmayaraq ki,
onun dürüst olmadığını görsə də, onu dərrakəsinə və ağasının qarşısında
etiraflarına görə təriflədi və o bu səbəbdən də cavab vermək
üçün məhkəmə qarşısına çıxmadı. O bildirir ki, məhkəmə lazımdır,
amma məhkəməyə müraciət etməmək daha xeyirlidir. İncildə eyni
qayda ilə İsa Məsih ona “Qardaşıma de ki, atamın mülkünü
mənimlə bölüşsün” – deyə məhkəmə qurması barədə müraciət edən
şəxsə etiraz edir. Budur, əlinizdə – biri təbii, digəri isə hüquqi – iki
əsas var, bununla belə nədən başqalarının yarğılanmasını bu qədər
çox istəyirsiniz? Bundan çıxış edərək həvvari Boğos (Pavel) deyir
ki, qəlbinizdə gerçək ədalət olmadığndan özünüz – özünüzü ehtiyac
və ədalətsizliyə sürükləyir və təkcə başqalarını deyil, eləcə də
qardaşlarınızı sıxışdırır və qəlblərinə dəyirsiniz.
Üçüncü. Tanrı o səbəbdən yazılı qanun vermək istəmədi ki,
ədalətə və yazılmamış qanunlara, əl – qolumuzu hüquqla məcburən
bağlanmış olması üzündn deyil, sevgi və mərhəmtimiz üzündən
əməl edək.
Dördüncü. Tanrı ədalətlə mühakimə etmək və hökm çıxarmamız
üçün qanunların, peyğəmbərlərin və İncilin qəlbimizdə yaxşı
bir ailə kimi yer tutmasını yetərli saymışdır.
93
Beşinci. Qanunlar, peyğəmbərlər və İncil dəyişməzdir. İcbari
qanunlar isə ölkələrə və xalqlara görə dəyişir. Odur ki, Tanrı
məhkəmənin ədalətli olması üçün müdriklərə işin gedişini tədqiq
etməyə icazə verir.
Altıncı. Məhkəmədə məcburən and içmək lazımdır, halbuki,
Rəbbimiz Məsih gerçək xristian imanı ilə yaşaya bilməmiz, həqiqətin
həqiqət, yalanın isə yalan olması üçün and içməyi bizə
qadağan etmişdir.”
***
Bundan sonra “Törə bitiki”nin çox cüzü redaktəyə məruz
qalmış və demək olar ki, dəyişikliyə uğramamış orijnal hissəsi
gəlir. Orijinal mətn “Bitik”in ikinci hissəsi ilə başlayır. Oksent oğlu
Xaçeres ona belə bir başlıq qoymuşdur:
“Ekinci ki ne üçün emdi yazdıq ya kimin priçinasından”
“İkinci. Nə üçün indi və hansı səbəbdən yazdıq”
Bu başlığın, eləcə də sonrakı başlıqların məhz Xaçeres tərəfindən
qoyulduğunu buradakı slavyan (polyak) mənşəli “priçina”
(səbəb) kəlməsi sübut edir. Halbuki, artıq yuxarıda qeyd etdiyimiz
kimi, Mxitar Qoş əsərinin hər yerində “səbəb” sözünü işlətmişdir.
“Törə bitiki”nin ikinci, orijinal hissəsi belə başlayır:
“Dağı da ne üçün emdi klədik yazmağa törələrni, ya ne səbəptən
teprəndi esimiz bu işkə. Egər ki yazdıq esə əvəlgidə ki, kerəkimiz
dügül edi yazğan törə berilməgə Tenqridən, yoxsa köp kez
işittik panbas özgə milləttən ki, yoxtur krisdanlarda törə. Kim ki
munu aytır, bilməsti ari bitiklərninq küçüni. Munınqki yaman sağıştan
2 türlü yamanlıx toğar: 1, ya sağışlar edi, ki törəni xoygan
essiz edi; 2, ya kləməs edi ki, könülük bolğay edi adəmilər arasına
dünyada.
2-inçi ki, ol biliklikni ki, tarbiyatımızdan bar edi, yamanlıx söndürdü,
da tügəl yaratılğan adəmini yarımdıx etti, da sövüknü u
şağavatnı körəlməsizlik xapanel etti.
3-ünçi, bu vaxtlarda erinçəkliktən üvrənməg kləməslər Eski u
Yənqi Törələrni ne markarelərdən, ne Avedarandan ki, bolğaylar
94
edi ari bitiklərninq küçündən bilməgə könü törəni. Anınq üçün
klədik bu Törə bitiki bilə oyatmağa alarnı, necik kimsəni yuxudan.”
TƏRCÜMƏSİ:
“Nə üçün törələri indi yazmağı arzu etdik və hansı səbəbdən
şüurumuz buna cəsarət etdi.
Əvvəlki bölümdə Tanrıdan yazılı qanun verilməsinə ehtiyacımızın
olmadığını yazsaq da, başqa millətlərdən xristianların qanunlarının
olmadığı barədə çox rişxəndlər eşittik.
Bunu söyləyənlər müqəddəs yazıların gücündən bixəbərdirlər.
Bu cür rişxənd dolu düşüncələr səbəbindən ortaya iki pislik çıxır.
Birincisi, ya onlar elə düşünürlər ki, qanunları bərqərar edən cahil
idi, ikincisi, ya da ki o, dünyada insanlar arasında ədalətin olmasını
istəməmişdir.
İkinci səbəb o idi ki, təbiətən sahib olduğumuz biliyi pislik
söndürdü, kamil insanı yarımçıq etdi və nifrət sevgi və mərhəmətin
yolunu kəsdi.
Üçüncü. Zamanəmizdə insanların tənbəllik üzündən əski və
yeni törələri (Əhdi – Ətiq və Əhdi – Cədidi-B.T.) mənimsəmək, nə
peyğəmbərlərdən, nə də İncildən bir şey öyrənmək istəməməsidir
ki, onların köməyi ilə gerçək qanunları anlasınlar. Odur ki, biz, yatmışları
oyatdığımz kimi, bu “Törə bitiki” ilə onları oyatmaq
istədik.”
***
Bundan sonra yenə də Xaçeresin redaktəsinə və müdaxiləsinə
məruz qalmış hissə gəlir:
“4-ünçü, bu vaxtlarda biliklik eksildi, ki biliklik bolsa edi,
bolur edik sınap u tanqlap zəmanəsinə körə; anınq üçün yöğdıq
barça milləttən u uluslardan, da yazıp ta berkittik oxşaş Eski u
Yənqi Törələrgə, ne türlü proroklar xoydı da Avedaran buyurdu.
5-inçi ki, bu zamanda Ari Can ızyavit etməs, necik Soğomon u
Taniel vaxtına, ya necik Gorıntos kerməninə, ya özgə uluslarda ki,
könü Törə etərlər edi. Zera Ari Can edi körgüzücü alarnınq yü95
rəkinə, anınq üçün suxalanc dügüllər edi yazğan törələrgə. Necik
surp arakellər kləmədilər yazıp berməgə surp Avedarannı əvəldən,
yoxsa sözləri bilə inandırıp xaytardılar, da andan sonqra suxlandılar
yazmağa, alay ox törəni də yazıp xaldırmadılar, zera alarnınq
dağın özgə ulu sağışları bar edi xaytarmaxlıx üçün, yoxsa pokoy
berdilər Eski Törə bilə, da kermənlrninq obıçayı bilə, da ari bitiklərninq
kücü bilə törələrin etməgə. Yoxesə bu zamanda barçadan
keri tüştük. Bu səbəptən prezmuşena yazıp xoyduq törələrni.”
TƏRCÜMƏSİ:
“Dördüncü. Çağımzda biliklərin səviyyəsi aşağı enmişdir. Əgər
biliklər çox olsaydı, araşdırmalar aparar və zamanımza uyğun
qanunları seçərdik. Odur ki, biz bütün xalqlardakı və ölkələrdəki
qanunları toplayaraq, eynən Əhdi – Ətiq və Əhdi – Cədiddə olduğu
kimi, peyğəmbərlərin və İncilin göstərdiyi qaydada yazıyla möhkəmləndirdik.
Beşinci səbəb odur ki, hazıda Müqəddəs Ruh Süleyman və
Davudun dövrlərində olduğu kimi, Korinfdə və ya məhkəməsini
qurduğu digər ölkələrdə olduğu kimi fəal fəaliyyət göstərmir.
Çünki Müqəddəs Ruh onların qəlbində idi, bu üzdən də onların
yazılı qanunlara ehtiyacları yox idi. Necə ki, müqəddəs həvarilərin
İncili əvvəldən yazıya köçürüb təqdim etmək istəkləri yox idi, sözlə
inandırmağa çalışırdılar və yalnız bundan sonra yazmağa qərar verdilər,
eyni qaydada qanunları da yazıya köçürməyi lazım bilməmişdilər.
Çünki dinsizləri haqq yoluna gətirmək kimi böyük
məqsədlərə sahib idilər. Amma Əhdi – Ətiq, şəhər adət – ənənələri
və Tanrı qanunları əsasında məhkəməyə icazə vermişdilər”.
***
Sonrakı hissə, cüzi müdaxiləyə baxmayaraq, orijinal mətndir:
“6-ınçı ki, yarğununq işi ant bilə tügəllənir, evet ki, Tenqridən
buyurulmadı ant içməgə. Yoxesə yamanlıx artıptır bu zamanda, a
krisdanlar tügül ki yalğız yarğu alnına ant içər, yoxsa hər yerdə
96
hər kez heç nemədən, da anınq bilə Xutxaruçumuznunq buyruxun
heç etərlər, da biz klədik ki, Tenqrininq boyruxun heç etkənlərgə
törə u ganunk berkitip xoydux yarğuda.
7-inçi ki, bolmamaxı üçün törəninq barmağaylar özgə millətninq
törəsinə, necik buyurur edilər markarelər ki, yoxmıdır
Tenqri Israjel arasına ki, bolvanlarga barırlar, xaysın ki, arakellər
də anı tabalap aytırlar ki, tiyməstir krisdanlarğa özgə millətninq
alnına yarğuğa barmaga.
8-inçi, körərbiz emdigi vaxtta ki, bardır axpaşlar, vartabedlər,
kahanalar, biylər, başketxoyalar ki, yüz körüp, u orunc alıp, da
biliksizliktn könü yarğunu egri etərlər. Anпnq üçün köptən az yazıp
xoyduq Törə bitikində ki, bolğay ögüt u toğrulux anınq kibiklərgə.
9-unçu ki, yaratılğan tarbiyatımız dayma unutuçudur yaxşılıxn
köp türlü can u ten günahından. Həlbət, kləsək yarğunu toğru
etməgə, vaxtında unutup yamqılırbiz, andan sonqra poşman bolup,
sağışka tüşərbiz ki, alaymıdır yoxsa alay dügül. Anпnq üçün ki, bu
türlü xıyınlı sağış bolmağa, anınq üçün yazıp xoyduq törə bitikini,
hər vaxt, xolumuzğa alıp, esləgəybiz törəmizni da körgüzgəybiz
özgə millətkə ki, dayma törələrimizni ari bitiklərdən etərbiz ki, sözləri
bolmağay bizni tabalamağa.
10-unçı, xaçan ki adam yaratıldı ürdü da berdi anqar Biy Tenqri
Ari cannпnq şnorhkın. Ol şnork, necə bardı ilgəri, adəmilər üsnə arttı,
da, xaçan ki xaytıp yazıxka tüştülər, ayttı Tenqri: «Xalmağay menim
canım adəmilərdə, zera can yergəsindən tengə xayttılar».
TƏRCÜMƏSİ:
“Altıncısı odur ki, Tanrı and içməyə icazə verməsə də məhkəmələr
and içməklə bitir. Bununla belə, zamanəmizdə pislik və
yamanlıqlar çox artmışdır, xristianlar isə Rəbbimizlə olan əhdlərinə
xilaf çıxaraq, həm məhkəmədə, həm də harada gəldi və hər hansı
bir önəmsiz səbəb üzündən and içirlər. Biz də Tanrı qanunlarını pozanlar
üçün məhkəmə hüququ və qanunları yaratmağı qərara aldıq.
Yeddincisi. Öz qanunlarının olmaması bəhanəsi ilə başqa xalqların
məhkəmələrinə müraciət etməsinlər. Necə ki, peyğəmbərlər
97
xəbərdarlıq etmişlər: Məgər İsrailin Tanrısı yoxmudur ki, onlar
bütlərə sitayiş edirlər” və necəki həvvarilər xristianları məzəmmət
etmişdilər ki, yad dinə sitayiş edənlərin məhkəmələrinə müraciət
etməsinlər.
Səkkizinci. Zamanəmizdə axpaşların (yepiskopların – B.T.),
vardapetlərin (ilhiyyat alimlərinin – B.T), bəylərin, kəndxudaların
cahillikləri səbəbindən rüşvət alaraq ədalətsizlik etmələrinə şahid
oluruq. Odur ki, biz “Törə bitiki”ndə bu məsələlərə də toxunduq ki,
onlara ibrət və öyüd olsun.
Doqquzuncu. Təbiətimiz (insan təbiəti) elə qurulub ki, çox
zaman xeyri unudaraq, ruhi və cismani günahlar edirik. Baxmayaraq
ki mühakimələrimizdə ədalətli olmağa çalışrıq, amma məhkəmə
zamanı bunu unudur və səhvə yol veir, sonra da peşiman
oluruq. Bundan sonra isə şübhəyə düşürük: belədirmi, deyilmi? Bu
cür şübhələrin əzabverici olduğunu nəzərə alaraq, bu “Törə bitiki”
ni yazıb qoyduq ki, daim əllərinin altında olsun, qanunları
unutmasınlar. Rişxənd edən xalqlara da müqəddəs yazılara əsaslanan
qanunlarımızın olduğunu göstərə bilsinlər.
Onuncu. İnsan yaradılan zaman Bəy Tanrı ona, Müqəddəs
Ruhundan üfürərək, ruhi toxumlarnı hədiyyə etdi. Bu Hədiyyə zamanla
insanlarda daha da inkişaf etdi. Lakin qayıdıb günaha
yuvarlandıqda Tanrı dedi: “Qoy, Mənim ruhum onlarda qalmasın,
çünki ondan üz döndərib bədənin istəklərinə baş əydilər” Məsih
dünyaya gəldikdə, o insanlara Müqəddəs Ruhu qaytardı və onlara
mənəvi məhəkməni, yəni müqəddəs İncili bəxş etdi…”
***
Sonrakı cümlə redaktorun əlavəsidir:
“Xaçan ki Krisdos keldi dünyağa, ol Ari Cannı yənə berdi
adəmilərgə da can yarğusun, xaysı ki surp Avedarandır da ganunk,
zera bilir edi Biyimiz Krisdos ki, dünya adəmiləri prezmuşena
dünya yarğusun yararlar edi.”
Cümlənin mətnə sonradan əlavə edildiyi buradakı slavyan
mənşəli “prezmuşena” kəlməsindən görünür.
98
***
Orijinal mətn:
“Tiyəsidir emdidən sonqra bitik bilə yöpsünməgə törələrni,
tanqlap barça ari bitiklərdən.
11-birinci ki, bilgəylər yarğucılar Törə bitikindən toğru yarğu
etməgə, bilip ki, kendiləri də turmaxtırlar köktəgi yarğucununq
alnına yarğuğa.
12-nci, kimlər ki törninq alnına kelirlər, xorxu keçirgəylər,
anınq üçün ki, xaçan adəmilər alnına bolmaslar egrini könü
etməgə, həlbət, köp türlü söz bilə cəht etərlər yarğucunu aldamağa,
ne türlü bolsarlar köktəgi yarğucununq alnına turmağa ki, barça
yapuxlarnı kərər ki, anınq alnına kimsə aldamax bilə bolmas könü
bolmağa, yoxsa könülük bilə tergöv bolsar?
Oşta bu 12 türlü başişlər biri birinə baylap, səbəp xoyarbiz
Törə bitikinə oxşaş surp arakellərgə, xaysı ki Biy Tenqridən yarğucular
berildilər dünyağa, da xaytıp Ari Can bilə toğurdular
hajrabedlərni u vartabedlərni, ari yıxövnünq yarğuçuların. Zera bu
12 tügəl san haybatlandı barça dünyağa, zera bu 2 altıdan toğdular,
da bu 6 san dünyaninq yaratılğanınınq künləridir, da
ölçövüdür adəmininq 6 teprənişininq, da sanıdır adəmilikninq
tarbiyatınıq…”
TƏRCÜMƏSİ:
“…Bundan sonra müqəddəs kitablardan seçilmiş yazılı qanunlardan
istifadə olunmalıdr.
On birinci səbəb o idi ki, hakimlər “Törə bitiki”ndən ədalətli
hökm verməyi öyrənsinlər və unutmasınlar ki, bir gün özləri də
Tanrı məhkəməsi qarşısında cavab verməli olacaqlar.
On ikinci. Ona görə ki, məhkəməyə gələnlər qorxu keçirsinlər.
Əlbəttə,onlar bəlağətli nitqləri ilə hakimləri və digər iştirakçıları
aldada bilərlər, Amma bütün gizlinlərin üzə çıxacağı və ədalətin
mütləq bərqərar olacağı səmavi məhkəməni aldada bilməyəcək.
İşdə biz bu 12 müxtəlif səbəbi bir – biri ilə əlaqələndirərək,
99
eynən Tanrı tərəfindən dünyanın hakimləri təyin edilmiş müqəddəs
həvvarilər, Müqəddəs Ruh tərəfindən yönləndirilən hajrapetlər (din
başçıları – B.T.) və vardapetlər kimi “Törə bitiki” nin yazılması
üçün əsas əldə etdik.
Axı, 12 rəqəminə bütün dünyada hörmətlə yanaşılır. Çünki, o
iki 6 – dan ibarətdir. “6” isə dünyanın yaradılmasına sərf edilmiş
günlərin sayı və insanın 6 xasiyyəti və hərəkəti ilə bağlıdır. Müqəddəs
kitablarda başqa diqqətəlayiq nümunələr də var…”
***
Bundan sonrakı cümlədə redaktorun müdaxiləsi açıq – aydın
hiss edilir və bu cümləni qətiyyən orijinal hesab etmək mümkün
deyil. Bununla belə, cümlə mətnin məzmununa çox da xələl
gətirmir:
“…Dağı da bardır köp türlü haybatlıq ki, bu işlərninq ari
bitiklərdə. Dağı da oxşaştır 12 nahabedlərninq pokolenasına Israjel
oğlanlarınınq, xaysılarına ki, berildi Tenqridən yazılğan törə
Movses xoluna…”
TƏRCÜMƏSİ:
“…Eyni zamanda, İsrailin soyundan gələn 12 nəslin nümunəsi
də var ki, “Tövrat” onlardan birinə – Musanın mənsub olduğu soya
göndərildi…”
***
Orijinal mətn:
“Anınq üçün bu 12 türlü başişlər bilə tügəllərbiz Törə bitikini.
Dağı da ne səbəp boldı bizgə ki, başladıq bu Törələrni
yazmağa?
Köp vaxttan beri ulu sağışta edim bu Törə bitiki üçün ki, hər
kez bizni tabalarlar edi bizim xom da, özgə dayfa da. Dağı da
hörmət xoyup bizgə bu iş üçün sövüklü ari bitiklərninq şəgerti
100
Boğos vartabed köp türlü hörmətli – hörmətli sözlər bilə, da men
bolmadım üstümə almaga, mahana etip menim biliksizlikimni da
tenimninq tıncsızlıxını, da sağış ettim ki, xoltxa etkiy edim özgə
küclü ari vartabedlərdən, zera bar edilər köplər ol vaxtta atlı –
çuvlu pilisopalar.
Evet ki, bilip menim cınsımnınq bizminlikini, kləmədim kimsəni
bu işkə keltirməgə. Yoxsa asrı tanqlar edim ki, arakellər u belgili
ari atalar munınqki ulu işninq xayğusuna bolmadılar.”
TƏRCÜMƏSİ:
“…Biz də “Törə bitiki”ni 12 səbəbə dayanaraq yazdıq.
Daha hansı səbəb bizi bu qanunları yazmağa sövq etdi?
Həm özümüzünkülər, həm də özgələr tərəfindən daim məzəmmət
edildiyimizdən bu “Törə bitiki”ni çoxdan yazmağı düşünürdüm.
Bu işə məni həm də müqəddəs yazıların heyranı olan, müqəddəs
kitabların şagirdi Boğos (Pavel – B.T.) da öz çoxsaylı təkid
və öyüdləri ilə həvəsləndirməkdə idi. Lakin mən bu ağır işin altına
girməyə cəsarət etmir və bunu öz cahilliyim və fiziki gücsüzlüyümlə
əsaslandırmağa çalışır və bu işi digər güclü və ədalətli alimlərin
görməsini xahiş edirdim. Çünki o dövrdə adlı – sanlı filosoflar
az deyildi. Bununla belə xalqımın nadan olduğunu bildiyimdən
kimisə buna məcbur etmək istəmirdim. Bununla belə, həvvarilərin
və böyük din xadimlərinin bu işi diqqətdən kənarda saxlamaları
məni çox təəccübləndirirdi.”
***
Bundan sonra yenə də redaktorun (Xurşudyanın) müdaxiləsi hiss
edilir. Burada da adı keçən alban katalikosu III Stepannosun adının
önünə “bütün ermənilərin katalikosu” ifadəsi əlavə edilmişdir:
“Evet ki, xaytıp boldı səbəp bu Törə bitikini yazmağa hörmət
xoyğanından bizgə der Sdepanos gatoğiqosnınq barça ermenilikninq,
bir də, eki də bizdən xoltxa etti, da men mahana ettim menim
biliksizlikimni da köp kez tartındım bu iştən.”
101
TƏRCÜMƏSİ:
““Törə Bitiki”nin yazılmasına əsas bütün ermənilərin katalikosu
Stepannosun mənə bu barədə hörmət və izzətlə bir – neçə dəfə
müraciət etməsi həlledici stimul oldu. Onun təkidlərinə baxmayaraq,
cahilliyimi bəhanə edərərək, imtina edirdim…”
***
XVI əsrdə redaktəyə məruz qalmış və ya əlavə edilmiş sonrakı
cümlələr:
“…Xaçan ki artıxsı xoltxa etti, men də üstümə aldım menim miskinlikim
bilə, bilip ki, tiyəsidir hnazant bolmağa duxovnıy buyruxka.
Egər ki, Tenqridən esə bu yaxşı sağış da tügəllənsə anınq onqarmaxı
bilə, asrı yaxşı; a egər tügəllənməsə menim başlağanım, özgə ari
atalar, tügəlləp, başka çıxargaylar. Zera əvəl əvəldən barça ustalıq
tügəl, bir adəmidən başlanıp, da andan tügəlləndi, yoxesə köplərdən,
zera, azdan köptən tapıp, biri birinə keltirip, biriktirdilər barça
ustalıqnı. Xaytıp esimə aldım ki, Biyimiz Krisdosnınq yarğusuna
barasımen, ol ki, yüz körməs, ne orunc almas, anınq üçün tiyişlidir
manqa yazmağa xolum bilə Tenqrininq yarğusununq oxşaşın.
Bolmağay kimsə tabalağay aytkan sözümnü. Egər kimsə biliksiz esə,
övrənsin, a egər tügəl övrəngən esə da munda nemə eksik tapsa, kendi
tügəlləsin. 2 yartın yaxşı könqüllərni yöpsünürbiz sövük bilə.”
TƏRCÜMƏSİ:
“…Lakin o, israrla təkid etdikdə bir mömin kimi bunu özümə
mənəvi borc hesab etdim və bu işi üzərimə götürdüm. Əgər bu
xeyirli fikir Tanrıdan qaynaqlanırsa, çox yaxşı, Onun yardımı ilə də
iş başa çatar. Yox başladığım iş sona çatmazsa, o zaman digər müqəddəs
atalar onu tamamlayar. Çünki hər bir kamil əsər biri tərəfindən
başlanır, digərləri tərəfindən davam etdirirlir və onlar bir –
birilərini tamamlayırlar. Yaxşı başa düşürdüm ki, vaxt gələcək və
məşhər günü heç vaxt ikiüzlülük etməmiş və rüşvət almamış Rəbbimiz
Məsihin qarşısında duracağam.
102
Odur ki, Tanrı qanununa bənzər qanunlar yaratmalı olduğumun
məsuluyyətini anlayırdım. Qoy, sözlərimə görə kimsə məni məzəmmət
etməsin. Nadanlar ibrət alsın, elmdə güclü olanlarsa səhv
tapsalar onu düzəltsinlər.”
***
Bundan sonra Oksent oğlu Xaçeresin qoyduğu başlıq gəlir:
“Üçüncü, nişanı kücününq barça törələninq”
“Üçüncü. Qanunların gücü barədə”
Sonra Xaçeres davam edir:
“Dağı da yazar surp Mikayıl vardaped Törə bitikininq xuvatı
üçün köp türlü yalbarmaq der Sdepannos qatoğiğosğa:”
“Daha sonra müqəddəs vardapet Mikayıl (Mxitar Qoş – B.T.)
katalikos Stepannosa müraciətlə “Törə bitiki”nin gücü barədə
yazır”
Sonra yenə də orijinal mətn gəlir. Burada sadəcə ilk cümləyə
kobud redaktor müdaxiləsi olmuş və mətnə Xurşudyan tərəfindən
“bütün erməni kilsələrinin başçısı” sözləri əlavə edilmişdir:
“Xolarmen sendən, haybatlı ata da barça ermenilik yıxövlərininq
başı, bolmağay ki, heç tə yenqil sağışlağaysen can sartın
kerəkli işni, xaysın ki, menim üstümə beripsen. Zera tiyəsidir manqa
ki, körgüzgəymen sanqa köptən az ki, nedir xuvatı Törə
bitikininq, xaysını ki, xolumuzga alıpbiz. Zera Törə bitikininq oğşaşı
bar ganonkta, zera tiyişlidir bizgə tüzməgə törəni u ganonknı ki,
biri birinə oxşağay. Xaytıp bu türlü bardır oxşaşı biri birinə. Zera
ganonk cannı toğru etər, da törə tenni, həlbət, egər biri birindən
ayrlıp esələr, yoxsa köp yerdə birikirlər. Necik can u ten ki,
tarbiyat bilə 2-dirlər, ol türlü ayırılmas, xatışıp biri biri bilə,
bolurlar bir da köp neməni bir erk bilə xılınırlar, ol türlü ganunkta
törələr. Anınq üçün, egər ki yoluxsa xatışılmağa eksinə, biri birini
sındırmastır…”
103
TƏRCÜMƏSİ:
“Səndən xahiş edirəm, müqəddəs ata, bütün erməni kilsələrinin
başçısı, üzərimə yüklədiyin mənəvi məsuliyyətin çox asan və
yüngül olduğunu sanma. Bu səbəbdən də sənə “Törə bitiki”nin mahiyyətini
qısaca anlatmaq istəyirəm. Qanun və qaydaları ard – arda
düzməli olduğumuzdan bunu elə etməliyik ki, onlar bir – birinə uyğun
gəlsin. Onlar arasındakı uyğunluq isə belədir: Qaydalar ruhu islah
etdiyi kimi, qanunlar da cismi kamilləşdirirlər. Əlbəttə ki, onlar
fərqli olduqları kimi, eynilikləri də çoxdur. Ruh və bədən təbiətən
fərqli olsalar da, birləşərək bir vahid təşkil etdikləri, bir – birilərini
tamamladıqları kimi, qanunlar və qaydalar da bir – birini tamamlayır.
Bu üzdən də onlar bəzən birləşir, fəqət biri digərini təxrib
etmirlər…”
***
Sonrakı cümləyə məzmuna xələl gətirməyəcək qədər cüzi bir
redaktor müdaxiləsinin olduğu hiss edilir:
“…Da ne türlü ganonknu bilicilər tüzüptürlər, ol türlü törəni
də; da ne türlü yanqılğanlarğa ganonkta pokuta u xorxu bar, ol
türlü törədə bar; da ne türlü törədə zından u baylamaq bar egrilərgə,
ol türlü ganonk‘ta zından u baylamaq xarğamaqtır; da ne türlü
yazıxsız adəmilər üsnə ganonk nemə bağ xoymastır, ol türlü törə də
anınqkibiklərninq üsnə, kimlər ki toğrudurlar dünyada; da ne türlü
ari kişi xorxmastır köktəgi yarğucıdan, ol türlü anmeğ adam
xorxmastır dünya yarğucusundan…”
TƏRCÜMƏSİ:
“…Qanunlar da müdriklər tərəfindən tərtib edilmiş qaydalar
kimidir. Qanunlarda da qaydalarda olduğu kimi tövbəyə də yer var,
cəzaya da. Qanunlarda cinayətkarlar üçün zindan və qandallar
nəzərdə tutulub, qaydalarda isə zindan və qandalın oynadığı rolu
dindən xaric etmə oynayır. Qaydalar günahsızlara heç bir məhdudiyyət
qoymadığı kimi qanunlar da dünyəvi işlərdə eyni mövqe
tutur. Əməlisaleh insan səmavi məhkəmədən qorxmadığı kimi,
günahsız adam da dünyəvi məhkəmədən çəkinmir…”
104
***
Orijinal mətnin davamı:
“…Xaytıp dağı da yaxşılıx beriliptir bizgə ki, barça ari
bitiklərni anınq üçün tüzdülər ki, adəmilərni yazıxtan tartkaylar, ol
türlü Törə bitiki cəht etər tıymağa yamanlarnı u egrilərni ki, sövük
bilə u yaxşı könqül bilə tirilgəylər biri biri bilə. Dağı da aruvluq
bilə tirilmək artarlıqtır, bu da törədə bolmaq kerək. Bu türlü
manilərni berip uslularğa ki, tanığaylar ki, neçə türlü yaxşılıx bar
munda havasar barça adəmilərgə ki, talaşnı, öpkəni kötürür da
eminlikni u yaxşılıxnı toxtatır adəmilər arasına. Da xayda ki törə
eksiktir, anda talaş köptür, da xayda törə u könülük bolsa, eminlik
artıxtır ol ulusta, dünyada u yıxövlərdə, zera bir ülüşü Tenqrininq
şnorhkundan berilgən yıxövlərgə eminliktir.”
TƏRCÜMƏSİ:
“…(Bu kitabın) bir xeyri də odur ki, bütün müqəddəs kitablar
insanları günahlardan çəkindirməyə xidmət etdiyi kimi, “Törə bitiki”
də qəddar və ürəyi mərəzli adamların qarşısını kəsir ki, insanlar
sevgi və hörmət içində yaşaya bilsinlər. Təmiz həyat
əməlisalehlikdədir, qanunlar da buna xidmət etməlidir. Biz bu
sözləri ağıl sahibləri üçün söylədik ki, burada nə qədər yaxşı şeylər
olduğunu bilsinlər, məhkəmənin mübahisələri aradan aparmağa
xidmət etdiyindən agah olsunlar. Qanunların əskik olduğu yerdə
münaqişələr çox olar, qanunların təkmil və ədalətli olduğu ölkələrdə
isə həm həyatda, həm də kilsədə sülh bərqərar olur. Sülh isə
Tanrının bizə ən böyük lütfü və mərhəmətidir.”
***
Xaçeresin qoyduğu növbəti başlıq gəlir:
“Törtünçü, dağı da yazar, kimlərdir yarğuçılar, ayırır biri –
birindən könülərini, oxşaşlarını”.
105
“Dördüncü, hakimin kim olduğunu izah edir, gerçək hakimlə
gerçəyəbənzər hakimin fərqini izah edir”
Bunun ardınca redaktorun müdaxilə etdiyi hissə gəlir:
“Əvəlgi u könü yarğucu Tenqridir, ne türlü buyurur markare
Tavit ki, yarğu etər Tenqri kendininq joğovurtuna. Dağı da aytır
prorok: «Biy Tenqri bizim yarğucumuz». Yənə aytır: «Kel, Tenqri,
da et seninq yarğunqnu». Dağı da munqar oxşaş bardır köp işlər,
zera kendi Tenqridir yarğucu ki, övrətir bizgə könü yarğunu, xaysı
bilə ki dir, adəmilrəgə tüzgəndir bu törələrni, ne friştələrgə, ne
canavarlarga…”
“Birinci və əsil hakim Tanrıdır, necə ki Davud peyğəmbər
demişdir: “Rəbbimiz Allah bizim üzərimizdə hakimdir”. Daha
sonra demişdir: “Gəl, Allahım, öz məhkəməni qur!” Bizə gerçək
məhkəmənin nə olduğunu öyrədən Tanrı özünün hakim olduğuna,
qanunlarını heyvanlar və mələklər üçün deyil, məhz
insanlar üçün bərqərar etdiyinə dair bir çox misallar var.”
Cüzi üslub redaktələrinə məruz qalmış orijinal mətnin davamı:
“Evet ki törədə yazğandır: öldürücü canavarnı öldürmək
kerək,– tügül anınq üçün ki, canavarlar ögütləngəylər, yoxesə
adəmilər. Dağı da devlərgə də boldı yarğu ki, köktən yergə tüştilər,
friştədən devlər boldılar öktəmliklərinə körə, dügül köp kez, yoxsa
bir kez. Xaçan ki yarattı Tenqri adəmini, ol çaxta belgili etti ki,
yarğucumuz da Eyəmiz kendidir. Da Krisdos keldi dünyaga da
ayttı: «Yarğu etməgə keldim bu dünyaga», da «Atam kimsəninq
yarğusun etməs, barça yarğunu berdi Oğul xoluna». Da budur
Tenqrininq yarğusu ki, Yarıx keldi dünyaga, da adəmilər artıx
sövdülər xaraxğuluxnu, ne ki yarıxnı. Da Tenqrininq atı atalır
ayırılmas tarbiyat, zera ne türlü yarğucudur Oğul, ol türlü Ata u
Ari Can. Da bu işari bitiklərdə alanidir, kim kləsə tergəməgə.
2-inci, yarğucılar atını berdi Tenqri adəmilərgə ki, yarğu etinqiz
könülük bilə öksüzgə u tulğa. Da bu iş havsardır xanlarğa,
biylərgə da xartlarğa, xaytıp markarelərgə, kahanalarğa, xaysı ki
Movses xoydı yarğucılar anabadda, da mundan sonqra Esu zoravor.
Ol türlü Soğomon xoldu Tenqridən uslulux ki, yarğu etməgə
106
bilgəy joğovurtka. Bar edilər kahanalar u xartlar yarğular eskidə,
ne tьrlь aytır bitiklər də ki, kahanalar bolğaylar xanlп işninq üsnə
yarğucılar.
Ne üçün Tenqri havsar berdi yarğuculuxnu?
Anınq üçün ki, barçası bu şnorhktan menqərüçi bolğaylar da
xaytıp ki, eksiklikindən yarğucılarnınq biri birin zrgel etkəylər. Da
Yənqidə buyurdı Biyimiz Krisdos surp arakellərgə ki, olturğaysiz
12 olturğucta yarğu etməgə 12 millətkə Israjel xomına. Da alardan
teşkirip aldılar başlıxlar barça krisdanlarnınq. Ol türlü xaytıp
Krisdos övrətti mane bilə egri yarğucu üçün ki, tügəl könü yarğu
etməs edi, barça kimsə adəmilərdən esi kendinə yarğucudur,
canına u teninə u 5 seziklikinə, da aruvluxta saxlağay kendini.”
TƏRCÜMƏSİ:
“Bəli, müqəddəs qanunda yazılıb: ölümə səbəb olan heyvanları
öldürmək lazımdır. Lakin bu heyvanları cəzalandırmaq üçün
deyil, insanlar üçündür. Eyni zamanda ruhlar üzərində qurulmuş
məhkəmə də olmuşdur ki, nəticədə mələklər yerə enərək, öz
qürurları üzündən mələkdən şər mələklərinə çevrilmişdilər. Lakin
bu çox dəfə yox, yalnız bir dəfə baş vermişdir. Tanrı insanı yaradar
– yaratmaz, dərhal özünün bizim Hakimimiz və Rəbbimiz olduğunu
bəyan etdi. Və Məsih də yer üzünə gələndə demişdi: “Mən bu
dünyanı mühakimə etməyə gəlmişəm” və “Atam kimsəni mühakimə
etmir və məhkəməni Oğulun ixtiyarına vermişdir”. Tanrının
məhkəməsi isə işığın dünyaya ələnməsidir, fəqət adamların çoxu
işığı deyil, qaranlığı sevir. “Tanrı” adı vahid varlığı bildirir, belə ki,
Oğul hakim olduğu kimi, Ata da, Müqəddəs Ruh da hakimdir. Bu,
müqəddəs yazılardan anlaşılır, əmin olmaq istəyən özü tədqiq edə
bilər.
İkincisi, “hakimlər” adını verdi Tanrı adamlara ki, yetim və dul
barədə ədalətlə hökm verin. Və bu iş hər kəsə – xanlara, bəylərə,
ağsaqqallara, eləcə də peyğəmbərlərə, Musanın səhrada hakim təyin
etdiyi kahinlərə (hahamlara), ondan sonra isə İsaya (Navinə)
eyni drəcədə aiddir. Süleyman da xalq arasında düzgün hökm ver107
mək üçün Tanrıdan müdriklik rica etmişdi. Əski məhkəmələrdə
kahinlər (hahamlar) və ağsaqqallar hakimlik edərdilər və müqəddəs
yazılardan aydın olduğu kimi, cinayət işlərinə məhz kahinlər
hakimlik etməlidirlər.
Nə üçün Tanrı mühakiməni hər kəsə eyni dərəcədə verdi?
Onun üçün ki, hamı bu nemətdən faydalansın, insanlar hakim
çatışmazlığı üzündən bir – birilərini məhrum etməsinlər. Və Yenidə
(Əhdi – Cədiddə) Rəbbimiz Məsih müqəddəs həvarilərə buyururdu:
“İsrail xalqının on iki qolunu mühakimə etmək üçün on iki kürsüdə
oturun.” Xristianların bütün böyükləri bu hüququ məhz onlardan
qəbul etmişlər. Eləcə də doğru mühakimə yürütməyən ədalətsiz
məhkəmə barədə öyüdündə Məsih öyrədirdi ki, hər bir insanın
şüuru onun özünə, ruhuna, bədəninə, beş duyğu üzvünə hakimdir
və hər kəs təmizliyinə özü nəzarət etməlidir.”
***
Xaçeresin qoyduğu növbəti başlıq gəlir:
“5. Dağı da nedir yarğu, ya kimlərgə bazıp sımarlamaq kerək,
ya kimlərgə tiyər yarğunu etməgə”
“Beşinci. Məhkəmə nədir, hökm vermək hüququna kim
sahibdir və ya hakimliyi kimə etibar etmək olar”
Bu bölümün ilk abzasının iki cümləsi ciddi üslub redaktəsinə
məruz qalıb. Həmin cümlələri, eləcə də, redaktəyə məruz qalmış
digər yerləri kursivlə təqdim edirik:
“Da yarğu kimdən aytıldı? Əvəl Tenqridən, sonqra markarelərdən
ki, yarğu nedir. Yarğu barça işlərninq tergəməkidir. 3 türlü
iş bar ki, adəmilər teprənirlər dünyada: yaxşı u yaman, da ortaçaxlı.
Kimlər ki alani yaxşı kişilərdir da kimsəni zrgel etməslərdir,
alarga yarğu kerəkməstir. A kimlər ki oğrudur, ya xaraxçıdır, ya
baş yevüçüdür, alarnпnq işi tas bolmaqtır. A yarğu ortaçaxlı
adəmilərninqdir, kimninq zaxoccası bar. Ne türlü Soğomon 2
xatunnınq es bilə tergəp taptı yarğusun, ol türlü Taniel markare es
bilə açtı Šuşannınq 2 xartnınq yarğusun. Da Krisdos 2-inçi kelgə108
ninə onq yanındagi alani artarlarğa aytsar: «Kelinqiz, Atamdan
alğışlanğanlar»,– da sonq yanındagi alani yazıxlılarğa aytsar:
«Ketinqiz Mendən, xarğışlılar, menqi otka».
Xaysı alanidir bu türlü ki, ortaçaxlılarnnınqdır yarğu, ortaçaxlı
alardır, kimlər ki yazıxlarından xaytıp, pokutovat etiptirlər,
alarnпınq ölçər Tenqri yazıxın, pokutasın, da kimninq yazıxı
artıx bolsa, ol bersər cuapın. Alay ox dünya yarğusuna körgüzür.
Tiyişlidir yarğucuğa ki, bitikçi, uslu, axıllı bolğay, da ari bitiklərninq
kücün yaxşı bilgəy, da barça adəmilikni igi bilgəy ki, yarğunu
toğru etkəy. Tiyişlidir yarğucılarğa ki, lataları bilə tügəl bolğay,
da anqlı u axıllı u saxt bolğay, bolmağay ki, törəni anqlamıyın,
kimsəgə eksiklik etkəy. Necik ki bir peşəkar, tügəl peşəsin
üvrənip bilməgəy, bolmas ustalıx etməgə, necə artıx dağın biliklik
kerək yarğucularğa, xaysı ki Tenqrigə yaraşır. Zera yarğu yarmax
Tenqrininqdir, oldur könü yarğucu, da dünya yarğucuları Tenqrigə
oxşaştır. Anınq üçün kerəktir ki, yüz körmiyin, Tenqrininq yarğusun
könü etkəy da Tenqrininq alnına açıx yüzlü bolğay. Dağın da kimgə
tiyəsidir berməgə boyruxun yarğuculuxnunq?
Eski Törədə belgili edilər yarğucular, markarelər, kahanalar
ki, Tenqridən tanqlandılar, da alardan tanqlandılar xartlar, uslu
yarğucular. Bolur ki, yoluxur yarğu yarmağa xanlarğa u ulu biylərgə.
Da bizgə bu türlü bolsun. Xaysı ulusta bar esə krisdan xanı
ya ulu biy, alar dünya yarğusun xayğurğaylar allarına könülük
bilə. Da yıxöv yarğusun axpaş xayğurğay vartabedlərninq övrətməki
bilə, 2 ya 3 axıllı ketxoyalıx bilə. Da xaysı ulusta bolmasa xan
ya ulu biylər, tiyəsidir axpaşka sımarlamağa yarğu işin ki, barça
yarğularn ol xayğurğay. Bolmağay ki, bu işkə utru bolğay kimsə,
zera bardır axpaşlar arasına ki, biliksizdir da axça kücü bilə
tanqlanğandır. Bilirmen munı men də. Yoxesə biyik asdicanları
bardır axpalarnınq da barça
canlar üçün cuvap berüçüdürlər Tenqrininq alnına, alay ox bu
yarğular üçün bergəylər. Necik yoğarı aytıldı ki, vartabedlər bilə
etkəylər törəni. Egər ki yarğu başı biliksiz bolsa, xatında olturğan
bilicilərdən övrəngəy yarğu işini ki, pambassız biyəngəylər könülükkə.”
109
TƏRCÜMƏSİ:
“Məhkəmə” anlayışının özünü kim müəyyən etmişdir? Məhkəmənin
nə olduğunu müəyyənləşdirən ilk növbədə Tanrı, sonra isə
peyğəmbərlər olmuşlar. Məhkəmə bütün işlərin təhqiqatı deməkdir.
Dünyada insanlara üç növ davranış xasdır: yaxşı, pis və orta.
Əzəldən xeyirxah olan, heç kəsi incitməyən insanlara məhkəmə
lazım deyil. Oğrulara, qarətçilərə və qatillərə gəlincə, onların
məsələsi ümidsizdir. Məhkəmə isə müəyyən çətinlikləri olan ortabablar
üçündür. Süleyman iki qadının işini müdrikcəsinə təhqiq
etdiyi və hökm çıxartdığı kimi, Daniyal peyğmbər də iki ağsaqqalın
və Susannanın müşkülatını eyni müdrikliklə həll etdi. Məsih də
özünün ikinci dönüşü zamanı sağ tərəfdə duran əməlisalehlərə
deyəcəkdir: “Gəlin, Atamın xeyir – dua verdikləri”, sonra üzünü
sol tərəfdə duran günah sahiblərinə tutacaq: “Məndən uzaq olun,
lənətəgəlmişlər, sizin yeriniz əbədi oddur”.
Bütün bunlardan aydın olur ki, məhkəmə ortada qalanlar
üçündür. Ortadakılar isə o adamlardır ki, tövbə edir və günahlarını
yuyurlar. Tanrı onların günah və tövbələrini ölçür, günahları
ağır gələnlər cavab verməli olurlar. Dünyəvi məhkəmə
də eyni qayda üzrə gerçəkləşməlidir.
Hakim savadlı, ağıllı və müdrük olmalı, ədalətlə hökm çıxara
bilmək üçün müqəddəs yazıları dərindən bilməli, insan təbiətinə
dərindən bələd olmalıdır. Hakimlərin həddi – buluğa çatmış olması
vacibdir. Onlar anlayışlı, məntiqli və diqqətli olmalıdırlar ki,
qanunları başa düşməmləri üzündən kiməsə ziyan vurmasınlar. Məlum
məsələdir ki, heç bir sənətkarın öz peşəsini dərindən öyrənmədən
peşəkar olması mümkün deyil, indi görün, hakim öz Tanrıya
layiq işinin öhdəsindən gəlmək üçün hansı biliklər sahibi olmalıdır.
Çünki hökm vermək Tanrının işidir, geçək hakim Odur və dünyavi
hakimlər Tanrıya bənzəyirlər. Odur ki, onlar ilahi məhkəməni qərəzsiz
və ədalətli gerçəkləşdirməlidirlər ki, Tanrının qarşısında
utanmasınlar.
Hakimlik vəzifəsi kimə həvalə edilə bilər?
Əhdi – Ətiqdə Tanrının özü tərəfindən seçilmiş peyğəmbərlər,
110
din xadimləri və onlar tərəfindən seçilmiş müdrik hakimlər barədə
məlumatlar var. Bəzən elə olur ki, xanlar və ulu bəylər hökm
çıxartmalı olurlar. Qoy bizdə də belə olsun. Əgər hər hansı bir ölkədə
xristian xan və ya ulu bəy varsa, qoy məhkəməyə ədalətlə
sədrlik etsinlər. Kilsə məhkəməsinə sədrliyi isə, rahiblərdən və 2 –
3 müdrük ağsaqqaldan ibarət məsləhətçilərlə məsləhətləşmək şərti
ilə, yepiskop gerçəkləşdirsin. Əgər bir ölkədə xan və ya ulu bəylər
yoxsa, onda məhkəməni din xadiminə tapşırmaq lazımdır ki, o,
sədrlik etsin. Qoy heç kəs buna qarşı çıxmasın, yepiskopların içərisində
cahillərin də, pul gücünə seçilmişlərin də olduğunu bəhanə
etməsin. Belə olduğunu mən də bilirəm. Amma yepiskoplar yüksək
rütbə sahibidirlər və qəlblərə görə Tanrı qarşısında cavabdehdirlər,
qoy məhkmələrə görə də məsuliyyət daşısınlar. Əgər hakim cahildirsə,
qoy yardımçılarından öyrənsin ki, ədalətli ola bilsin.”
***
Növbəti başlıq:
“6.Dağı da ne türlü tiyişlidir bolmağa, könü ya egri yarğuda”
“Altıncı, hakimlər, haqlı olanlar və haqlı olmayanlar özlərini
məhkəmədə necə aparmalıdırlar”
Mətnin davamı (redaktəyə məruz qalmış və ya əlavə edilmiş
hissələr kursivlə verilir):
“Tiyişlidir yarğucığa ki, orunc aluçı bolmağay, zera yazğandır
ki, orunc soxraytır, necə ki iti köz bolsa. Zera ol yarğucu ki könülük
üstünə orunc almastır, anınq sözü keçər yarğuda, da könülük bilə
yarğuğa uç etər, da kim ki işitsə, biyənir. Ne türlü Tenqri ayttı ki,
yüz körmənqiz, yoxsa könü yarğu etinqiz. Egər ki könülük bolmasa,
köp adam esi bilə yazıxka tüşər, da bu iştən özgə millətninq yarğusuna
barırlar. Da könülük bolsa, yarğucılar da bazıp bolur
Tenqrininq sözün aytmağa ki, men yarğu etər esəm, menim yarğum
könüdür; baxmasın kensininq aslamına, cəht etsin ki, barça adəmilərni
biyəndirgəy. Egər ki sadaxa barça nemədən artıx esə,
yoxsa yarğunu könülük bilə tiyəsidir etməgə, tiyməs xocağa yüz
111
körməgə, ne miskingə yarlıxamağa, ne türlü yazğandır: «Yarlıxama
yarlığa törədə». Da yarğucu bolmağay bir yartın işitkəy, könününq
ya egrininq, gileyin anğınca ki, 2-si yüz də yüz turmıyın. Da gileni
könüsün tergəgəy, andan sonqra 2 ya 3 tanıx bilə uç etkəy könülükk,
törə bilə, 2 ya 3 tanıx bilə toxtalğandır barça iş. Da kimninq
tanıxı bolmağay, ant bilə 1 yartın, kimninq üstnə tüşsə, uç etkəy.
Tiyişlidir yarğucığa ki, törəni yalxız etməgəy, yoxsa köplər
bilə, egər yoluxmasa, 2 ya 3 yaxşı u bilici adəmilər bilə etkəy törəni.
Necik törəgə kelgənlərgə 2 ya 3 tanıx kerəktir, ol türlü yarğucılarğa,
anınq üçün ki, törə toğru bolur toxtağan adəmilər bilə
tanпxlıxta. Bu övrəncik burun Rımalılarda bar edi ki, 72 adam dayma
saxışta edilər barça türlü işlər üçün. 72 adam anınq üşün
tüzdülər ki, barça adəmilər bağınğaylar ki, 72 millətninq usluluqu
alardadпr. Yoxsa emdi 12 yarğucu toxtattılar, 12 arakellərgə
oxşaş, tügəl ki, köp yarğucılarnınq tergəməkindən könülür törə,
yoxsa, köplərninq tanıxlıxı bilə könülüp, xorxulu körünür törə.
Dağı da Xaxanlıxta 3 törəçi xoyarlar, alay ox Vrasdunda,
Xaxanlıxtan övrənip, surp Errortut iunnunq atına da tanıxlarnınq
sanına. Biz də munqar biyənirbiz ki, 3 yarğucu bolğay, zera
mundan artıx küctür tapulmağa barça yerdə. Dağı da axpaştır burungi
yarğucu, 2 ya 3 axıllı adəmilər tutkay xatına, da alay etkəy
yarğunu, tügül ki, alar tanıx bolğaylar könülükkə, yoxsa axpaş
kendi də alardan üvrəngəy yarğunu.
Tiyəsidir yarğucılarğa ertə u kecə sarnamağa Eski u Yənqi
Törəni da Törə bitikini da eskə almağa barça millətninq da esli
adəmilərninq yazğanın. Tiyəsidir yarğucularğa barça tarbiyatı bilə
yaxşı bolmağa, da törə saxlağay, da artıxsı ki, öcəş bolmağay, da
xılıxı bilə paxil bolmağay barça vaxtta, artıxsı yarğu vaxtına ki,
yarğuğa kelgənlərninq könqülləri çiy bolmağay, da saxışlamağaylar
ki, paxilliktən ya öcəşməktən toğru bolmadı yarğu. Uzun es
bilə tözümlü bolmax kerək yarğuclar, zera köp kez yoluxur ki,
küc bilə taparlar a yavitşa bolmastır yarğu. Yoxesə tözümlük bilə,
da kün berip, özgə çaxta yaxşı tergəp, da xaytıp ündəgəylər
allarına, da uç etkəylər. Egər ki yarğuğa kelgənlər talaş etsələr,
112
xoymağaylar biri birinə tüşməgə, öcдşip ögütləgəylər ki, törə
alnına xalaba bolmağay da yarğu xapanel bolmağay. Bilsinlər
zaxodcalar da ki, kelməslərdir yarğu alnına talaş etməgə, yoxsa
könülük bilə spravovatsşa bolmağa. Yergə bilə bergəylər
sözləməgə zaxoccalarğa, 1-i sözləsə, 1-si tek turğay, sonqra birsi
sözləgəy ki, alarnınq gilelərini işitip bilgəylər könünü egrini da
andan sonqra yarğusun etkəylər.
Dağı da yarğucu saxlanmaq kerək kendi xullarından: bardır
anınq kibiklər ki, yarğuda sözlövüçüdürlər orunc bilə, zera
övrənciktir yarğuğa kelgənlərgə, yapux orunc berip ki, kendiləri
sartın sözləgəylər. Bolmağay ki, alarnınq ustat sözlərindən aldanğay
yarğucu da egri etkəy yarğunu. Aldamasız yarğu Tenqrininqdir,
ol ki, yapuxnu acıxnı köriyir, a dünya adəmilərinə
yoluxur yanqılmaxlıx. Dayma kimsə anqar yamanlamasın, kim ki
erksiz yanqılır. A kim ki erki bilə egri etər yarğunu, kendi borclu
xalır köktəgi yarğucuğa. Bolmağay ki, öktəmləngəy yarğucu ya
kimsəni heç körgəy, alay bilsin ki, 1-dir yarğucu Tenqri, xaysınınq
alnına kensi də turasıdır yarğuğa.
Tiyişlidir yarğucununq ki, zındanı bolğay, kim ki egri bolsa,
zındanğa salğay ki, ögütləngəylər, ne türlü Krisdos buyurur
Awedaranda ki, deçkiy salır zındanğa, anğınca ki, tölöv etkəy.
Dağı da 2 adamnınq arasпna xalaba u dəvi bolğay, Krisdos
kendi ögüt berir, yarğuğa barmıyın, yolda barışmağa ki, nemə
arada hağarağlıq bolmağay. Yaraşmastır Krisdosnunq xullarına
ki, əvəldən sağış etkəy yalğan sözləməgə, zera kim ki yalğan sözlər,
şaytanıпnq oğlu ündəlir. Ne türlü Krisdos buyurur, kim ki yalğan
sözlər, kendilərindən sözlər, zera yalğandır, anпnq atası da
şaytandır. Da tas etər alarnı Tenqri, kimlər ki sözlər yalğan, da
yalğanlıx bilə barmanqız biri birinqiz bilə, yoxsa sözləşinqiz könülük
bilə, barça xardaş kendi Tenqri bilə. Yarasmastır krisdanlarğa
ki, söz bilə ulama kləgəy yarğuda, ya yıxmağa kləgəy
sınqarını anınq yanqılıp sözləgəni bilə, zera yazğandır, kim kimgə
çuğur xazsa kendi tüşər. Tenqrigə inanğan krisdanlarğa tiyməstir
egirlik bilə yenqməxni sövməgə yarğuda, egər ki yenqsə, kendi
113
canını zrgel etər, a egər yenqilsə, uyat tartar. Kimsə turğuzmasın
yalğan tanıxlar, kləp sınqarınınq tirlikin egirlik bilə almağa, zera
heçtir Tenqrininq alnına yalğançı. Ne bir kez kimsə yalğa tutmağay
sözlüvüçü adamnı yarğuda, da yalğanlıx bilə yenqgəy könünü.
Kimsə orunc berməsin yarğucığa da sınqarпnınq igilikin damahlik
bilə almasın, zera damahliktən barça yaman ilgəri kelir. Tiyişsizdir
mahalədə u el arasına ant içməgə angınca ki, yarğucu buyurmıyın
yarğuda. Buyurur Krisdos ki, heç nemə üçün ant içmə, zera barça
kerəkməs u boş sözlər üçün adəmilər cuvap bersərlər yarğu
kününə. Tiyişlidir xaytıp munu da sağışlamağa ki, yaxşıraxtır bu
dünyaninq yarğusuna kimsəninq igilikin egirlik bilə alğaylar, sövük
bilə yöpsünməx kerək da kendininq canınınq xutulmaxı üçün, ne ki
özgəninq egirlik bilə algınça da köktəgi Tenqrininq yarğusu alnına
tölöv etkincə.
Xaçan ki kləsələr barmağa yarğu alnına, əvəl alğış bilə
Tenqridən xoltxa etməgə kerək, egər erki bolsa Tenqrininq, da könülük
bilə yenqsə, da aslamlı bolsa, törəni utup, Tenqrigə yügünməx
kerək, zera ol berir usluluqnu, egər ki Tenqri yapuxnu bilici
çıxara bergəy kimsəni yazıxına körə ki, egri adam könünü yenqgəy
da igilikin alğay, ol adam xayğurmasın, yoxsa Tenqrigə şükür
bersin, umsasın Tenqrigə xoyup ki, dağı yaxşı tölövgə yetkəy
Tenqri alnına, da Tenqrigə xoyğay öc almaxnı.”
TƏRCÜMƏSİ:
“Hakim gərək bəxşiş almasın, çünki yazılıb: göz nə qədər iti
olsa da, rüşvət gözü kor edər. Əsl hakim odur ki, ədaləti bəxşişdən
üstün tutsun, məhz onun sözü məhkəmədə keçərli olar, işi ədalətlə
hökmə bağlayar, eşidənlər də onu təqdir edər. Necəki Tanrı buyurmuşdu,
üzünə baxmayın, ədalətlə mühakimə edin. Ədalət olmasa,
bir çoxları bilə – bilə günaha batar və özgələrinə müraciət etməyə
məcbur olar. Amma əgər ədalət olsa, hakimlər qürurula Tanrının
sözünü təkrar edə bilərlər: Əgər mən mühakimə edirəmsə, hökmüm
ədalətlidir” Qoy hakim şəxsi mənfəətini düşünməsin, insanların
hörmətini qazanmağa çalışsın. Hərçənd ki, mərhəmət hər şeydən
114
üstündür, məhkəməni ədalətlə gerçəkləşdirmək lazımdr, ağaya
yaltaqlanmaq, kasıba rəhm etməmək yolverilməzdir, necə ki buyurulmuşdur:
“Kasıba məhkəmədə mərhəmətsizlik etmə”. Və qoy,
hakim tərəflər üz-üzə gəlməyincə, haqlı və ya haqsız, tərəflərdən
yalnız birinə qulaq verməsin. Qoy söylənilənlərin doğruluğunu
yaxşıca yoxlasın, qanun əsasında, iki və ya üç şahidin önündə
ədalətlə hökm versin, çünki qanunda bildirilir ki, hər bir iş iki və ya
üç şahid önündə görülməlidir. Kimin ki şahidi yoxdur, qoy hökm
çıxararkən məhkumun önündə and içsin.
Hakim təkbaşına deyil, bir neçə nəfərlə birlikdə mühakimə
etməlidir. Bu olmazsa, bunu iki ya üç yaxşı və təcrübəli adamla etsin.
Çünki məhkəməyə müraciət edənlərə ik-üç şahid lazım olduğu
kimi, hakimlərin də şahidlərə ehtiyacı var, məhkəmə yalnız bu
halda etibarlı olar. Bu adət əvvəllər romalılarda olub, onlarda bütün
qərarlar 72 nəfər daimi nümayəndənin iştirakı ilə verilərdi. Bu 72
nəfər 72 milləti təmsil etdiyindən onların verdiyi qərar bütün xalqın
verdiyi qərar kimi idi. İndi isə 12 həvvarinin şərəfinə bu iş üçün 12
nəfər təyin edilib, özü də yalnız ona görə yox ki, məhkəmə çox
hakimin tədqiqatı nəticəsində düz qərar verə bilər, həm də ona görə
ki, yalnız çoxluğun verdiyi qərar insanlarda qorxu yaradır.
Xaqanlıqda (Qarkavets və Saparqaliyevin fikrincə, Bizansda)
üç hakim təyin edərdilər. Eləcə də xaqanlıqda olduğu kimi, Vrasdunda
(Qarkavets və Saparqaliyevin fikrincə, Gürcüstanda) üç
üqnum eşqinə və şahidlərin sayından çıxış edərək belə edərdilər.
Biz də ölkəmizdə üç hakimin olmasına tərəfdarıq, çünki daha
artığını tapmaq çətin məsələdir. Eləcə də hakimlərdən əvvəlincisi
kimi yepiskop qoy yanında iki-üç müdrik adam saxlasın və beləcə
hökm çıxarsın, təkcə ona görə yox ki, onlar ədalət naminə şahidlik
etsinlər, həm də ona görə ki, onlardan mühakimə etməyi öyrənsin.
Hakimlər gərək gecə – gündüz Əhdi – Ətiq və Əhdi – Cədidi və
Törə bitikini oxusunlar və bütün xalqlar və müdriklər tərəfindən
yazılanları dərk etsinlər. Hakimlər hər baxımdan tərbiyəli adamlar
olmalı, qanunlara hörmət etməli, ən əsası isə heç vaxt, əsasən də
məhkəmə zamanı əsəbiləşməməli, həsəd etməməlidirlər, yoxsa
çıxarılan hökmün əsəb və ya həsəd üzündən çxarıldığı təəssüratı
115
yarana bilər. Hakimlər dözümlü və təmkinli olmalıdırlar, çünki
çox vaxt düzgün qərarı tapmaq çox çətin olur. Əgər tərəflər
məhkəmədə mübahisə edərlərsə, qoy onlara bir-birinə hücuma
keçməyə imkan verməsinlər, çox sərt cəza tətbiq etsinlər ki,
məhkəmə zamanı dərəbəylik düşməsin və bu, məhkəmənin
təxirə salınmasına səbəb olmasın. Tərəflər bilməlidirlər ki,
məhkəməyə mübahisə etmək üçün yox, ədaləti bərqərar etməyə
gəliblər. Çəkişənlərin hər birinə növbə ilə söz verilməlidir, biri
danışmalı, digəri susmalıdır ki, onları dinləyən hakim kimin
haqlı, kimin haqsız olduğunu anlaya bilsin və yalnız bundan
sonra qərar çıxarsın.
Bundan başqa, hakim gərək öz xidmətçilərindən ehtiyat
etsin, çünki elə adamlar var ki, rüşvət qarşılığında məhkəmədə
çıxış etməyə razı olurlar, haqsız tərəf adətən pul qarşılığında
yalançı şahidlər kirayələyir ki, məhkmədə onun xeyrinə ifadə
versinlər. Hakim belələlərinin hiyləsinə aldanmamalı və yanlış
qərar verməməlidir. Səhv etmək imkanı olmayan məhkəmə
yalnız Tanrıya aiddir, çünki O, gizli olanı da, açıq olan da görür,
insanlara isə səhv etmək xasdır. Odur ki, qoy heç kəs
bilmədən səhvə yol verənləri məzəmmət etməsin. Bilə – bilə səhv
hökm verənlərə gəlincə isə, onların özləri səmavi hakimin önündə
cavab verməli olacaqlar. Qoy hakim qürrələnməsin və özünü heç
kimdən üstün tutmasın, daim yadında saxlasın ki, yeganə hakim
Tanrıdır və o özü də onun məhkəməsi önündə duracaq.
Hakim zindana sahib olmalıdır ki, günahkarları cəzalandırmaq
məqsədiylə ora sala bilsin, necə ki Məsih İncildə buyurur:
Məhkəmə icraçısı borcunu ödəməyənədək borcunu zindana
salır. İki nəfər adam arasında mübahisə və çətinlik yarandığı halda,
Məsihin öyrətdiyi kimi, məhkəməyə çatmamış yolda barışmaları
məsləhətdir ki, aralarında qarşıdurma yaranmasın. Məsihin qullarına
yalan danışmaq yaramaz, çünki yalan danışanları iblisin övladları
adlandırırlar. Məsih demişkən: “yalan danışan öz adından danışır,
çünki bu yalandır və onun atası iblisdir”. Və “Tanrı yalan danışanları
məhvə sürükləyir” və “bir-birinizə yalan söyləməyin, bütün qar116
daşlarınzla Tanrı naminə səmimi olun”. Xristianlara qazanmaq üçün
yaxınına qarşı məhkəmədə səfsəfədən istifadə etmək, onun sözlərindəki
uyumsuzluqdan yararlanmaq yaraşmaz, çünki yazılmışdır:
“başqasına quyu qazan özü düşər”. Tanrıya inanan xristianlara
məhkəməni yalanla qazanmaq şərəf gətirməz, beləsi qələbə qazansa,
günaha batacaq, uduzsa isə biabır olacaq. Qoy heç kəs yaxınının
mülkünü ələ keçirmək məqsədi ilə yalançı şahidlər tutmasın,
çünki fırıldaqçılar Tanrı qarşısında rəzil olacaqlar. Heç kim yalanla
doğruya qalib gələ bilmək üçün məhkəmədə çıxış etmək üçün
natiqlər kirayələməməlidirlər. Qoy heç kəs məhkəməyə rüşvət verməsin
və hərisliyi üzündən yaxınının mülkünü qarət etməsin, çünki
bütün bəlalar hərislikdən qaynaqlanır. Məhkəmədə hakim buyurmadıqca,
küçədə və insanların önündə and içmək yaxşı iş deyil.
Məsih buyurur ki, insanlar boş yerə and içməməlidirlər, çünki “bütün
boş və mənasız sözlərinə görə məşhər günü cavab verəcəklər”.
Məhkəməyə müraciət etmək istəyənlər öncə ürəklərində Tanrıya
dua etsinlər, əgər Onun rizası olarsa və haqq yolu ilə qalib gəlib,
qazanclı çıxarlarsa, Tanrya şükür etsinlər, çünki müdrikliyin qaynağı
Tanrıdır. İşdir, qeybdən xəbərdar olan Tanrının gözü önündə ədalətsizliyə
uğrayarsa və o haqlı olmasına rəğmən, yenilirsə, qoy ruhdan
düşməsin, Tanrıya olan ümidini kəsməsin və daha yaxşısına
ümid etsin, Tanrıya təvəkkül edərək intiqamını Ona həvalə etsin.”
***
Oksent oğlu Xaçeresin qoyduğu növbəti başlıq:
“7. Dağı da tanıxlar üçün ki, ne türlüdür alarnınq könülükləri
ya ne üçün eki ya üç kerək”
“7. Şahidlər, onların xüsusiyyətləri və nə üçün iki və ya üç
olmaları gərəkdiyi barədə”
Mətnin davamı ( redaktəyə məruz qalmış və ya əlavə ediliş hissələr
kursivlə verilir):
“Tiyəsidir ki, tanıxlar bilə bolğay yarğu, zera yarğuğa kelgənlərninq
köp sözləgənlərin tanıxlar bilə uç etər yarğucı. Egər ki
117
eslərinə alsalar edi arakellərninq ari boyruxun, ki aytпr: «yalğız
kensinqə yaxşı kləmə, yoxsa snqarınqa da».
Anınq üçün bolmas yarğucu inanmağa, tanıxlar kelmiyin; da
yarğuğa kelgənlərninq, xaysı ki zaxoccadır, könü tanıxlar bilə
tıyılır, da törə toğru körünür. Da könülüki tanпxlarnınq yaxşı
kişilərdən belgilidir ki, orunc alıp kelməgəylər, da könülük alnına
yalğan sözləməgəy, ya egər ki uruğu bolgay kimsəninq da kelip
tanıxlıx bergəy, da bilsələr ki, könü kişidir, tanıxlпxın tutkaylar. Da
ol ki aytır, 2 da üç könü tanıx bolmax kerək, oxşar günəşkə da ayğa
ki, köktə könü tanıxlardır Tenqrininq. Da 2-inci, tanıxlarnınq könülüki,
yaşı bilə tügəl bolğay ya xart kişi bolğay. Xaytıp tiyəsidir
adamnınq yılların u zəmanəsininq hörmətini körgüzməgə: 3 yaşar
oğlan tilgə çıxar, 7 yaşar bitik övrənir, 14 yaşına adəmiliki teprənir,
20 yaşına zinavor bolur biylər eşikinə, 25 yaşına kahana
bolur. Manqa da bulay körünür ki, 25 yaşında adəmininq tanıxlıxın
tutmax kerək. Xaçan ki Tenqrininq alnına könüdür 25 yaşına
kahananınq tanıxlıxı joğovurt üçün, dağın artıxsı könüdür 25
yaşına aşxarhagannınq tanıxlıxı törədə. A egər ki yoluxsa, bir
tanıx tügəl adam bolğay da birsi igit, anı da tutmax kerək. A egдr
ki 2-si igit bolğay da biri xart ya 3 igit bolğay, ol tanıxlıxnı da
tutmax kerək. Dağı da dinsizlərninq tanıxlıxı Keçməstir krisdanlar
üstünə, necə köp bolsalar da, egər ki könü də aytsalar. Ne türlü ki
Krisdos yöpsünmədi devlərninq tanıxlıxın, xaçan ki anı Tenqri
Oğlu aytırlar edi. Alay ox hercovacoğlarnınq tanıxləxı keçməstir
krisdanlar üstünə, xaçan ki krisdanlikkə toğru dügüllər, bizgə ne
türlü bolurlar könü bolmağa tanıxlıxta? A egər ki anınqki iş
yoluxsa hercovacoğlar üstünə, bolurlar kendiləri biri biri üstünə
tanıxlıx berməgə.
Dağı da tiyməs xatпn kişininq tanпxlпxın tutmağa, tek sözün
işitməgə. Ne türlü Krisdosnunq jarutiununa: ari xatunlar, körüp,
sövünclük berdilər arakellərgə, da arakellər toxtattılar Krisdosnunq
könü surp jarutiunın. A nemə anınqki iş yoluxsa, da xatın
kişilər körgəy anı, da yaxşı hörmətli xatпnlar bolğay, necik er
kişininq 2-3 tanпxlıxxı keçər, alay ox hörmətli xatınlardan 2
118
ança – 4 ya 6, yoxsa kelməgəylər törə alnına, övlərinə tanıxlıx
bergəylər ol xadar yaxşı u hörmətli adəmilərgə, ne xadar kendiləridir,
da alar, kelip, tanıxlıx bergəylər törə alnına. Anınq üçün
ki ne türlü tiyməs xatın kişigə kahana bolmağa ya jolner, ne borla
basmağa, ne kebittə olturmağa, ne er kişininq tonun kiyməgə, ol
türlü tiyməs alarğa törədə olturmağa, ne tanıxlıx berməgə. Bu
işkə utru aytmağay ki, köp xatınlar, xanların töküp, da Krisdoska
tanıx boldılər, zera mardiroslux tanпxlıxı özgədir, da adəmilər
tanıxlıxı dağın bir türlüdür, evet köp xatпnlar xıynaldılar, da
Tenqrigə arzani boldılar, da adəmilərdən hörmətləndilər. Anınq
üçün ki xatın kişininq tarbiyatı sır saxlamas, ne tanıxlıxı keçməs.
Evet ki xatın kişilərninq xatın kişilərninq üsnə keçər tanıxlıx, alay
ox xatın kişilərninq er kişilər üstünə 6 da 4, necik yazıpbiz yoğarı.
Kimsə bu tanıxlıxnı ağırsınmasın, tügül yalğız tügəl adəmilər tanıxlar
boldı Krisdos üçün, yoxesə oğlanlar da, necik Petğeğemninq
oğlancıxları, dağı da surp Sdepanos igit vaxtında, dağı da köplər
bularğa oxşaş.
Dağı da aytalıq ki, ne üçün 2 ya 3 bolmax kerək tanıx. 2 ya 3
dügəl ki, köplərgə utrudur, körgüzür ki, necə köp bolsa, ança
igidir, egər ki bolmasa 2 ya 3, mundan eksik bolmağay, zera 1
adamğa asanttır ki, büxtan aytkay kimsəninq üstünə, a 2, 3 adam
bolmastır, zera biri kləsə, birsi kləməs. Da yarğucu kerək es xoyğay
igi tanıxlarğa ki, biri birinə sözləri oxşaş kelgəy ki, oxşaşsız
bolmağay, necik alarnınq sözləri bir edi ki, Krisdos üçün xanların
töktülər, alay oxşaş bolsa, 2-sininq, ya 3-sününq tanıxlıxları
könüdür. Da egər tapulur esə bu bitiktə ki, köplər, yalğanlıx bilə
birlənip, da yalğan tanıxlıx bilə yamanlıxnı uçka çıxarırlar, necik
Napeutnunq Eski Törədə da surp Sdepannosnunq Yənqidə, bu işlər
yalğan tanıxlarnınq yamanlıxı bilə edi. Yoxesə bolmaslardпr hər
kez zraccalıx etməgə. A 2 da 3 könüdür, necik ki, Tenqridən buyuruldı.
Zera Movsesninq törəsininq berilgəninə Tenqridən Ovr,
da Aharon, da Esu tanıxtırlar. A Sinay tağda Tenqrininq engəninə
burxular avazı, da bulut, da xaranxulux, da ot tanıxtırlar.
Da Krisdosnınq toğganına friştələr, da 3 xan, da xoyçılar ta119
nıxtırlar. A Krisdosnunq 40 könlük kelgəninə dacarğa surp
Simeon u Anna markareuhi, da eşikninq açılğanı tanıxtır.
Krisdosnu Yekibdoska xaçırğanda friştə da bolvanlarnınq uşaalğanı
tanıxtпr. Da Krisdosnunq mgrdutiununa Ata Tenqri u Ari
Can, da surp Jovannes tanıxtırlar. Da Tapor tağda 2 markare da 3
arakel tanıxtırlar Tenqrilikinə. Tantrlar Krisdosnunq barca türlü
skançeliklər. Krisdos ki xaç üstünə edi, günəşninq xaranqxuluxu u
yerninq teprənməki, (da taşlarnınq çatlanmaxı), da xanı u suvu
Krisdosnınq xabırxasından çıxtı, dağı da özgə skançeliklər tanıxtırlar.
Da surp arutiununa Krisdosnunq friştələr u kerezmanınnq
taşı ki, açıldı, da kefini, da arakellər, da ari xatınlar, da storojlar
tanıxtr. Dağı da hamparcumında friştələr u arakellər u əvəldən
markarelər tanıxtır.
A egər ki 1 künü tanıxnınq tanıxlıxı da könü esə, həlbət,
toxtalğan dügüldür, ne türlü ki Krisdos aytır edi cuvutlarğa: «Siz
yeberdinqiz Ovaneskə, da ol tanıxlıx berdi könülük üçün, da
inanmadnqız. Da menim tanıxlıxım bardır dağın ulu, ne ki
Ovannes, ol xılınmaqnı, xaysın ki berdi manqa Atam. Xaytıp
aytırmen, tanıxlıx berimen Menim üçün, da tanıxlıx berir Menim
üçün Atam, da sizinq törənqizgə də yazğandır ki, 2 adamnınq
tanıxlıxı könüdür». A bir adam tanıxlıx bersə kendi üçün, tügəl
dügüldür.
Ne türlü ki ayttılar Krisdoska cuhutlar ki, Sen Seninq boyunq
üçün tanıxlıx berisen. Könüsün ki, Krisdosnınq tanıxlxı könü edi,
da alar aytırlar edi ki, könü dügüldür. Anınq üçün Ata Tenqrini, da
surp Ovannesni tanıx keltirdi Krisdos, da surp arakellərni, bu türlü
aytпp: «Bolğaysiz Manqa tanıx Erusağemdə u Samariada,
dьnyaninq xırığına». Bu türlü Bedros, işitip Tapor tağda Ata Tenqrininq
avazın Krisdos üstünə, aytır edi, tanıxlıx berip ki, bu avaznı
biz könü işittik, xaçan ki birgəsinə edik ari tağda. Dağın alıp
tanıxlıxka markarelərni, aytıp alay ki, tutarbiz toxtalğan aytkanların
markarelərninq. Ol türlü könüsün tanıxlıx berir edi Johanes
Awedaraniç: «Həlbəttə 3 türlü ki tanıxlıx berirlər Krisdos üçün:
Can u suv u xan». Mundan övrəndi yıxöv ganonki ki, tanıxlıxsız
120
alğışlamağaylar axpaş. Da arakellər də tanıxlıx bitiki bilə yeberirlər
edi aşağerdlərin.
2 türlüdür tanıxlıxnınq oxşaş, xaysı ki tiyəsidir tanıxlarğa ki,
heç etməgəylər körməkni ya işitməkni, yoxsa könülük bilə toxtatıp,
da sonqra tanıxlıx berilgəy. Ol türlü yarğucı da törə etkən vax-tında,
könüsün sorov etip, işitkəy tanıxlardan ki, nemə zavada bolmağay
yarğu arasına”.
TƏRCÜMƏSİ:
“Məhkəmə şahidlərin işrirakı ilə keçirilməlidir, çünki hakim
tərəflər arasında hökm verərəkən, bunu onların yardımı ilə edir.
Onlar gərək müqəddəs həvarilərin “yalnız özünə deyil, yaxınlarına
da xeyir arzula” vəsiyyətini unutmasınlar.
Bu səbəbdən də şahidlər və mübahisə tərəfləri gəlmədən
hakim gərək heç nəyə inanmasın, çünki tərəflər adətən şahidlərin
önündə barışa daha meyilli olurlar və qərar da ədalətli
təsir bağışlayır. Şahidlərin sözlərinin doğruluğu onların yaxşı
adam olmaları, satılmamaları, həqiqətdən başqa bir söz deməmələri
ilə ölçülür. Əgər şahidlərdən biri mübahisə edənlərin biri ilə hətta
qohum da olsa belə, onun dürüst adam olması məlumdursa, həmin
şahidin şəhadətinə etibar etmək olar. Şahidlərin 2 və ya 3 nəfər olması
zərurətini “Tanrının göydəki dürüst şahidləri olan” ay və
günəşlə müqayisə etmək olar. İkincisi, əminlik üçün şəhadət edənlərin
həddi – büluğa çatmış və ya yaşlı adamlar olması vacibdir. Bu
baxımdan adamların yaşı və hər yaşın xüsusiyyətləri nəzərə
alınmalıdır: 3 yaşında uşaq danışmağa başlayır, 7 yaşında yazmağı
öyrənir, 14 yaşında kişilik xüsusiyyətləri özünü göstərməyə başlayır,
20 yaşında bəy yanında qulluğa hazır olur. 25 yaşnda isə
keşiş ola bilər. Mənə elə gəlir ki, 25 yaşına çatmış adamın şəhadəti
qəbulediləndir. Madam ki, Tanrı qarşısında 25 yaşlı keşişin insanlar
barədəki şəhadəti qəbul edilir, deməli, 25 yaşlı gənc də dünyəvi
məhkəmədə şahidlik edə bilər. Amma ola bilər ki, şahidlərdən
biri olğun yaşda, digəri isə yeniyetmə olsun, bunu da qəbul
etmək olar. Əgər şahidlərdən ikisi yeniyetmə, biri qocadırsa, bu
121
da qəbulediləndir. Şahidlrin üçü də yeniyetmə olsa, bununla da
razılaşmaq olar. Amma dinsizlərin xristianlara qarşı şəhadəti,
sayları çox olsa da, doğru söyləsələr də, qəbuledilməzdir. Necə ki
Məsih Onun Tanrı oğlu olduğuna şəhadət edən şeytanların şəhadətini
qəbul etməmişdi. Bidətçilərin də xristianlara qarşı şəhadəti
yolverilməzdir, çünki onlar gerçək xristian deyillər, belə olan halda
biz onları necə gerçək şahidlər kimi qəbul edə bilərik? Yox, əgər
mühakimə olunanlar bidətçilərdisə, onlar bir – birinə qarşı
şəhadət verə bilərlər.
Qadının da şahidliyinə yol vermək olmaz, amma onları dinləmək
lazımdır. Necə ki, Məsihin təkrar dirilməsi zamanı olmuşdu;
müqəddəs qadınlar bunu gördülər və şad xəbəri həvvarilərə çatdırdılar,
həvarilər isə dirilişin gerçəkliyini təsdiqlədilər. Amma belə
də ola bilər ki, şahidlər yalnz qadınlar, özü də əməlisaleh qadınlar
olar, – kişi şahidlərin 2 – 3 nəfər olması yetərlidirsə,
qadınların bundan 2 dəfə çox, yəni 4 – 6 nəfər olması lazımdır,
– bu halda onlar məhkəməyə gəlmədən, evlərində şəhadət verə
bilərlər. Evlərindəki əməlisaleh kişilər onların əvəzinə məhkəməyə
gəlməli və şəhadət verməlidir. Qadınların keşiş və əsgər
olması, üzüm suyu sıxması, piştaxta arxasında oturması, kişi geyimi
geyməsi yolverilməz olduğu kimi, məhkəməyə gəlmələri və
şəhadət vermələri də yolverilməzdir. Qoy kimsə buna etiraz etməsin
və bir çox qadınların qanlarını tökməsini, Məsihə şəhadət gətirməsini,
cəfakeş olmasını, Allah tərəfindən sevilməsini, insanlar
arasında hörmət sahibi olmasını bəhanə gətirməsin. Çünki qadın
təbiəti sirr saxlamağa yaramır və qadının şəhadəti prinsip etibariylə
yolverilməzdir. Bununla belə, qadının qadın barədə, eləcə də, yuxarıda
yazdığımz kimi, 4 – 6 qadının kişi barədə şəhadəti qəbulediləndir.
Qoy kimsə bu cür şəhadəti özü üçün çətinlik hesab
etməsin, axı, Məsihə şəhadət edənlər təkcə həddi – büluğa çatan
kişilər deyil, həm Vifliyemli oğlanlar kimi uşaqlar, həm də yeniyetmə
müqəddəs Stefan və onun kimilər idilər.
Şahidlərin sayının nədən iki – üç nəfər olmalı olduğunu da
söyləyim. İki-üç daha böyük sayı istisna etmir, əksinə nə qədər
122
çox olarsa, bir o qədər yaxşı olacağını göstərir, amma 2-3 nəfərdən
az olmaz, çünki bir nəfərə kiməsə şər yaxmaq asandır,
2-3 nəfərə isə çətindir, onlardan biri bunu istəsə, digəri
istəməyəcək. Hakim isə şahidlərə yaxşıca nəzarət etməlidir ki,
onların sözləri bir-birini tutsun, ziddiyyət olmasın, necə ki, Məsihin
yolunda qanını axıdanların şəhadətləri üst – üstə düşmüşdür, yalnız
bu halda 2-3 nəfərin şəhadətinin doğruluğuna əmin olmaq olar.
Əgər yazılanlarda çoxlarının yalanda birləşərək, öz yalanları ilə
şərin qələbəsinə yardım etdikləri barədə məlumata, Əhdi-Ətiqdə
Navufeyin, Əhdi-Cədiddə isə müqəddəs Stefanın işləri barədəkinə
bənzər məlumatlara rast gəlirik, bu işlərin baiskarları yalançı şahidlər
idi. Amma insanlar hər zaman xəyanətkar ola bilməzlər.
Tanrının buyurduğu kimi, 2-3 nəfər haqqdır. Musaya Tövratı
Tanrının verdiyinə Or, Harun və İsa (Navin – B.T.) şahiddirlər.
Tanrının Sinay dağında təcəlli etdiyini isə zurna səsi, buludlar,
qaranlıq və od təsdiq etməkdədir. İsanın doğumuna isə mələklər,
üç xan və çobanlar şahid olmuşdular. Qırxgünlük İsanın
məbədə gəldiyinə Simeon və görücü Anna şahid idilər. İsanın
Misirə qaçmasını mələklər və körpələrin öldürülməsi təsdiqləyir.
Məsihin xaç suyuna salınmasının şahidləri isə Ata Tanrı, Ruhül –
Qüds və müqəddəs Yəhya idilər. Tabor dağında Onun İlahi Zatına
iki peyğəmbər və üç həvvari şahid olmuşlar. Məsih barədə bir çox
əlamətlər şəhadət ediblər. Məsih çarmıxdaykən bunu həm günəşin
batması, həm zəlzələ, həm daşların parçalanması, həm də Məsihin
qabırğasından qan və suyun axması, eləcə də digər əlamətlər təsdiqlədilər.
Məsihin möcüzəli şəkildə dirilməsinə həm mələklər,
həm qəbrin ağzından götürülmüş daş,.. həm də həvvarilər və
müqəddəs qadınlar, bundan öncə isə peyğəmbərlər şəhadət
vermişlər. Qeybə çəkilməsini isə mələklər də, həvvarilər də,
onlardan öncə isə peyğəmbərlər də təsdiqləyiblər.
Baxmayaraq ki, əməlisaleh bir adamın şəhadəti də doğrudur,
amma Məsihin yəhudilərə söylədiyi kimi, bir nəfərin
şəhadəti etibarlı deyil: “Siz Yəhyanın yanına adam göndərdiniz
və o da həqiqəti sizə söylədi, amma siz inanmadınız. Mənim
123
şəhadətim isə Yəhyanınkından daha böyükdür, o işləri Atam
Mənə tapşırmışdır. Bunu da deyirəm: Mən özüm özümə şahidəm,
Atam da şahiddir. Elə sizin qanunlarınızda yazılıb ki, iki
nəfərin şahidliyi yetərlidir.
Və yəhudilərin Məsihə söylədikləri kimi: “Sən özün barədə
şəhadət verirsən”. Həqiqətdə onun şahidliyi yetərli idi, amma onlar
bildirdilər ki, bu, yetərli deyil. Bu səbəbdən də Məsih Tanrı Atanı,
müqəddəs Yəhyanı, müqəddəs həvariləri şahid gətirərək belə dedi:
“Həm Yerusəlimdə, Həm Samariyada, həm də hər yerdə şahidim
olun”. Eləcə də Pyotr Taborda Tanrının Məsihə ünvanlanan səsini
təsdiqləyərək deyib: “Bu səsi biz həqiqətən Onunla müqəddəs
dağda olanda eşitdik”. O (Pyotr), peyğəmbərləri şahid çağıraraq
həmçinin deyib: “Peyğəmbərlərin doğru sözlərinə əməl edirik”.
Eləcə də İncil katibi Yovhannes (Yəhya – B.T.) gerçək şəhadət vermişdir:
“Şübhəsiz ki, üç şey – Ruh, qan və su – Məsihə şahiddirlər”.
Yepiskopları təsdiq edərkən bunu şahidlərin iştirakı olmadan
etməmək haqqında kilsə qanunları məhz buradan qaynaqlanır.
Şahidlərin yan keçməməli olduqları iki şəhadət növü var,
gördüklərinə və eşitdiklərinə öncə əmin olmalı, sonra şahidlik etməlisən.
Eləcə də hakim məhkəmə prosesi zamanı vəziyyət barədə
dəqiqliklə sorğu – sual aparmalı, şahidləri dinləməlidir ki, məhkəmədə
heç bir yanlışlıq olmasın”.
***
Növbəti başlıq belədir:
“8. Dağı da ant üçün ki, ne türlü kerək ant içməgə”(8. Bir də
and barədə. Andı necə içmək lazımdır)
Mətnin davamı ( redaktorun müdaxilə və əlavələri kursivlə
verilir):
“Tügül ki boyrux berip aytırbiz, yoxsa övrəniptirlar yaman
antlar içməgə, anınqkibiklərgə törə u qanunk toxtatırbiz.
Ulu xorxulu buyruxun Tenqrininq köriyirbiz emdigi vaxtta
adəmilərninq ayax tibinə, zera asrı artıptır heç nemə üçün ant
içmək, xaysın ki Biyimiz Krisdos buyuruptur ki, heç ne bir kez də
124
ant içməgəylər, bügün köriyirbiz, sahal iş üçün da heç nemə üçün
mahalədə u hezem arasına u talaşkanda asrı yaramas antlar
içərlər, tügül oğlanlar, yoxsa xartlar da, tügül aşxarağanlar, yoxsa
köp kez kahanalar da. Da xaçan ki yarğu işi yoluxsa aralarına,
tözməslərdir yarğu alnına barğınça ya yarğucı buyurğınca, talaş
arasına, barırda yarğuçığa köp kez antlar içərlər xorxulu antlar
bilə, da xaçan kelsələr yarğuğa da yarğuçu buyursa könülük üçün
ant, da ol çaxta utru bolurlar ki, barça dünyaninq aslamı üçün ant
içmənbiz, da klərlər munınqki sözlər bilə ki, kendi kendilərin törə
saxlovucu körgüzgəylər. Da kimsə tabalasa ki, törədən burun nek
antlar içər edinqiz?– «Anınq üçün ki, inanmaslar edi bizgə»,– da
pambasel etərlər Krisdosnunq törəsin ki, ne üçün buyurmadı ant
içməgə? Oxşarlar anınqkibiklər soxurlarğa ki, soxurnunq körməkliki
xarmalamaxtır. Anınqkibiklərgə bolur aytmağa ki, Krisdos
xoymadı çarəsiz törə, yoxesə çarəli. Egər ki çarəsiz iş bolsa edi,
törə xoymas edi ki, barça kendininq ari vartabedliki bilə ol türlü bu
yergəni da bu türlü klədi ki, biz könü krisdanlar bolğaybiz, ol türlü
heç kerək bolmağay bizgə ant içmək bizim könü u toğru teprənişimiz
üçün. A egər ki aytsalar: «Çarə yoxtur, ant içmiyin»,– bu
iş andan belgilidir ki, Tenqri Aprahamğa ant içti friştədən ötləş
da aytıp: «Menim boyumdan ant içərmen». Da Apraham xuluna
berdi ant. Xaytıp ant içti Tenqri Tavitkə könülük bilə, dağı munqar
oxşaş işlər. Da arakəl ant içti, aytıp: «bazıp sizgə ant işərmen,
xardaşlar». Xanlar da könülük üçün ant içərlər, alay ox ulu biylər
ki, toxtalğay ki, tiyişlidir ant içməx, artıxsı yarğuda.
Xaytp, megnel etərmen Tenqrininq antını.
Övrətir bizni arakəl, aytıp: barça utru bolğan adəmilərgə biri
birinə toxtalğan işninq ucu anttır, xaysın ki klədi Tenqri, 2 teşkirilməs
neməni ortada xoyup, ant bilə da kendi boyından ant
içmək bilə, tutunur alğışnı berməgə. Da aytkanımız bu türlüdür ki,
adəmilərgə u artıxsı xanlarğa övrənciktir ant içmək kendi boylarından,
xaysı bilə ki, tügəllikin işninq möhürlərlər, ol türlü
Tenqri də bu oxşa işni boyına aldı dügül ant içmək bilə, yoxesə
körgüzmək bilə ki, adəmilər ant bilə kendilərininq işlərin tox125
tatırlar. Ol türlü Tenqrininq tutunmaxı da yalğansızdır. Xaytıp aldı
Tenqri adəmininq tarbiyatın [tügül ki, Tenqri adam tarbiyatın] alıp
da bizim övrəncikimizgə tüşti. Yoxesə, bizim övrəncikimizni körüp,
övrətti bizni yaxşı xılınmaxka. Ol türlü Aprahamnınq da törə
bilədir ki, xoydu xulu üsnə tanıxlıx üçün. Ol türlü Tenqri Noj vaxtına
kendi yayını tutundı xoymağa köktə tanıxlıx üçün ki, dünyüğa
şağavatlımen.
Klərmen aytma ki, ne türlü bolur ant içmək.
2 türlü orinağdır ant: biri xosdovanutiundur, birsi dinini
tanmaxtпr. Din tanmaqnınq antı budur ki, xoyğay xolunu xaç üstünə
ya yıxöv üstünə da hrajarel bolğay ari yöxövdən; ya aytkay
alay: kendi krisdan dügül, egər ol iş alay tügül esə. Kim bu türlü
ant içsə, alay tut ki, dinin tandı, xaysı ki tiyməstir krisdan kişigə
munınqki antnı üstünə kötürməgə, egər ki ölümgə də keltirsələr ya
övün buzmağa kləsələr. Xaytıp xosdovanutiun antı budur ki, xoyğay
xolunu xaç, ya Avedaran, ya yöxöv üstünə da bilgəy ki, Tenqri
yapuxnu bilicidir, da aytkay: «Bilir Tenqri, da bu xaç u Avedaran u
surp yöxöv ki, könüdür aytkanım»,– da aytkay alay ki, bularnınq
hörməti u zorku üçün ki, yalğan aytman,– bu türlü ant xosdovanutiundur,
xaçan ki Tenqrini yapux bilici aytır, Avedarannı
Krisdosnınq sözü aytır, da yöxövni Krisdosnınq övün aytır. Da xaçan
ki kimsə kləsə ant içməgə, xosdovanutiun ant içkəy, bolmağay
ki, kimsə dinin tanmax antın içkəy, munu ögüt berip aytırmen,
boyrux berməndir. Egər ki dəvikarlar 2-si də krisdan bolsa, biri
birinə utru bolup, da din tanmax antını kləgəy berməgə, yarğuçu
sürgəy alnından da berməgəy ol antnı içməgə angınca ki,
poşumanlıxka kelgəylər, xosdovanutiun antın bergəylər. Bolmağay
ki, tezindən yarğucu antka salğay, əvəldən yarğucı cəht etmək
kerək ki, antsız yarğuğa uç etkəy; a egər ki bolmasa çarə anttan
başxa uç etməgə, ol vaxtta yarucu əvəldən övrətkəy ki, ne türlü
tiyər ant içməgə da ne türlü ağırdır antnınq pokutası, da andan
sonqra buyurğay antnпı. Dağı da bolmağay ki, az nemə üçün ant
bolğay, zera egər dünyaninq igilikin də bersələr edi, tiyməs edi ant
içməgə. Egər ki haqarağ bolğaylar ki, yarlıbiz, da anınq üçün
126
kləgəy ant içməgə, tiyəsidir ki, buyurğaylar, borcnunq yarımın
tölöv etkəy da ant içməgəy. A egər ki bolmasa tölöv etməgə
yarımsın da aytkay ki, ant iərrmen da ludzѕun tartarmen, andan
yarucununq nemə yazıxı yox. A egər ki bolmasa 10 altın, ya 20,
ya dağın artıx, alay ox tiyməstir tercə ant berməgə, zera ağır iştir.
Kün bergəylər da keciktirgəylər, şahat ki, poşman bolup, biri
birinə tölöv etkəylər.
Dağı da aytırmen sizgə ki, kimgə tiyər antnı berməgə.
Barça yarğuda ermenininq, kimninq tanıxları bolsa, tiyməstir
ant, a kimninq ki tanıxı bolmasa, anqar tiyər ant içməgə. Egər
kimsə kimsəni yarğuğa tartsa ya borc üçün, ya özgə nemə üçün da
kendininq tanıxı bolmağay, ne anınq kimni ki, yarğuğa tarttə,
tiyməstir anqar ant, kim ki tutup keltirdi, yoxsa anqar tiyər, kimni
tutup keltirdilər, egər könü kişi esə. Egər ki yarğucı bilsə ki, egirlik
bilə kliyir ant içməgə ya ol kliyir egirlik bilə ant berməgə, kerəktir
yarğucu xoymağay ki, egirlik bolmağay. A egər ki kimsə tutulsa
oğurluxta, ya itliktə, ya adam öldürməxtə, ya xaraxçılıxta, da
alani bolmağay ol yaman iş ya liçası, da, kim ki tutup keltirdi,
tanıxı bolmağay, tiyəsidir anqar antnı berməgə, kim ki üstünə
foldrovat etkəy, zera anınqkibik yamanlıx xılınğanlar antnı neməgə
tutmaslar. A egər ki bu yaman xılınğanlar törəninq alnına
avaz bilə aytsalar ki, da biz bu işnınq içinə dügülbiz, da yal
ğandır, bu iş bizim üstümüzgə də büxtandır, da ne artımızğa, da
ne alnımızğa bar, yarğucılar, körüp alarnınq toğru sözlərini ki,
ne artına, ne alnına, ne liçası yoxtur, antnı buyurğaylar alarğa da
xutxarğaylar ölümdən.
Dağı da aytırbiz ki, kimgə tiyər ant içməgə.
Necik ki yazıpbiz yoğarı tanıxlar üçün ki, Kimgə tiyər tanıxlıx
berməgə, ol türlü yazarbiz munda ki, anınq kibiklərgə tiyəsidir
ant içməgə, adam ki, bolğay 25 yaşına. Oğlanğa tiyməs ant, zera
latası yoxtur. xartka tiyməstir, zera ki ölümgə yuvuxtur. Xastağa
tiyməstir: ölümü alnınadır. Dağı da luc bergəngə tiyməstir ant,
anınq üçün ki yazıxnı yazıx üstünə xoymağay. Ol türlü marabedlərgə,
yənə 2 canlı xatınğa tiyməstir ant içməgə. Dağı da
127
tiyməstir ant tamğaçığa, ne cimrigə, da barça alani yazıxlılarğa
anğınca ki, xaytkaylar yazıxlarından, ne kimsə alarnınq tanıxlıxın
tutmagay. Da ol ki, əvəldən ayttıq ki, tiyməstir alarğa ant
içməgə. A egər bolsa alarnınq atası, xardaşı ya oğlu, alar ant
içkəylər. Da xatın kişilərninq anası, ya er, ya xız xardası, ya xaysı
yovuxu, alar ant içkəy biri biri üçün da yüktən tartkay, yöpsünməxninqdir.
Dağı da yazarbiz apeğalar, u mələzlər, u kahanalar
üçün ki, törə alnına kelməgəylər ki, ant içməx işi bolmağay, a
egər törə işi bolsa, tiyişlidir alarnınq xardaşları ya yovuxları
kelgəylər törə alnına. A egər ki ant tüşsə kahana üstünə, kerək ki,
yovuxu ant içkəy, anınq üçün ki tiyməstir kahanağa aşxarhağan
törəsi alnına barmağa, ne ant içməgə. A egər kahanalarnınq
yaxşı kişiləri tanıxları bolğay, alarnınq tanıxlıxпı tutmax kerək
törəçilər ki, alarnınq yovuxları ant içməgəy.
Dağı da Mikakel vartabed yazar antnınq lucu üstünə ki,
burungi ari atalar antnınq lucun asrı ağır xoyupturlar, neçə törə
bitikini tüzmiyirlər edi. Xaçan ki Tenqrininq erki boldı ki, bu
Törə bitikini tüzdük, yenqillətik antnınq lucun. Egər ki törədən
kimsəgə ant buyurğaylar, da ol ant ulu iş üçün u köp nemə üçün
bolğay, da könüsün bolğay, da xosdovanutiun antın içkəy, 3 yıl
luc xoyğay axpaş ol adamnınq üsnə, zera oldur yarğucu. A egər
özgə yarğucı törə bilə ant bersə kimsəgə, ol adam, ki ant içti,
barğay bilici vartabedgə ki ol bergəy anqar lucunu. A egər kimsə
yalğanlıx bilə xosdovanutiun antın içsə, buyurur ki, 7 yıl luc
tartkay, da baxkaylar törəçilər u bitikçilдr ol tirlikni ki, ne üçün
ant içti yalğan. A egər az nemə esə da köp nemə dügül esə,
buyurğaylar yarlılarğa üləşməgə. A kimsə ki din tanmax antın
içsə, egər könü, egər yalğan, luc tartmaqı ölüm kününə dirə
bolğay, zera bu işkə tiyməstir tözməgə. Evet ki vartabedlərninq
erkinədir da boyruxuna, xaysı ki Tenqridən alarğa beriniptir, da
ne türlü alarğa körünsə, ol türlü etkəylər.”
128
TƏRCÜMƏSİ:
“And içmək barədə biz hökmlə danışmırıq, fəqət bunun üçün
qayda – qanun qoymaq istəyirik, çünki bu, get – gedə pis bir
vərdişə çevrilir.
Tanrının böyük və sərt buyuruğuna insanların önəm vermədiyini,
boş yerə and içməmək barədə İsa Məsihin hökmünə baxmayaraq,
insanların, yeri gəldi-gəlmədi, and içdiklərini, bunu küçədə,
mübahisə edəndə və hər boş şey üçün etdiklərini görürük. Özü
də bunu təkcə uşaqlar yox, həm də yaşlılar, təkcə adi insanlar yox,
həm də ruhanilər edirlər. Aralarında hər hansı bir mübahisə yarandıqda
məhkəməyə gedib çatmalarını və ya hakimin onları and
içməyə məcbur etməsini gözləmədən ən dəhşətli şeylərə and içirlər,
məhkəmə qarşısına çıxdıqda və bunu onlardan hakim tələb etdikdə
dərhal etiraz edir və deyirlər ki, heç nəyin müqabilində and içməyəcəklər.
Özlərini qanunun keşikçisi kimi göstərməyə çalışırlar. Bu
an onları kimsə “Belə isə, yolda niyə and içirdiniz?” – deyə məzəmmət
edərsə, dərhal cavab verirlər: “Çünki onlar bizə inanmırlar”.
Ardınca da Məsihin and içməyi yasaqlayan qanununun qarasına
deyinirlər: “Axı, O, and içməyi niyə yasaqlayıb?” Onlara cavab
vermək olar ki, Məsih edilməsi mümkün olmayan yox, mümkün
olan qanunlar qoyub. Əgər onlar icrası imkansız qanunlar
olsaydı, o onları qoymazdı. Çünki o, öz elmi ilə bizim gerçək imana
sahib xristian olmamıza, əməlisalehliyimiz və inancımızın
kamilliyi səbəbindən and içməyə ehtiyac hiss etməməmizə nail
olmaq istəyirdi. Əgər desələr ki, “and içməkdən başqa çarə yoxdur”
– Bu ondan qaynaqlanır ki, Tanrı İbrahimə mələk
vasitəsilə and içmişdi. Və demişdi: “Özümə and olsun!” Və İbrahim
də qulundan and içməsini tələb etmişdi. Eləcə də Tanrı Davudun
önündə haqqa and içmişdi və s. Həvvari Pavel bizi öyrədərək
deyir: “Qürur hissi ilə önünüzdə and verirəm, qardaşlar”.
Xanlar da, böyük bəylər də sədaqət andı içirlər ki, bu da andın
gərəkliliyinə, xüsusən də məhkəmədə vacib olduğuna dəlalət edir.
Beləliklə, Tanrıya and içməyi izah edirəm.
129
Həvvari (Pavel) öyrədir: “Təsdiqini tapan and insanlar arsındakı
hər cür mübahisəyə son qoyur” və Tanrı bunu xoş qarşılayır,
amma bununla yanaşı iki şeyə – öz canına içilən anda və Tanrıya
içilən anda diqqət yönəldir. Söyləniləni belə anlamaq lazımdır:
İnsanlarda, xüsusən də xanlarda mütləq həqiqəti təsbit etmək üçün
and içmək adəti olduğu kimi, buna bənzər bir şeyi Tanrı da öz
üzərinə götürmüşdür, amma and içmək üçün yox, insanlara and
içməklə sözlərində və əmllərində düz olduqlarını sübut etmələrinin
mümkün olduğunu göstərmək üçün. “Onun andı yalandan xalidir”
Tanrı kəlamının mənası budur. Tanrı insanların qayda – qanunlarına
ona görə uymadı ki, onlara tabe olsun. Adətlərimizə əməl
etməklə bizə əməlisalehliyi öyrətdi. Eləcə də İbrahim qulunu and
içməyə məcbur edəndə qanuna uyğun davranmışdı. Eynən Tanrı da
Nuh zamanında bütün dünyaya mərhəmətli olduğunu göstərmək
üçün öz oxunu (göy qurşağını) göyə yerləşdirməyə boyun oldu.
İndi də keçirəm and içməyin qaydalarına.
Andın iki növü var: şəhadət və mürtədlik. Mürtədlik (dindən
çıxmaq) andı zamanı əllər xaçın və ya kilsənin divarları üzərinə qoyulur
və kilsədən üz döndərilir və ya da deyilir: “Əgər filan iş filan
cür deyilsə, mən də gerçək xristian deyiləm”. Bunu belə başa
düşmək lazımdır ki, bu cür and içənlər dinindən çıxırlar, halbuki,
gerçək xristianlar, onu öldürmək və evini başına uçurmaqla
hədələsələr də, bu cür and içməzlər. Şəhadət andı isə odur ki,
Tanrının hər şeyi gördüyünün fərqində olaraq, əli xaçın və ya
İncilin üzərinə qoyub deyirsən: “Bunun şərəfinə və qüdrətinə and
içirəm ki, yalan söyləmirəm”. Belə and şəhadət andıdır, çünki bu
zaman Tanrının qeyblərdən xəbərdar olduğu, İncilin Məsihin sözü,
kilsənin isə onun məbədi olduğu təsdiq edilir. And içmək istəyən,
qoy, şəhadət andı içsin, amma heç kəs heç vaxt mürtədlik andı
içməsin. Bunu hökm kimi yox, tövsiyyə edərək söyləyirəm.
Əgər çəkişənlərin hər ikisi xristiandırsa və ortadakı ziddiyyət
mürdətlik andını gərəkli edirsə, qoy hakim onları hüzurundan qovsun
və tövbə etməyənə qədər onlara and içməyə imkan verməsin,
yalnız bundan sonra şəhadət andı üçün vaxt təyin etsin. Hakim and
130
içmək üçün imkan verməyə tələsməməlidir, o öncə məsələni andsız
həll etməyə çalışmalıdır, yox, əgər andsız keçinmək mümkün deyilsə,
onda hakim əvvəl andın necə içilməli olduğunu, bunun necə
ağır iş olduğunu izah etməli, yalnz bundan sonra and vaxtını təyin
etməlidir. Xırda – para işlərə görə anda dəvət etmək, dünyanın
bütün nemətləri müqabilində olsa belə, and içmək məsləhət deyil.
Əgər kasıb olduqlarını bəhanə edib, andda israr etsələr, o zaman
borcun yarısının ödənilməsinə göstəriş verilməli və and
içilməsinə icazə verilməməlidir. Əgər yarısını da ödəmək imkanları
olmadağını söyləyib yenə də israr etsələr və buna görə
məsuliyyəti öz üzərlərinə götürsələr, bu halda günah məhkəməyə
aid deyil. Amma tərəflərə peşiman olmaları və borcu
ödəmələri üçün vaxt verilməlidir.
Andın kim tərəfindən təyin edilməli olduğunu da söyləyim.
Şahidləri olanlara bütün erməni məhkəmələrində and
yasaqdır. Şahidi olmayanlara isə and içmək vacibdir. Əgər
kimsə kimisə borcuna görə və ya hansısa başqa məsələyə görə
məhkəməyə verərsə və nə onun, nə də qarşı tərəfin şahidi yoxdursa,
məhkəməyə müraciət edənin and içməsinə ehtiyac yoxdur, şikayət
edilən isə, əgər dürüst adamdırsa, and içməyə məcburdur. Əgər
kiminsə yalandan and içmək və ya kimisə yalandan and içməyə
məcbur etmək istədiyi hakimə məlum olarsa, o, yalanın təntənəsinə
mane olmaq üçün anda yol verməməlidir. Amma əgər kimsə ya
oğruluğa, ya zinakarlığa, ya qətlə, ya da talana görə tutularsa,
amma bu cinayəti kimin törətdiyi dəqiq məlum deyilsə, sübut
yoxdursa, şikayətçinin də şahidi yoxdursa, şübhəliyə and təyin
edilməlidir, hərçənd ki, pis əməlli adamlar üçün andın heç bir
dəyəri yoxdur. Əgər müttəhim məhkəmədə hər kəsin qarşısında
bu işdə əlinin olmadığını, söylənilənlərin şər olduğunu,
onu boş yerə ittiham etdiklərini və heç bir birbaşa və dolayı
sübutun olmadığını söylərsə və and tələb edərsə, hakim də
onların sübut olmadığı barədə söylədiklərinin doğru olduğunu
görərsə, o zaman and təyin etsin və onu ölümdən qurtarsın.
Daha sonra kimin and içməli olduğunu izah edək.
131
Artıq yuxarıda kimin şahidlik edə biləcəyi barədə yazdığımız
kimi, eyni şəkildə bildirməliyik ki, andı qəbul edənin 25
yaşa çatmış şəxs olması lazımdır. Həddi – büluğa çatmadığı
üçün uşağa and düşmür. Qocanın da and içməsinə imkan vermək
olmaz, çünki o, ölümə yaxınlaşır. Eləcə də, günah üstünə
günah gəlməməsi üçün epitimiya halında olanın and içməsi
yolverilməzdir. Eləcə də, rahiblərin və hamilə qadınların and
içməsinə ehtiyac yoxdur. Eləcə də, tövbə etmədikcə nə zülmkarların,
nə əyyaşların və nə də günaha batmışların and içməsinin
mənası yoxdur, çünki onların andlarını kimsə ciddiyə almaz.
Amma əgər onların atası, qardaşı, oğlu varsa, qoy, onlar and
içsinlər. Əgər qadının anası, əri, bacısı və ya qohumları varsa,
qoy, onlar onun yerinə and içib onu əziyyətdən qurtarsınlar və
bu cür and qəbulediləndir. Biz eyni zamanda, rahiblər, zahidlər
və ruhanilər haqqında da yazaraq bildiririk ki, onlar and
içməyə tabe tutulmamaq üçün məhkəməyə ayaq basmamalıdırlar,
məhkəməyə onların qardaşlarının və ya yaxınlarının
getməsi məsləhətdir. Amma əgər and içmək ruhaninin boynuna
düşərsə, qoy bunu onun yaxını etsin, çünki ruhaniniyə and
içmək məqsədi ilə məhkəməyə getməsi yolverilməzdir. Əgər
ruhaninin dürüst adamlardan ibarət şahidləri varsa, qoy andı
onlar içsinlər, onun yaxınları narahat edilməsinlər.
Daha sonra vardapet Mikayıl anda görə cəza haqqında
yazır, belə ki, əvvəllər Törə bitikinin kimsə tərəfindən tərtib
edilməmiş olması səbəbindən müqəddəs atalar anda görə çox
ağır cəzalar verirdilər. Madam ki, Tanrı bizim bu Törə bitikini
tərtib etməyimizə icazə vermişdir, biz də anda görə verilən
cəzaya yüngüllük gətiririk. Əgər kiməsə böyük bir işə və çox
əhəmiyyətli bir səbəbə görə məhkəmə tərəfindən şəhadət andı
təyin edilərsə və həmin adam da andı qəbul edərsə, qoy, yepiskop
və onunla birlikdə olduğu üçün həm də hakim ona üç illik
cəza kəssinlər. Yox, mühakimə edən başqa birisi olarsa, qoy,
and içən adam bilikli bir vardapetin yanına getsin və o da onun
cəzasını təyin etsin. Əgər kimsə yalandan şəhadət andı içərsə,
132
onun cəzası 7 ildir və qoy, hakimlər və alimlər onun hansı mal –
mülkün müqabilində yalandan and içdiyini araşdırsınlar. Əgər
mal – mülk kiçik olarsa, qoy, onu kasıblara paylasınlar. Amma
kimsə mürtədlik andı içərsə, bu andın gerçəkdən və yalandan
içilməsindən asılı olmayaraq, o ömürlük cəzaya məhkum edilməli
və heç vaxt bağışlanmamalıdır. Bununla belə, nəzərə alsaq
ki, bu, vardapetlərin iradəsindən asılıdır və bu hüquq onlara
Tanrı tərəfindən verilib, qoy, şəraitə uyğun hərəkət etsinlər”.
***
Növbəti başlıq:
“9. Dağı da yazar vartabed ki, biz krisdanlarğa tiyməstir
dinsizlərninq törəsi alnna barmağa, anınq üçün ki, Ata Oğul Ari
Canğa inanmaslar” (9. Daha sonra vardapet yazır ki, biz – xristianlar
başqa dinlərdən olanların məhkəmələrinə müraciət
etməməliyik, çünki onlar Ataya, Oğula və Müqəddəs Ruha inanmırlar”)
Mətnin davamı. Burada ən böyük təhrif “biz – erməni dayfası”
(biz – erməni tayfası) ifadəsinin əlavə edilməsidir. (Müdaxilə və
əlavələr kursivlə verilir):
“Alanidir barçasına ki, keri bolmaxı krisdanlarınq dinsizlərdən,
boyruxu bilə Boğos arakelninq ki, ne birliki bardır yarıxnınq
xaranqğulux bilə, ya ne ülüşü bar krisdanlarnınq dinsizlər bilə?
Dağın özgə işlər, xaysın ki buyurur arakəl, xaysından ki, övrənip
bilirbiz, köp türlü iş bilə dinsizlər yıraxtır krisdanlardan: vaxt bilə
nalətləmə oğul aytпr, da vaxt bilə xaranqğulux oğulu ki, Krisdostan
işitip, zera Krisdos buyurur: «kim ki inanmas Tenqri Oğluna,
körüp körmisər Köktəgi menqi tirlikni, yoxsa Tenqrininq öcəşməki
xalsar anınq üstünə». Xaytıp aytır dağı da: «kim toğmasa suvdan u
Ari Candan, ol bolmas uçmaxka kirməgə». Dağı da Ohanes
Awedaraniç aytır: «kim ki Yisus Krisdosnunq kelgənin teni bilə
inanmasa, ol bularğandır da nerdir». Da markarelər alarnı, kimlər
ki könü dindən Yıraxlanıptırlar, alarnı alay tutarlar, necik dinsizlərni
da bolvanğa inanğanlarnı. Dağı da arakəl aytır, övrətip
133
bizni ki, tiyməstir biz krisdвnlarğa dinsizlərninq törəsi alnına barmağa,
zera dinsizlər kendilərininq törəsi bilə etər yarğunu. Egər ki
əvəldən törəni aldılar esə Movsestən, da emdi köp tьrlь yaman
işlər bilə xılınırlar kendilərininq erkləri bilə, yalğan tanıxlar bilə,
egri yarğucılar bilə, aldovucu reçniklər bilə, xorxusuz antlar bilə.
Salırmen alarnınq artıxsı yamanlıxın aytmağa. Xaçan ki alar
dinsiz törələri bilə da yaman xılınğanları bilə bu xadar yıraxtırlar
bizdən, ne türlü alarnınq törəsinə könülük tapulğay, ne türlü
krisdan törəsinə, xaçan ki Tenqri Oğlun Tenqri tapunmaslar?
Yoxsa biz, ermeni dayfası, Krisdoska inanпrbiz da ayırılıpbiz
krisdanlikimiz bilə cuhutlardan, u barça dinsizlərdən, da hercovacoğ
heridiqoslardan. Tiyəsidir Bizgə könü törəmiz bilə barmağa
ki, biz Ata Oğul Ari Canğa bir Tenqri tapunurbiz, bir tarbiyatta, u
bir Tenqriliktə, [da 1 xanlıxta], u bir xuvatta, da 1 haybatlıqta. Da
Tenqrininq Oğlun inanırbiz könü Tenqri ki, boldı könü adam
ayırılmas Atadan u Ari Cannınq birlikindən menqi menqilik. Da ne
türlü yaxşı krisdanlar cəht etərbiz yaxşılıxnı xılınmağa, a egər ki
aldansaq nemə bilə bu dünyaninq yazıxı bilə, öktəmlik etmiyin,
xosdovanel bolurbiz, lucumuznu tartıp, inanırbiz boşatlıxka, da
egər ki, yanqılsaq biri birimizgə da kek bolsa yürəkimizgə, sövük
bilə boşatırbiz biri birimizgə. Dağı da ne türlü ayrılıpbiz alardan
xosdovanutiunımız bilə, dinimiz bilə, ol türlü tiyəsidir törəmiz bilə
keri bolmağa alardan, zera bizim törəmiz tiyəsidir ki, könülük
bilə, toğruluq bilə, oruncsuz bolğay, dügül yalğan tanıx bilə, ya
aldovucu reçnik bilə, ya keçmislərninq canın zrgel etmək bilə, ya
jaranksızlarıınq canın ülüşsüz çıxarmax bilə alarnınq can
ülüşündən. Da dinsizlərninq törəsindən bu barça yaxşılıx yıraxtır.
Xaçan ki bu türlü yıraxtır dinsizlərninq törəsi krisdanliktən,
tiyməstir barmağa krisdanlarğa alarnınq törəsinə. A kim ki,
essizlik etip, barsa, köp yamanlıxka səbəp bolur bizim üçün da
bizim törдmiz üçün. A kimlər ki bu
işni etərlər ki, xoyup bizim törəmizni, da alarğa barğay,
tügəllənir alarnınq üstünə aytkanı Tenqrininq markaredən ötləş:
«vay sizgə ki, menim atım sizinq üçün sökülür dinsizlər arasına!»
Xaysı ki tiyəsizdir krisdanlarğa yalğan iş üçün barmağa özgə
134
millətninq törəsinə yenqməgə könülüknü. Yoxsa krisdanlar
krisdanlar törəsinə barmax kerək, egər ki bilsə, krisdan törəsinə
egirlik tə bolsa, Tenqridən alğay tölövün”.
TƏRCÜMƏSİ:
“Hamıya məlum olduğu kimi, xristianlar dinsizlərdən çox
uzaqlaşmışlar, necə ki, həvvari Pavel deyib: “İşığın qaranlqla nə
əlaqəsi var?” və ya: “Xristianların kafirlərlə hansı ümümi işi ola
bilər?” Həvvarinin irsi içində bizə xristianların dinsizlərdən çox
şeylə fərqləndiyini öyrədən çox sayda kəlamlar bulunmaqdadır. O
onları bəzən “lənətdən törəyənlər”, bəzənsə “qaranlığın övladları”
adlandırmaqdadır. Eləcə də Məsihdən eşitdiyimiz tövsiyyə yadımızdan
çıxmayıb: “Tanrı Oğluna inanmayan göydəki əbədi həyatdan
məhrum olacaq, Tanrının qəzəbi üzərilərinə töküləcəkdir”. O,
həmçinin deyib: “Sudan və Müqəddəs Rudan doğulmayan cənnətə
girəməz”. İncil katiblərindən Yəhya da deyib: “Kim ki İsa Məsihin
cismani zühuruna inanmır, o azmışlardandır və Dəccaldır”. Peyğəmbərlər
də gerçək dindən üz döndərənləri kafirlərə və bütpərəstlərə
bərabər tutmuşlar. Həvvari həmçinin öyrədir ki, xristianların
dinsizlərin məhkəməsinə müraciət etməsi yolverilməzdir. Baxmayaraq
ki, onlar ən başda məhkəmə hüququnu Musadan almışlar,
indi özbaşına surətdə qanunları təhrif etmişlər, mühakiməni
yalançı şahidlərin, əliəyri hakimlərin, fırıldaqçı vəkillərin və
qorxub – çəkinmədən yalandan and içənlərin yardımıyla istədikləri
kimi yürüdürlər. Başqa xoşagəlməz hadisələri hələ
demirəm. Madam ki, onlar bizdən öz yanlış qanunları və şər
işləri ilə bu qədər uzaqlaşıblar, xristian məhkəmələrində mövcud
olan ədalətə bənzər ədaləti onların məhkəməsində tapmaq
olarmı? Üstəlik də onlar Tanrının Oğlunu tanrı olaraq tanımırlar.
Biz – erməni tayfası isə Məsihə inanırıq və xristian
inancımıza görə yəhudilərdən, bütpərəstlərdən, mürtədlərdən
və bidətçilərdən fərqlənirik. Biz gerçək məhkəmənin rəhbərliyini
tanımalıyıq, çünki Ataya, Oğula və Müqəddəs Ruha mahiyyətcə tək
Tanrı kimi inanırıq, Onun böyüklüyü, hakimiyyəti və qüdrəti
135
qarşısında baş əyirik, Onu alqışlayırıq. Eləcə də insan olan, Ata ilə,
Müqəddəs Ruhla əlaqəsi əbədiyyən qırılmayan Oğula gerçək Tanrı
kimi inanırıq. Və əməlisaleh xristianlar kimi yaxşı işlər görməyə
çalışırıq, bəzən dünyanın nemətlərinə uysaqsa da, peşimançılıq
çəkir, tövbə edir və günahlardan təmizlənirik, bir-birimizin
yanında günaha batanda, qəlbimizdə kin və qəzəb baş qaldıranda
məhəbbətlə bir – birimizi bağışlayırıq. Bu səbəbdən də
öz inam və dinimizlə onlardan ayrıldığımız kimi, onlardan
məhkəməmizlə də fərqlənməliyik, çünki bizim məhkəmə həqiqi
və alınmaz olmalı, yalançı şahidlərə, muzdlu natiqlərə orada
yer olmamalı, varislərini vərəsədən məhrum edərək, ölülərin
ruhlarını incitməməlidir. Bütün bu müsbət amillər dinsizlərin
məhkəməsindən uzaqdır. Dinsizlərin məhkəməsi xristian məhkəməsindən
bu qədər fərqləndiyindən, ona oxşamadığından
bizim üçün məqbul deyil. Axmaqlıqları üzündən ora müraciət
edənlərə gəlincə, onlar bizə də, məhkəməmizə də çox ziyan
vururlar. Bizim məhkəməyə xəyanət edərək, özgələrinkinə müraciət
edənlər üçünsə Tanrının peyğəmbər vasitəsi ilə söylədikləri
yerinə yetir: “Vay halınıza, sizin şərəfsizliyiniz üzündən adım
dinsizlərin dilinə düşdü!” Bu səbəbdən də xristianlar hansısa
yalana görə, həqiqətə qalib gəlmək naminə özgələrinin məhkəmələrinə
baş vurmamalıdırlar. Xristianlar xristian məhkəməsinə
getməli və unutmamalıdırlar ki, bu məhkəmədə hətta ədalətsizlik
baş versə də, Tanrı buna görə onları mükafatlandıracaqdır”.
Sonuncu başlıq:
“10. Dağı da yazar vartabed k,i xaysı bitiklərdən ya xaysı
millətlərdən yığıp yazıpbiz bu törələrni”(10.Bundan sonra vardapet
bu törələri hansı kitablar və xalqların qanunları əsasında
tərtib etdiyini yazır)
Mətnin davamı:
“Xaytıp tiyəsidir bilməgə ki, tügülüdür yalqız bu Törə bitiki,
xaysın ki hali yazıyırbiz, tügül yalqız mendən bolğay tügəllənməki
munqar, zera oxşaşı bar ğanonkka, ne türlü ki, ğanonk birdən
136
yazılmadı, a ne bir yerdə, a ne bir adamdan, yoxsa az – az yazıldı,
əvəl arakellərdən, sonqra Niqiada, sonqra Puzandiada, andan
sonqra Epesosta, alay ox bu Törə bitiki. Əvəl başlanmaqı mununq
bizdən boldı, da bizdən sonqra kerək ki, az – az yazılğay da tügəl
bolğay, zera qanonktan boyruxtur, yılda 3 kez joqovk bolğay, da
tergöv etkəylər, egər ki dünyada nema yanqi badiyət çıxıp esə, ani
barça baxıp, ari atalar artıxsılıxnı keri salğaylar da toğru yolğa
keltirgəylər. Bu türlü tiyəsidir bilmağa yarqu bitiklərinə: necə ki
yənqi nema törə yoluxsa, da tergəp, uslular baxkaylar toğru esə,
yazğaylar ani da bu bitiktə. Egər ki kimsə es yoxsa, tapar barça ari
bitiklərdə bu türlü ki, az – az ilgəri kelip tügəlləniptir.
Ne türlü Ararack bitiki Movsestən tügül ki birdən yazıldı, alay
ox 12 markarelər dügül ki bir zamanda yazıldı ya 1 adamdan, alay
ox barça markarelər. Bu türlü surp Avedaranlar da tügül ki, bir
zamanda yazıldı, ya 1 – indən, hər biri yazdı kendi vaxtı bilə, ol
türlü bitikləri Boğos arakelininq. Dağı da köp bitiklər ari atalardan
u vardapetlərdən yazıldı kendiləri vaxtına. Bu türlü orinaq bilə
bu bitikni də biz başladıq yazmağa. Egər bizdən az – az ilgəri kelip
yazıldı esə, emdi də egər köplərdən yazılsa özgə vaxtlarda, nema
eksiklik tügüldür, yoxesə tek toğru törə bolsun ki, barça yaxşılar
biyəngəylər də mununq eksikin tügəlləgəylər.”
TƏRCÜMƏSİ:
“Eləcə də bilmək lazımdır ki, hazırda yazmaqda olduğumuz bu
“Törə bitik”i ehkam deyil, yalnız bizim tərəfimizdən tamamlana
bilməz. Çünki o, birdən – birə peyda olmayan, bir adam tərəfindən
və bir yerdə qələmə alınmayan, əksinə, parça – parça, öncə həvvarilər
tərəfindən, sonra Nikeyada, daha sonra Bizansda, ondan da
sonra Efesdə yazılan qanunlar kimidir. Eləcə də bu “Törə bitiki”.
Onun başlanğıcı bizim tərəfdən qoyuldu və vacibdir ki, ona
əlavələr edilsin və o təkmilləşdirilsin. Çünki qanunlar ildə 3 dəfə
toplanan müqəddəs atalar tərəfindən təhlil edilməli, dünyada baş
verən yeniliklər diqqətə alınaraq, lazımsızlarından təmizlənməli və
137
onlara düzəlişlər edilməlidir. Qanun kitabları ilə də eyni cür
davranılmalıdır. Müdrik adamlar bütün yeni qanunları gözdən keçirməli,
təhlil etməli və zəruru olanlarını kitaba əlavə etməlidirlər.
Əgər diqqətlə baxan olsa, görər ki, müqəddəs kitablar da eyni
qayda üzrə təkmilləşdirilmişdir.
Necə ki, Musa “Varlıq” kitabını eyni vaxtda yazmayıb, 12
peyğəmbərin kitabları da, elcə də digər peyğəmbərlərin kitabları bir
adam tərəfindən və bir vaxtda qələmə alınmamışdır. Eləcə də müqəddəs
“İncil” birdən-birə və eyni müəllif tərəfindən yazılmamışdır,
əksinə, hərə öz dövründə yazmışdır. Eləcə də Pavelin müraciəti.
Eləcə də müqəddəs ataların və müəllimlərin hərəsinin öz
vaxtında yazılmış kitabları. Əgər bizdən öncə yazılmışsa və bundan
sonra çoxları yazacaqsa, bu, əskiklik deyil, yetər ki, qanunlar doğru
olsun, əməlisaleh adamların xoşüna gəlsin və əyər-əksiyi aradan
qaldırılsın”.
138
MXİTAR QOŞ VƏ ONUN ANA DİLİNDƏ TƏRTİB ETDİYİ
“ALĞIŞ TUM ZAMANNA” DUASI
Mxitar Qoşun dövrümüzədək ana dilində yetişən əsərlərindən
biri də “Alğış tum zamanna” (Bütün zamanlar üçün şükr duası)
əsəridir. Bir çox əlyazmalarda sadəcə “Alğış tum zamanna” adı
ilə keçən bu duanın məhz Mxitar Qoş tərəfindən tərtib edildiyini
Saltıkov Şedrin adına Sankt – Peterburq Dövlət Kitabxanasında
qorunub saxlanmaqda olan, alban dilindən erməni dilinə tərcümə
olan, fəqət başlıqları alban dilində verilən bir dua kitabındakı qeydlər
sübut edir. Söhbət sözügedən kitabxananın əlyazmalar şöbəsində
“Dorn 636” şifrəsi altnda saxlanılan əlyazmadan gedir. Həmin
əlyazmada haqqında söz açdığımız dua “Aytkani Mxitar
vardabetninq. Alğış tum zamanına” (Vardapet Mxitar qoşun
dilindən. Bütün zamanlar üçün şükr duası) adı altında verilmişdir.
Sevimli oxucularımıza tərcüməsiz təqdim etdiyimiz həmin
əsərin qısa variantı Polşadakı Milli Muzeyin kitabxanasının Krakov
şöbəsində qorunan 2412 №-li əlyazmadan dərlənmişdir. Eyni mətn
“Alğış tum zamanna” başlığı altında 1618–ci ildə Lvovda çap
olunan və hazırda yeganə nüsxəsi Leydendə (Niderlanda) qorunan
“Alğış bitiki” kitabına da daxil edilmişdir. Təqdim edilən bütöv
variant isə 143 №-li əlyazmadan dərlənmişdir Bu əlyazmada əsər
“Alğış tum zamanında. Alğış Biyimiz Jisus Krisdosğa xarşı.
Aytılğan Mıxitar surp vartabedninq, evet tiyişlidir kendin aytma
surp Badaraknınq zamanпnda ” başlığı altında qeyd edilib.
Təqdim edilən mətnlərə XVI əsrdə edilmiş redaktə və əlavələr
kursivlə verilir.
139
Aytkanı Mxitar vartabedninq
Alğış tum zamanına
Ari Canı Krisdosnunq, arıt meni.
Teni Krisdosnunq, saxla meni.
Xanı Krisdosnunq, içir meni.
Köksündən çıxkan suvu, tümüzlə meni.
Xıyınları Krisdosnunq, xuvatlat meni.
Yaxşı ütüci Krisdos, işit men yazıxlı da kerəksiz xulunqnu, da
keri bolma mendən, da yaman işkildən saxla meni. Da xolarmen
sendən, Biy yarlığovucı da şağavatlı, keri bolma mendən, da ölüm
künümdə keri bolma mendən, da arzani et meni, işanmağan fərəhlikkə,
zera sensen, Biy, işançm da fərəhlikim da seni maxtarmen
menqi menqilik, amen.
Alğış tum zamanında. Alğış Biyimiz Yisus Krisdosğa xarşı.
Aytılğan Mıxitar surp vartabedninq, evet tiyişlidir kendin
aytma surp Badaraknınq zamanпnda
Biy Tenqrim menim Jisus Krisdos, sözü da sıfatı Atanınq, tiri
da tiri etüci, umsa da xutxarılmaxı barçasınınq, xaysıları ki sarnarlar
sanqa. Xaysı ki bağışlarsen arzanilikimizdən artıx da berirsen
xolğanlarğa barça kerüklürin alarnınq. Zera dügül ki yalğız
yarattınq, yoxsa ekincidə yazпxlanğanımızdan sonqra taptınq
xıyınlarnınq bilə xaçınınınq seninq da hər kez də beriyirsen kendi
kendinqni tirliki da xutxarılmaxı üçün adamlarnınq, dağı artıx
duşmanlarğa da heçkə berücilərgə buyru xunqnu seninq, ne ki
dostlarğa da sövücilərgə seni. Anınq üçün uludur çax kökkə dinqrə
yarlıxamaxınq seninq da bütün dünyağa körüldü haybatınq seninq.
Da alay bek biyikləndi başxışlarnınınq seninq nışanları ki,
dügül yalğız adam milləti tamaşalanıp unutuluyırlar, yoxsa köktəgi
xuvatlılar da, xaysıları ki dağın yuvuxturlar sanqa.
Nedən ki seskənip haybatlıyırlar tıyğısız avaz bilə aytıp: «Ari,
ari, ari Biyi xuvatlılarnınq». Neni ki biz də, övrənip alardan, sar140
nıyırbiz seninq ölümsüz xurban bolğan zamanınqda, birlənip tensiz
sanlılar bilə, [tek yalğız seni alğışlarbiz,] zera ortamızda körüp
aytovsuz sağışnı da bizim bilə bolğan orinaöın könü ölümünqnünq
adəmilikkə körə, alar da bizim bilə yırlıyırlar alğış yırların. Zera
egər ki alar bolmaslar bilmə yolun ögmə xninq, yalğız tek ari çaxırıp
atınqnı, yüzlərin da ayaxların yapup, ya biz ne türlü alğış da
şükürlük sunğaybiz?
Evet yalğız seni alğışlıyıx titrəməx bilə da inam bilə
yuvuxlanıyıx körümsüz [da körümlü] aytovsuzluxunqa.
Alğışlarbiz Atanı yeberüçini xutxaruçınqnı.
Ağışlarbiz Ari Cannı tügəlləvüçini da arıtucını sezikli
orinağnınq.
Alğışlarbiz yetövsüz seninq aşaxlıxnınqnı.
Alğışlarbiz ulu seninq tatlılıxınqnınq erkinq.
Alğışarbiz seni ki, teninqni berdinq bizgə [hakimlik tirlikkə.
Alğışlarbiz seni ki, xanınqnı seninq berdinq bizgə] arınmaxlıxka.
Alğışlarbiz seni ki, otu tenqrilikinqninq seninq küydürməstir
tarbiyatımıznı topraxtan.
Alğışlarbiz seni ki, olturupsen keerovpelərdən
yoğarı da tınıyırsen arilikninq seğanında.
Alğışlarbiz seni, xaysın ki kötürməslər barça köklər, kötüriyirlər
materiyalnıy da ini yığövlər. (Bu bölüm, güman ki, əsərin
üzünü köçürən mirzə tərəfindən sonradan əlavə edilmişdir – B. T)
Alğışlarbiz seni, xaysın ki, yoğarıgi köklər da toxuz tasları
tensizlərninq kendilərində tutulmaslar, kötüriyirlər on barmaxları
kahanalarnınq.
Alğışlarbiz [seni], xaysın ki, serovpe klişçalar bilə beriyir edi
ağzına markareninq, da hali prespecenstvo bilə ülüşləniyirsen xol
bilə topra xlılarğa da barmaxlar bilə beriyirsen ağızğa. (Bu bölüm
sonradan əlavə edilmişdir – B. T)
Alğışlarbiz seni, xaysı ki, igrənməssen igrəncilikindən ten
işlərindən, yoxsa arıtıyırsen arilikinq bilə seninq.
Alğışlarbiz seni, xaysı ki türlü-türlü yazıxlarnı körümsüz etiyirsen
adam oğlanlarınınq, xaysılar ki inam bilə umsanırlar sanqa.
141
Alğışlarbiz seni, xaysı ki posrednictvosu bilə teninqninq da
xanınqnınq seninq barıştırıyırsen Atanqnı seninq biz oğullux
diftərindən buzulğanlar da yatlanğanlar bilə yazıxlardan utru.
(Bu bölüm sonradan əlavə edilmişdir – B. T)
Alğışlarbiz seni, xaysı ki ilgərtin orinağın ari teninqninq seninq
da xanınqnınq körgüzdьünq sezikli orinağlar bilə türlü-türlü
zamanlarda – Apel bilə da Noy bilə, Melkiseteg bilə da Apraham
bilə, Sahaq bilə da Jaqop bilə, da çıxkandan sonqra Mısırdan
Movses bilə da Aharon bilə, Jesu bilə da Samuel bilə, Tavit bilə da
Soğomon bilə, da paxıllı Eğiay bilə.
Da barça orinağların tamamladınq, sözü Atanınq Jisus Krisdos,
vernadunda sezikli da materiyalnı nemələrdən köktəgi da canlı
ündəlməx bilə sekretni ari badaraknınq, ari arakellərgə aytıp: «Bunu
etinqiz menim jişadağlıxıma Yдnqi Törədə» – dağı artıx, ne ki
Movsesninq, etip dekret: «Kimlər ki yeməsələr, bolmastır alarnınq
tirlikləri» (Bölüm sonradan əlavə edilmişdir – B. T)
Da yegənlərgə da işkənlərgə – sıxınmaxnı sendə da seninq
alarda xaysı ki inanıyırmen bolma arınmaxlıx dünyağa xanıx bilə
seninq surp Jovhannes avedaraniçkə körə ki, xanı Tenqri Oğlununq
arıtır bizni yazıxlardan, zera toğru teninq da xanınq seninq tügəl
çeşməxlixtir da xutxarılmaxlıxtır bağlarından yazıxlarnınq.
Na men bu zamannı yollu anqıyırmen kendi xoltxalarıma
barçasına tapma boşatlıx ölülərgə da tirilərgə. Ey barçasından
yaxşı Jisus Krisdos, berüci başxışlarnı, hali kelip necik suçlu bolğan
alnınqa seninq, zera egər ki arilər barçası bir yerdə hasrəttirlər
yaxşılıxınqa seninq da parexosluxunqa, ne türlü dağın
artıx men də tüşkən şnorhkunqdan! Zera ki hali yarlıxamasanq,
xaşan ki açıpsen eşikin aytovsuz müft başıxışlarnınq, xaçan bersərsen
özgə zamanda?
Zera egər yoluxsa kimsə padşahnınq sexanına yeməx zamanında
da andan boş çıxsa, xaçan bolğay toyunma zırgel bolğan
spulnıy başxıştan?
Zera ki toğru bu zamandır alma sendən xoltxamnı menim,
necik ki alarda tatlılıx zamanında.
142
Zera egər ki, xaçan bu zaman bütün dünya, yer u kök bir
yerdə parexosel bolıyırlar, işitməsənq, dağın xaysı zamanda
yığıştırgaymen barçasın?
Zera egər ki negincə alğasalanıyırlar tensizlərninq böləkləri
comartlıxına başxışlarınqnınq seninq, da tek yalğz alğış sunıyırlar,
na egər ki hali almasam, na, xaçan tərəzügə xoysanq, ne
türlü bolğaymen alma?
Da xaçan ki çaxırıp aytıyırlar: «Yarlığa seninq yaratkanlarınqa
»,– manqa ülüş berməsənq, xaysı özgələri bilə bolgaymen
alma?
Xaçan toğru buyruxunqa körə seninq arınmasam bütün
dünya bilə ari xanınq aşıra seninq, sonqra kim je meni arıtkay?
Zera bolmandır men xutulma kendi uçınoklarım bilə, da ne özgə
zaman tapma vaxtnı alğışka sanqa yöpsünövlü, evet bu zamanğa
tözdüm ki, başxışlarınqa arzani tapulğaymen boşatlıxına yazıxlarnınq.
Yənə də xolıyırmen erincəklikim üçün menim, kləsə ki, senimqki
hadirdir, evet inanırmen alma yalğız sendən, tüşkən barça yaxşı
əməldən. Da artıx bu fikirdə toxtattım, kendi kendimninq biyəncli bilip
zamannı, xolarmen sendən, Biy, bolmağay ki hali də boş xaytarğaysen
meni ölçüvsüz başxışlarınqdan seninq, Biyim, xaçan axıyır, necik rıka
toluluxundan tenqizninq, ululuxunqnunq başxışları, xaysılardan ki
manqa da bir tamcı yetkincədir, zera seninq azğına bergəninqninq
ölçüvsüzdür ululuxu da artıxtır, ne ki terənliki tenqizninq. Zera egər ki
saçılmaxında günəş yarıxınınq yarıxlanmasam, kecə ne türlü bolğay
yarıxlanmağa?Da xaçan ki müft onqaltucı yuvuxsen da tirlik
hakimlikin berməsənq, dağın xayda tapkaymen hakim? Egər ki ölüdən
turğanınqa yoluxup ölsəm, meni kim turğuzğay?
Egər ki sen, ki tarbiyatınqdan xocalatuçısen, miskinlikimni
kötürməsənq, na xaysına dağın barıyım xocalardan? Egər ki xanlıxınqa
seninq tüşüp bolmasamda bunqar dek hanuz tutsa meni buyruxcısı
bu dünyaninq, dağın xaçan xarşı turucımnı sürsərsen? Xaxıyırmen
hali zera açıxtır eşikinq, ber prespekenstvonu ki, algaymen.
Eminliki bilə dünyaninq, xaysı ki beriyirsen, ber manqa da
eminlik xalabalıxlarından kendi xılınganlarımnınq. Eminliki bilə
yığövnünq toxtat teprəngən canımnı menim.
143
Kahanajabedlər bilə da kahanalar bilə, sargavarklar da tıbir
da barça uxdu bilə surp yıxövnünq közətüci xuvatınq bilə seninq
meni də kölgənq tibinə seninq berkəytkin.
Padşahlar da buyruxçılar, hetmanlar da jolnerlər bilə meni
də yenqüci etkəysen körümsüz duşman üsnə.
Keçkənlər inam bilə dünyadan anqğın meni də, Biy, yazıx bilə
ölgənni, xaysıların ki, çıxarıyırsen terənlikindən antuntknunq, alar
bilə çıxar meni də yamannınq zındanından miçnortluxu bilə ari
teninqninq da ari xanınqnınq seninq.
Atağa seninq menim üçün də bolğaysen parexos, inam aşra
meni də toğru etkəysen, necik xaraxçını, zera men də inanırmen,
Biy, xanlıxınqda seninq anqğın meni də.
Etkin erkinqni Atanqnınq seninq, zera anınqdır kləgəni ki,
kimsə tas bolmağay. Ol igitlər bilə turğuzğaysen meni də, xaysıların
ki turğuzsarsen alnına Atanqnınq seninq. Uludur yarlıxamaxlıx,
da anı kliyirsen dağın artıx, ne ki bütöv xurbanınq, etkin sen də
yarlıxamaxlıx.
Bilirmen ki, ölçüvsüzdür seninq yarlıxamaxınq, evet men
kendimninq yamanlıxlarımdan xorxıyırmen ki, boş çıxarmağaylar
meni andan ya yarlıxamaxınqdan. Arzani etkin meni hali da
şükürlənm yarlığamaxınqdan seninq.
Şükürlümen sendən, Biyim ki, arzani ettinq meni körümünə ari
teninqninq da ari xanınqnınq seninq.
Şükürlümen ki, titrövlü da xorxulu işittim alğış avazın.
Şükürlümen ki, seninq Tenqrilik gələcilərinqni işittim.
Şükürlümen ki, taşlanmadım seninq sözündən, necik kazan
sürülgən.
Şükürlümen ki, canımnı umsa bilə toldurdunq da yürəkimni
fərəhlik bilə.
Ne türlü alğışnı ya xaysı şükürlüknü sanqa sunğaymen, egər
arzani etsənq meni tirlik ötməkinə da ölümsüz pajagınqa seninq?
Zera egər ki alar, xaysıları ki tek kördülər, san aldılar sendən, könü
bilücidən, xaysı sanlıxnı tapmağaylar, kimlər ki ülüşlü bolıyırlar.
144
Zera egər ki ol, xaysı ki seni, sözün Tenqrininq, aytovsuz
adam tilinə, toğurdu da san berdi kendi kendinə, xaysı ki toğru
sanlıdır, ne xadar sanlıxka
bolğaylar arzani, xaysıları ki hər kez seninq ari teninqni da
ari xanınqnı ujıvat etiyirlər! Da bu başxış sendən dağın yoharıdır,
ne ki estən da axıldan dügül yalğız yerdəgilərninq, yoxsa
köktəgilərninq də, xaysı ki titrəp seskəniyirmen, bolmağay ululuxuna
körə bununq kləgəysen oxşaşlı arzanilikində.
Da bu belgili körümdür ki, dərman yoxtur bunqar manqa.
Zera egər ki arilərgə xorxulu basxışlar bilə, ne türlü bolğay men
murdarğa?
Egər serovpelər da kerovpelər yüzlərin yapıyırlar, men ne
türlü harsız sürət bilə baxkaymen?
Egər ki kök olturğucunq seninqdir da yer podnojokudur
ayaxlarınqnınq seninq, men ne türlü sıxınma sanqa menim
içimdə smit etkəymen?
Egər ki sen barçanı toldurıyırsen, men ne türlü kendimdə xabul
etməgə umsa tutkaymen?
Egər yergə baxsanq, berirsen titrəmə bunqar, yuvuxlasanq
tağlarğa, na tutuşurlar, menim xaysı xuvatım turğay alnınqa
seninq?
Yamandırmen, ya manqa bu arilikkə yuvuxlanma da
sərgərdanlıxtır yıraxlanma, a zvlaşça ki, toğru sımarladınq aytпp:
«Egər ki xaysı yeməsə tenimni menim, tirliki bolmastır boyunda
kendininq». Oşta belgili vıznavat etiyirmen ki, men ölgənmen da
seninqdir meni ölüdən turğuzma.
Yoxtur manqa da ni heç də bununq içində fikir etmə arzanilikimni
menim. Sen baxkın, yapuxlar bilüci, ber da onqarğın
arzanilik bilə bundan sonqra Atağa seninq yalbarma (Sonradan
əlavə edilib).
Kləsə ki dügülmen arzani, necik yaraşır, yoxsa ne xadar da esə
yoluxkaymen anınq adam sövüklükünə da haybatlağaymen seni
Atanq bilə seninq barçadan xuvatlı, da barçadan ari, da könü Ari
Canınq bilə hali da hər kez da menqi menqilik. Amen.
145
MXİTAR QOŞ VƏ ONUN
“ALBAN SALNAMƏSİ” ƏSƏRİ
Mxitar Qoşun dövrümüzədək ulaşmış daha bir əsəri “Alban
salnaməsi” əsəridir. Hazırda bu əsərin iki əlyazması məlumdur. Onların
hər ikisi Venesiyada (İtaliya) qorunur. Onlardan biri “Bizim
Bzommar Ümmulilahə” Unitar Monastırında (8 №-li əlyazması),
digəri isə San Lassaro mxitaristlərinin monastırında (1237 №-li
əlyazması) saxlanılır. Əlyazmaların dili dəqiq məlum deyil. Çox
güman ki, alban (qarqar – qıpçaq) dilindədir. Əsərin dövrümüzədək
erməni dilinə tərcümədə yetişdiyi söylənilir, fəqət bunu yoxlamaq
lazımdır. Biz həmin əlyazmaların surətlərini ələ gətirə bilmədik.
Çünki ermənilər buna heç cür imkan vermirlər.
Əsərin məzmunu haqqında əldə olan məlumat Alişanın 1901–
ci ildə ingilis dilində “The Albanian Chronicle of Mkhitar Ghosh”
adı altında nəşr etdirdiyi tərcümə əsərinə əsaslanır. Həmin əsəri
Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edən mərhum Ziya Bünyadov onu
1993–cü ildə Azərbaycan oxucusuna təqdim etmişdir.
Salnamə “Törə biriki” ilə eyni dövrdə yazılmağa başlanmış,
fəqət yarımçıq qalmışdır. Bunu 1237 №-li əlyazmasınn sonuna əlavə
edilmiş qeyd sübut edir:
“Bizim “Törə bitiki”ni bu yerdə yarımçıq qoymağa məcbur
edən xilaskarımız İsaya və onunla birlikdə Ruhani Ataya və
Müqəddəs Ruha eşq olsun! Lakin biz bu sonluğu yazmaqdan qabaq
“Qanunlar Kitabı burada sona yetir” – dedikdə bu, həmin kitabın
sonu deyildi; biz ehtimal ki, işimizi hissə – hissə davam etdirmək
üçün fasilə verməyi qərara almışdıq. Həm də yazmağı elə davam
etdirmək istəyirdik ki, bizdən başqa yazmaq, həmçinin nəyi isə
əlavə etmək qərarına gələnlərə mane olmayaq. Təsis edilmiş bütün
qanunları yazmağa başladığmız ildə xaricdən deyil, ağr bir yük
kimi üzərimizə düşən ölkə daxilindəki təqiblər üzündən bu salnamənin
tərtib edilməsi işi dayandırılsa da, biz həmin salnaməyə
alban katalikoslarının siyahısını da daxil etməyi lazım bildik”.
146
Mxitar Qoşun sevgidəyər oxuculara təqdim edilən həmin əsəri
Ziya Bünyadovun tərcüməsində və bu sətirlərin müəllifinin redaktəsində
təqdim edilir.
“Alban salnaməsi”
Biz bu salnaməyə həmçinin alban katalikoslarının siyahısını
salmağı gərəkli bildik. Burada onları tamamlayıb, (aşağıda göstərdiyimiz
qaydada) hamısının siyahısını əldə edə bilərik. Biz onların
adını, əvvəla, bu prinsip əsasında yazırıq və digər tərəfdən siyahını
elə tuturuq ki, alban sülaləsi haqqında tam hesabat verən Musa
Dasxuranlının yazmış olduğu tarixi davam etdirmək istəyən hər kəs
buradan patriarxların siyahısını asanlıqla götürə bilsin. Həmin
adam bu tarixdə haqqında yalnız onun (Musanın) yazmış olduğu
adamların adını tapa biləcəklər. Bu çox faydalı bir siyahı olacaq,
çünki o zamandan indiyə qədər (bu barədə) heç kim yazmamışdır;
(ehtimal ki,) gələcəkdə kimsə (bu haqda yazmaq) həvəsinə düşər.
Aşağıda həmin siyahın veririk.
Qüds şəhərindən gəlmiş müqəddəs ata Yeliseydən sonrakı
alban patriarxlarının siyahısı:
Müqəddəs Şuphalişo,
Matteos,
Sahaq,
Karen
Pand,
Lazar. O, Baqaməcdə Hazarpatı və Müqəddəs Panteleon kilsəsini
tikdirmişdir. O bunları Bəy Tanrıdan ona vəhy gələndən
sonra ucaltmışdır.
Müqəddəs Yeliseydən müqəddəs Kirkora (Qriqoriyə – B.T.) qədər
300 il keçmişdir. Sonralar albanlar ermənilərdən müqəddəs Giraqosu
(Qriqorisi, Cərcisi) xahiş edib istəmişdilər. Müqəddəs Giraqos 15
yaşında patriarxlığa seçilmiş və katalikos olduğu zaman dinsizlər tərəfindən
öldürülmüşdür. O zaman Roma tarixinin 101-ci ili idi.
147
Aşağıda göstərilənlər isə Çolda patriarx olanlardır:
Zəkəriyyə,
Davud,
Müqəddəs Yovhannes (Yəhya – B.T.)
İeremiya.
Lakin erməni tarixinin başladığı ildə (11 iyul 552 – 10 iyul
553–cü il – Z.B.) onlar katalikosluq taxtını Bərdəyə köçürmüş və
ona patriarx qismində müqəddəs ata Abbası əyləşdirmişdilər.
Abbas 23 il katalikos olub.
Qədim albanlarda məktubda ünvanı belə yazmaq adət idi: “Albaniyanın,
Lipinin (Labanın – B.T.) və Çolun katalikosundan…”
Müqəddəs ata Viro, 33 il idarə etmişdir, müqəddəs ər, xeyirxahlıqda
məşhur idi – erməni təqviminin 75–ci ili (23 iyun 626 –
22 iyun 627–ci il).
Müqəddəs ata Zəkəriya, müqəddəs və nöqsansız ər. 17 il.
Müqəddəs Yovhannes (İohan – Z. B.), 25 il.
Müqəddəs ata Uxtanes, 12 il.
Müqəddəs ata Yeliazar, 6 il, o, Tanrı tərəfindən axiyepiskop
rütbəsinə təyin edilmişdi. Erməni təqviminin 137–ci ili (7 iyun 688
– 6 iyun 689–cu il).
Müqəddəs ata Nerses, 15 il. O, Xalkedon küfrünün tərəfdarı idi.
Müqəddəs ata Simeon, 1,5 il.
Müqəddəs ata Mikayıl, 35 il. Erməni təqviminin 190–cı ili (25
may 741 – 24 may742–ci il)
Müqəddəs ata Anastas, 4 il.
Müqəddəs ata Yusif, 15 il.
Müqəddəs ata Davud, 4 il.
Digər bir müqəddəs ata Davud, 9 il. Erməni təqviminin 225–ci
ili (16 may 776 – 15 may 777–ci il).
Müqəddəs ata Matteos, 1,5 il.
Müqəddəs ata Harun, 2 il.
Müqəddəs ata Solomon, 0,5 il.
Müqəddəs ata Teodoros, 4 il. Erməni təqviminin 234–cü ili
(14. V. 785 – 13.V. 786).
Müqəddəs ata Solomon, 11 il.
148
Müqəddəs ata Yovhannes, 25 il.
Müqəddəs ata Movses, 0,5 il.
Müqəddəs ata Davud, 28 il.
Müqəddəs ata Yovsep, 22 il. Erməni təqviminin 327–ci ili
Müqəddəs ata Samuil, 15 il.
Müqəddəs ata Yovhannes, 8 il.
Müqəddəs ata Simeon, 21 il.
Müqəddəs ata Davud, 35 il. Erməni təqviminin 378–ci ili (8.
lV. 929 – 7.lV. 930)
Müqəddəs ata Sahaq, 25 il.
Müqəddəs ata Qagik, 10 il.
Müqəddəs ata Davud, 6 il.
Müqəddəs ata Petros, 12 il. O, hələ sağlığında taxtdan əl çəkmiş
və Parisosun rahibi olan müqəddəs ata Movsesi öz varisi təyin
etmişdi. Movsesdən sonra isə patriarxlıq taxtına mömin və müqəddəs
ata Markos əyləşmişdi.
Markosdan sonra patriarxlıq taxtın müqəddəs ata Yovsep, ondan
sonra başqa bir müqəddəs ata Markos, daha sonra müqəddəs
ata Stepannos tutmuşdur, sonra da da müqəddəs ata Yovhannes
tutmuşdur.
Sonra müqəddəs ata Stepannos gəlir. O, gənclik illərində katalikosluğa
cəlb edilmiş və patriarx kimi il yarım çalışmışdır. Onun
ölümündən sonra Albaniya ölkəsi 8 il patriarxsız qalmış və bu
müddət ərzində burada katalikos olmamışdır. Həmin müddətdə
Albaniyada başqa vilayətdə ruhanilik etməli olan adamları katalikos
seçirdilər. Bu dövrdə müqəddəs yağın miqdarı o qədər azalmışdı
ki, uşaqları adi su ilə vəftiz edir və üstünə cüzi miqdarda
sirkə yaxırdılar.
Lakin 8 il keçdikdən sonra, daha doğrusu, erməni təqviminin
588–ci ilində (15.II.1139 – 14.II. 1140) Ərməniyyə katalikosu olan
müqəddəs ata patriarx Kirokosun nəslindən olan Ərzurum yepiskopu
Sahaq, məşhur Davud vardapetin şagirdi, ölkəmizin vardapedi
Kirkorun təşəbbüsü ilə və onun xahişinə əməl edərək öz adamları
ilə birlikdə Ərməniyyədən Albaniyaya gəldi.
149
İndi müqəddəs ata Sahaq bu Albaniya ölkəsinə gəldikdə hamını
Qurigen xanın oğlu xan Abas Baqratuninin evinə, öz yanına çağırtdırdı.
O da hamını Tovuz qalasında onun ətrafında topladı. Bura bu
müqəddəslər və yepiskoplar cəm oldular: Abas xanın qardaşı
Davud xan, Qurigenin oğlu, onların qardaşı müqəddəs ata Stepannos,
Davud vardapetin şagirdi Sərqis vardaprt, Gəncə arxiyepiskopu
Kirkor, Sərqis vardapetin şagirdi yepiskop Sahaq, Koqt
vilayəti və Şəmkir şəhərinin yepiskopu Stepannos, Şəmirməcor
yepiskopu Sərqis, Qabr yepiskopu Manuel, Həşibəng keşişi Sərqis.
Bu yığıncağın başında Ərməniyyə katalikosunun baş yepiskopu
müqəddəs Sahaq, habelə tərki – dünya və müqəddəs vardapet Sərqis
dururdu.
Beləliklə, onlar gurultulu mərasim və təntənəli ibadət şəraitində
rəhmətlik Albaniya katalikosu müqəddəs ata Stepannosun qardaşı
oğlu Kirkoru Albaniya katalikosluğuna layiq gördülər. Həmin məclis
günü tre ayında, erməni təqviminin 27 tre 588–ci ili (11. Vl.
1130.) İşıqlı Dirilmə günü ilə Müqəddəs Ruhun Zühuru günü üst –
üstə düşdü.
Bundan sonra nümayəndələrin hər biri öz evinə qayıtdı. İslaholma
günündə (30 iyul 1139–cu il) yenidən hamı Katalikos qayası
adlı qalaya toplandı. Bu dəfə yuxarıda adını çəkdiyimiz yepiskoplar,
vardapetlər, müqəddəs atalar, habelə başqa vardapet və ruhanilər
öncəkindən çox gəlmişdi. Həmin gün onlar daha iki yepiskop seçib,
müqəddəs yağ üçün xeyir – dua verdilr. Sonra müqəddəs yağdan
bütün şəhərlərə bol – bol payladılar. Onlar bu kilsə məclisini bayram
edib, şənlikləri Müqəddəs Ruhun Ucalması gününədək (17 sentyabr
1139–cu il) davam etdirib hamılıqla Tanrıya alqış edib sevindilər.
Areq ayında, bu ayın 18–ci günündə, şənbəyə keçən gecə,
Müqəddəs Georgi bayramı günündə (30. VIII.1139) Tanrının
dünyaya qəzəbi tutdu, yerin hiddəti və böyük dağıntılar dəhşətlə
yayılaraq bu Albaniya torpağına da çatdı, necə ki deyilib: “(Tanrı)
gözünü yerə dikir, o da titrəyir”. Bu zəlzələ nəticəsində bir çox
şəhərlərdə, Parisos və Xaçın vilayətlərində, istər düzənlikdə, istərsə
də dağlarda çox yer dağıldı. Zəlzələdən paytaxt Gəncə də əhalisi ilə
150
birlikdə cəhənnəmə vasil oldu. Dağlıq mahallarda əhalinin başına
uçan bir çox qala və kəndlər, vənglər (monastırlar) və kilsələrlə
birlikdə viran oldu. Viran olmuş qala və binaların altında çox sayda
adam tələf oldu. Bu hadisə erməni təqviminin 588–ci ilində baş
vermişdi.
Zəlzələnin baş verdiyi elə həmin gündə Davud xanın oğlu,
Gürcüstan xanı Demetre böyük bir qoşunla hərəkət edərək, Arran
vilayətinə gəldi. O öz sərkərdəsi İvanenin başçılığı altındakı qoşunla
paytaxt Gəncə şəhərinə çatdı. Onlar sağ qalan şəhərlilərin
üstünə qəddarcasına və kobudluqla hücum edib, hamını qılıncdan
keçirdilir, ya da özlərinə qul etdilər. İşğalçılar möhtəşəm bir şəhər
olan Gəncənin birdən – birə cəhənnəmə çevrildiyini (çünki buradakı
qızıl xəzinələri insanlarla birlikdə gömülmüşdü) gördülərsə də,
əsla mərhəmət göstərmək istəmədilər. Qızıl və gümüş xəzinələrini
qazıb özləri ilə apardılar. İşğalçılar öz basqınlar və işgəncələri ilə
(xalqa) zəlzələdən daha çox əzab verdilər. Zəlzələ zamanı bizim
vardapetlərimiz Sərqis və Kirokor fəlakətin qəzəbinə dözə bilməyib,
özlərini Tanrıya bağışladılar.
Bir neçə gün keçdikdən sonra müsəlman əmirlərindən farsca
“Cahandar” adlandırılan Qara Sonqur adlı birisi Əcəm torpağından
hərəkət edərək, bu Arran vilayətinə gəldi və ölkəni bərpa edib
möhkəmləndirməyə başladı. O. Gəncə şəhərinin dağılmış divarlarını
bərpa edərək, şəhərin hüdudları daxilində sülh yaratdı. Bundan
sonra o, gürcü xanının hakimiyyəti altında olan ölkəyə yollanıb,
onların əli ilə viran edilmiş ölkələrinin intiqamını aldı. Qara
Sonqur gürcülər ölkəsinə birinci, sonra ikinci dəfə həmlə edərək,
onları dəhşətə gətirib tir-tir əsməyə məcbur etdi. Onların istehkamlarını
ələ keçirib, özünə tabe etdi və oradan Geqam vilayətindən
keçən yolla geri döndü. Sonra o, Araz çayını keçib Adurbatakan
(Azərbaycan – B.T.)) sərhədlərinə çatdı və erməni təqviminin
589–cu ilində (15.II.1140 – 13. II. 1141) vəfat etdi.
Onun (Qara Sonqurun) yaxın adamlarından olub, Gəncə şəhərinin
əmiri təyin edilmiş Qutluq adlı birisi həyasızlaşaraq, sultana
qarşı çıxaraq, öz bəyliyindən kənara doğru yürüş təşkil etdi. O. Böyük
151
bir ordu ilə Gəncədən çıxıb, Xudaharay dağlıq vilayətinə doğru hərəkət
edərək, Katalikos qayası və bunun yaxınlığındakı Karapet qayası
adlanan qalalarına yanaşdı. Qutluq hər iki qalanı uzun müddət
mühasirədə saxlayıb, çox böyük çətinliklə ələ keçirdi və dağıdıb
yandırmaqla onları viran qoydu. Müqəddəs kilsələr isə, erməni təqviminin
591–ci ilində (14. II. 1142 – 13. II. 1143) Katalikos qayası qalasını
tamamilə dağıdıb talan edənə qədər pozğunçuların tapdağı oldu.
Nəticədə Qutluq üsyanı davam etdirərək bir neçə gün hakimiyyət
sürdü. Lakin sonra Əcəm ölkəsindən Çavlı adlı bir
sipəhsalar gəldi. O əmrində olan ordusu ilə qiyamçı Qutluğun
oturduğu Gəncə şəhərinin lap darvazalarına qədər yaxınlaşıb, şəhəri
bir ay mühasirədə saxlayaraq, ələ keçirdi və Qutluğu tutub gözlərini
çıxartdırdı. Çavlı erməni ilinin 592–ci ilində (14. II. 1143 –
13. II. 1144) hamını özünə tabe etdi.
Elə həmin il xan oğlu yepiskop Stepannos Xalınça qayası qalasında
vəfat etdi. Çavlı isə lovğalıq edib, Xaçn dairəsinə hərəkət
edərək, oranın bütün qalalarını ələ keçirdi, kilsələri dağıtdı,
vəngləri (monastrları) yandırdı, adlı-sanlı adamları öldürdü, qoşunları
əsir aldı və müxtəlif vasitələrlə hər şeyi dağıdıb məhv etdi.
Sonra o buranı tərk edib yenidən Əcəm ölkəsinə qayıtdı. Sonrakı
ildə (1144 – 1145) Çavlı yenidən bu Aran vilayətinə qayıtdı və tələmtələsik
Abas xanın möhkəmləndirdiyi Tovuz qalasına həmlə etdi. O.
böyük səylə bu qalanı uzun müddət mühasirədə saxladı və nəhayət,
ələ keçirdi. Lakin Xan Abas 594–cü ildə (13. II. 1145 – 12. II. 1146)
gürcü xanının yanına yollandı. Elə həmin ildə Qurigenin oğlu Davud
xan Məsnə qalasında ömrünü Tanrıya tapşırdı və yerinə oğlu Qurige
keçdi. Çavlı isə ikinci dəfə Xaçına, Tancikə və Adahya doğru hərəkət
etdi, çünki hələ birinci səfərdə ələ keçirmiş olduğu bu qalalar əlindən
çıxmışdı: belə ki, həmin qalaları Çavlının əlində olduğu bu qısa
müddətdə meşələrdəki mağaralarda gizlənmiş əyanlar öz qalalarına
qayıdıb, müsəlmanlara qarşı üsyan etmişdilər. Bundan qəzəblənən
Çavlı intiqam almaq niyyəti ilə onlara qarş yürüş etdi.
Çavlı qalaları ələ keçirə bilməsə də, vilayəti talan etdi. O həmçinin
həvari tərəfindən tikilmiş Dadunvəng adlı monastırı yeli –
152
dibli yandırıb, külə döndərdi. Sonra Çavlı Midiya ölkəsinə getdi və
sultana qarşı üsyan edib, erməni təqviminin 595–ci ilində (13. II.
1146 – 12. II. 1147) Zəncan şəhəri yaxınlığında əzabla öldürüldü.
Böyük sülalədən və məşhur soydan olan Fəxrəddin adlı başqa
bir əmir Çavlı ordusuna və onun idarəsi altında olan bütün vilayətlərə
başçı oldu. Fəxrəddin sultanın əmriylə bu Aran vilayətinə
gəlib, onu bütünlüklə öz ixtiyarına keçirdi.
Lakin Fəxrəddin Gürcüstan xanına yamanlıq etmək arzusu ilə
alışıb – yanırdı və gürcü xanının idarəsi altında olan yerləri yandırıb
külə döndərməklə hədələyirdi. Onun bu hədə – qorxusundan
dəhşətə gələn ölkə monastırlarının rahibləri bütün dindarların xilası
üçün Allaha yalvarırdılar. Tanrı onların yalvarışlarını qəbul edib
Gəncəni idarə etməyə başladığı vaxtdan bir neçə gün sonra Fəxrəddinin
ömrünü əlindən aldı, yəni onu sultanlar sülaləsindən olan
Qazı bəy adlı əmirin qılıncı ilə öldürdü. Bu hadisə 596 –cı ildə (13.
II. 1147 – 12. II. 1148), Rum tarixinin 367–ci ilində, müsəlmanların
536–ci ilində olmuşdur.
Rumluların xaqanı Aleksisin nəvəsi Kalucanın oğlu Mikayıl
idi. Gürcülərin xanı Keork Baqratuninin nəvəsi, Davidin oğlu Demetri
idi. Əcəm ölkəsinin sultanı isə Məlikşahın nəvəsi Məhəmmədin
nəvəsi Məsud idi.
Farsın və Xuzistanın Bzapay adlı əmiri Fəxrəddinin öldürüldüyünü
eşidib, bunun sultanın əmri ilə edildiyini bilərək, ordu
götürüb, sultanın hakimiyyətinə son vermək üçün ona qarşı hərəkətə
keçdi. Qazı bəy isə ordusunu götürüb sultanın köməyinə gəldi.
Onların arasında şiddətli vuruşma oldu, ordular bir – birini qırıb
tökdü. Döyüşdə Bzapay öldürüldü və böyük qarışıqlıq yarandı.
Bundan sonra Ərgiş adlı əmir gəlib, sultanın heç bir göstərişi
olmadan Gəncəni özünə tabe etmək istədi. Şəhər rəisləri bundan
xəbər tutub, onu şəhərə buraxmadılar. Rəislərin bu hörmətsizliyindən
qəzəblənən Ərgiş dağ mahallarına qalxaraq, qiyam nəticəsində
tərəkəmələrin başçılarına çevrilmiş şəxsləri başına topladı və onların
köməyi ilə dağ mahallarında çoxlu dağıntılar törətdi və vilayəti
ayrı – ayrı adamlar arasında bölüşdürdü. Amma Gəncəyə heç bir
153
xəsarət yetirmədi ki, bəlkə, bu yolla şəhəri ələ keçirsin. Şəhər əhalisi
Demetri adlı gürcü xanını köməyə çağırdı, çünki onun qızı sultanın
xatunu olacaqdı. Qızın adı Ruzuqan idi. Ruzuqanın müqabilində
sultan Gəncəni gürcülərə verməli idi. Buna görə də gürcü
xanı öz ordusunu göndərdi.
Qaçmağa məcbur olan Ərgiş Əcəm torpağına qayıtdı. Bundan
sonra sultan, əmirlərindən Rəvadi adlı birisini hakim olaraq, Gəncə
şəhərinə göndərdi. Gəncəyə gələn Rəvadi vilayəti dağıtdıqları üçün
tərəkəmələrdən intiqam almağı düşünürdü. Lakin o, tərəkəmələri
məğlub edə bilmədi, çünki onun nə yüksək nəcabəti, nə də gücü var
idi. Bu səbəbdən də tərəkəmələrin bəyləri ona həqarətlə baxırdılar.
Onlar Rəvadiyə qarşı üsyan qaldırdılar. Vilayətdəki qalaların heç
də hamısı Rəvadiyə tabe olmurdu. O da hərəkət edib onları mühasirəyə
aldı, lakin heç birini ələ keçirə bilmədi.
Tərəkəmələr çox böyük düzənləri və dağ mahallarını viran edib
çəkildilər. Bundan qəzəblənən Rəvadi tərəkəmələrin çoxlu varidatını
talan edib aldı və beləliklə, onları özünə daha barışmaz düşmənə
çevirdi. Nəhayət, Rəvadi sülh bağlayıb, tərəkəmələrlə dost
oldu, hətta onlardan qız da aldı və qızını Arqan qalasının hakimi
İzəddinə verdi. Beləliklə, Rəvadi vilayətdə sülhü bərqərar etdi.
Bundan sonra Car qalası vilayəti və onun qalalarının böyük bəyi
Daranın oğlu Toğan təkəbbürlülük edərək, Aranı ələ keçirmək istədi.
Lakin sultanın oğullarından Çağrı şah Toğanın üzərinə yürüdü, onun
özünü də, qayınatası, Xan qalasının sahibi Vasaq oğlu Kirkoru əsir
aldı. Sultanın oğlu Toğanın üzərinə həmlə etməklə Əsən Desman oğlundan
intiqam aldı, çünki o onun Sumbat adlı qardaşını mənasız bir
döyüşdə öldürmüşdü. Bu vuruşun səbəbi isə o idi ki, onlar qızlarını
dinsizlərə ərə vermişdilər. Bu səbəbdən də Kirkor qürrələnərək kürəkəni
olan Toğanın yanına getmiş, Toğan da onunla birlikdə yola
çıxaraq, Ərqan qalası yaxınlığındakı Qayaköy adlı dağda məskən
saldılar. Öncə Rəvadi tərəkəmələrin xanı Gurbuğanın kürəkəninə
qarşı durmuşdu; vaxtı ilə Toğan onu və onunla birlikdə Tütəyin soyundan
olan birisini sultana itaətə səsləmişdi.
154
Onlar Divaxuru dağında durmuşdular və Toğana tabe olmurdular.
Buna görə də müharibə oldu və Toğanın ordusu darmadağın
edildi, özü də öldürüldü.
Onlar həmçinin Kirkoru və onunla birlikdə bir çox başqa adlı –
sanlı adamları da öldürdülər. Vilayətin xristianları Kirkoru oradaca
dəfn etdilər, bir il sonra oradan çıxarıb Xəzinə dağı monastırında
basdırdılar. Kirkorun sələfləri də orada dəfn edilmişdilər. Onlar
Çağrı şahı tutub Gəncədə Rəvadiyə təslim etdilər, onu yalançı və
xəyanətkar hesab edib məsxərə etdilər və hamının gözü önündə ona
həqarət etdilər, sonra isə azad etdilər.
Çağrı şah öncə Rəvadinin talan etmiş olduğu tərəkəmələrin
yanına yollandı. Onlar sevinib, Şahdağ dağının bütün türklərini topladılar
və ona xan kimi pərəstiş etdilər. Çağrı şah bütün dağ mahallarını
tərəkəmələr arasında böldü, özüsə böyük bir orduyla Gəncəyə
qədər irəliləyib, şəhəri mühasirəyə aldı. Rəvadi gürcü xanının
yanına adam göndərib ondan kömək istədi. Xan da onun köməyinə
böyük bir ordu göndərdi. Bundan xəbər tutan Çağrı şah indi Bərdə
adlanan Firuzabaddan cənuba tərəf qaçdı və üsyan edən tərəkəmələrin
arasında qaldı.
Bundan sonra Çıraqqalada oturan Tapaqarqanın nökəri Sevinc
əvvəllər onu öz qalasında mühasirədə saxlamış olduğu üçün Rəvadiyə
kin bəslədiyindən Gəncə şəhərindən olan bir çox adamla ittifaqa
girib, Naxçıvan şəhərinin və vilayətinin hakimi İldəgizin yanına
gəldi, onu da özü ilə götürüb hərəkət etdi, gəlib Gəncəni
mühasirəyə aldı və bir ay sonra, Çıraqbanlıq günündə (yanvarın 6 –
da) yerli əhalinin yardımı ilə şəhəri tutdu. Rəvadi də şəhər əhlinin
istəyini diqqətə alıb şəhəri könüllü surətdə təslim etdi. Amma
İldəgiz şəhər darvazasına yaxınlaşdıqda əhali ona dedi: “Əgər sən
düşmənimiz Çağrı şahı məhv etməsən, sənə tabe olmayacağıq”.
Buna görə də İldəgiz Çağrı şahı tutub onu ağacdan asdırdı və qayıtdı.
Şəhərə sahib oldu.
Rəvadi Bəyabad şəhəri yaxınlığındakı doğma dairəsinə döndü.
İldəgiz sultanın xatunlarından biri ilə evləndiyindən Məsudun ölümündən
sonra arvadının oğlu Arslan şahı sultan elan etdi, özünə isə
155
atabəy rütbəsini götürdü, çünki İldəgiz sultanın oğullarının atabəyi
olan Qazı bəyi öldürmüşdü. Beləliklə, İldəgiz Əcəm şahlığına sahib
oldu, qüdrəti artdı və bütün böyük hakimləri məğlub edib, çoxunu
özünə tabe etdi, üsyançı tərəkəmələrin başçılarını məğlubiyyətə
uğratdı. İldəgiz Aran ölksindəki iğtişaşları yatırdı, zalım ismaililər
tayfasını sakitləşdirdi və beləliklə də, həmin tayfanın Alban ölkəsində
törətdiyi talanların qarşısını aldı.
Lakin gürcü xanı və Xaçın bəyləri ilə müharibə hələ bitməmişdi,
çünki onlar fürsət taparaq, xəlvəti Aru qalasını tutmuş və
orada olanların hamısın qılıncdan keçirmişdilər.
Sonralar gürcü xanı Demetri öldüktə onun yerinə oğlu Davit
xanlıq etməyə başladı. Davit öz tabeliyində olan erməni bəylərinə
xüsusilə xoş münasibət bəsləyən bir adam idi.
O, Bəhram bəyin oğlu, Tiflis şəhərinin hakimi Vasaqı və onun
Qurd və Sərqis adlı qardaşlarını səxavətlə mükafatlandırdı. Davit
Baqratuninin oğlu Kurike xanı çağırıb sələflərinin onun (Davitin)
əlindən almış olduqları malikanəni geri qaytarmağı vəd etdi. Beləliklə
də, onu bəxşişlərlə yola saldı, həmçinin onunla yenidən görüşmək
üçün razılığa gəldi. Davit bu niyyətdə idi ki, məşvərət edib,
etiqad barəsində bütün həqiqəti öyrənsin və beləliklə pravoslavlığa
sitayiş etsin. Gürcü bəyləri (Davitin) bu niyyətindən xəbərdar
olanda, bu onları, ilk növbədə də Orbeli soyunu bərk qəzəbləndirdi.
Onlar Daviti zəhərləyərək öldürdülər. Gürcüstan və Ərməniyyə
ölkələrini ağır və sürəkli kədər bürüdü. Onlar Davitin qardaşı
Georgini onun yerinə xan elan etdilər.
Georgi xanlığa keçdikdən sonra Vasaq bəyi həbs etdi, çünki
şəhər hakimi olan Vasaq Georgiyə öncələr Davitə göstərdiyi qədər
ehtiram göstərmirdi, xidmət və itaət etmirdi. Georgi digər bəylərdən
də narazı idi. Vasaq bəy qardaşıyla birlikdə qaçıb Ərzurum
(Feodosipol) şəhərinə getdi. Şəhər əmiri Saltuq onu sevinc və
hörmətlə qarşıladı, çünki vaxtilə Saltuq Ani şəhərini mühasirə edərkən,
gürcü ordusu tərəfindən məğlub edilib, Tiflisə Demetri xanın
yanına gətirildikdə, Vasaq ona yaxşı xidmət etmişdi. Buna görə də
Saltuq ona çoxlu hədiyyə və kənd bağışladı. Vasaq orada bir neçə
ay qaldıqdan sonra vəfat etdi və şəhərdəki Ümmülilahə kilsəsində
156
dəfn olundu. Onun bayrağı, şeypuru və hakimiyyəti qardaşı Qurda
verildi. Qurd da orada böyük hörmət sahibi idi.
Georgi isə xan olduqdan və mövqelərini möhkəmlətdikdən
sonra çoxlu igidliklər göstərdi, bir çox vilayətlərə soxularaq, döyüşlə
bir çox yeri dağıtdı. O yepiskop Barseqin və və qardaşlarının –
Magistros Əsənin oğlanlarının dəvəti ilə Ani şəhərini bir ya iki dəfə
tutdu. Lakin sora onlar ona müqavimət göstərib şəhəri ona vermək
istəmədilər. Belə olduqda, Georgi şəhəri zorla aldı və onun yağmalanmasına
göstəriş verdi. O, ordudakı bütün kişiləri, qadınları,
keşişləri, rahibləri lüt soyundurub müqavimət göstərdikləri üçün
onları rüsvay etdi. Şəhərə vali təyin edib və bir qədər qoşun qoyub,
oranı tərk etdi. Düşmən həmlələrindən təngə gəlmiş əhali onlardan
xahiş etdi ki, onların ixtiyarını fars nəslindən olan əvvəlki hakimə
versin. Bu minval ilə tez-tez əldən-ələ keçən şəhər və vilayət rahatlıq
bilmirdi. Sonra Georgi şəhərin ixtiyarını öz sərkərdəsi İvaneyə
verdi. Lakin şəhər əvvəlki hakimlərinə qaytarılmayıncaya qədər
sülh bərqərar olmadı.
Bütün Əcəm xanlığının bəyi olan İldəgiz isə bunları və Georginin
gücünü görüb, öz ordusunu topladı Qaq qalası yaxınlığındakı
düzənlikdə düşərgə saldı. O, Müqəddəs Sərqis monastırını yandırdı
və buna görə də ordusuna böyük bədbəxtlik üz verdi, adamlarının
çoxunu ilan çalıb öldürdü. Georgi xan də çoxlu ordu toplayıb gəldi
və onun qarşısında mövqe tutub, döyüşə hazırlaşmağa başladı.
Lakin Georginin sərkərdəsi Sumbat Xalaquçeanın oğlu İvane bunu
gizlində atabəyə və sultana xəbər verdi, çünki İvane onlarla müttəfiq
idi və aldığı rüşvət onun gözlərini tutmuşdu.
Döyüşdən öncəki gecə onlar bu sirrdən hali olub çadırlarını
toplayıb buranı tərk etdilər. Lakin xristianlara bəslədikləri bəd niyyətlərindən
əl çəkmədilər. Gözlənilmədən Ani şəhərinin sərhədlərinə
yaxınlaşıb Aşnaq və Talin şəhərlərini tutdular, qalaları ələ
keçirib oradakı bütün kişi və qadınları uşaqlarla birlikdə yandıdılar.
Çoxlarını əsir edib uzaq qəbilələrə satdılar. Lakin Georgi xan
azacıq qoşunla özünü Dəbil şəhərinə yetirib, uzun müddət əcəmlərin
ərazisində qaldı, çoxlu qənimət ələ keçirdi və bütün … sülaləsini
məhv etdi…
157
ALBANİYA KATALİKOSU NERSESİN ƏDƏBİ –
TEOLOJİ İRSİNDƏN BİR NÜMUNƏ
Tarixi mənbələrdən məlum olduğu kimi, Albaniyada Nerses
adını daşıyan iki katalikos olmuşdur. Əsil adı Bakur olan birinci
şəxs barədə “Alban” tarixinin üçüncü kitabının ən başında söz
açılmaqdadır. Onun müqəddəs Yelizarın (682 – 688–ci illər arası)
ölümündən sonra katalikos vəzifəsinə yüksəldiyi məlumdur. Bu,
Cavanşirin qardaşı oğlu Varaz Trdatın hakimiyyəti dövründə baş
vermişdi.
Musa Kağankatlının yazdığına görə, bu işdə ona, Xalkedon
təriqətini yayacağına söz verməsi müqabilində, Varaz Trdatın
arvadı Sparma yardımçı olmuşdu. 17 ildən bir qədər artıq vaxt ərzində
katalikos olan və ermənilərin fitnələri sonucunda ərəblər
tərəfindən vəzifəsindən uzaqlaşdırılaraq təhqir edilən Bakur Nerses
VII əsrin sonları, VIII əsrin əvvəllərində yaşamışdır.
XIII əsrdə yaşamış Nerses adlı digər alban katalikosu barədə
Gəncəli Kirakos özünün “Tarix” kitabının “Hökmlü Alban katalikoslu
Nersesin saraya dəvət edilməsi barədə” başlıqlı 39–cu
fəslində məlumat verməkdədir:
“Haqqında yuxarıda söz açdığımız suriyalı Raban Albaniya
katalikosu barədə eşidir və tatarların Ərməniyyə və Albaniyanın
qışlaqlarında istirahət etməsindən istifadə edərək, Çarmağunun
xəstəliyindən sonra ölkəni idarə edən arvadı Eltinə Xatuna deyir ki,
bu yerlərin xristianlarının başçısı haradasa yaxınlarda gizlənir və
bizimlə görüşə gəlmək istəmir.
Onun yanına adam göndərirlər: “Bunu necə başa düşək?
Yalnız sən hələ də hüzurumuza gəlməmisən. Təcili gəl! Bunu
könüllü etməsən, səni biabırçılıqla buna məcbur edərik”…”
Həmin Nersesin ana dilində dövrümüzədək bir əsəri gəlib çatmışdır
ki, bu da XIII əsr türkdilli alban (qarqar – qıpçaq) ədəbiyyatının
əldə olan şedevr nümunlərindədəndir.
Sevimli oxucularımıza tərcüməsiz təqdim etdiyimiz həmin əsər
Polşadakı Milli Muzeyin kitabxanasının Krakov şöbəsində qorunan
158
2412 №-li əlyazmadan dərlənmişdir. Eyni mətnə 1126 № –
Venesiya əlyazmasında “Alğış Tenqrigə, Nersess gatoğiqosnunq
aytkanı, xaysı ki tiyişlidir barça krisdanlarğa övrənməgə”
başlığı altında verilmişdir. Nersesin adı çəkilməsə də, eyni mətn
“Alğış surp Erortutiunğa” başlığı altında 1618–ci ildə Lvovda
çap olunan və hazırda yeganə nüsxəsi Leydendə (Niderlanda)
qorunan “Alğış bitiki” kitabına da daxil edilmişdir.
Eyni mətnin ilk 8 bəndi müəyyən fərqlə Venesiyada, Müqəddəs
Lazar adasında yerləşən Erməni Mxitaristləri İttifaqında
qorunan 11 №-li əlyazmasında da var. Burada mətnin əvvəlinə sonradan
əlavələr edilmişdir:
“Alğışı surp Nerses, ermenilər gatoğiqosununq aytkanı.
Alğışı surp Nerses, ermenilər gatoğiqosununq aytkanı, xaysп ki
çıxarıptır künnünq 24 sahatı üsnə da tiyər hər krisdan adəmisinə
kündə 3 kez aytma bar yürək bilə, xaysı ki tapar boşatlıx yazıxlarga.”
“Alğış Tenqrigə”
Nerses qatoğiqosnunq aytkanı
[1.] Inam bilə tapunurmen da yerni öpərmen sanqa, Ata Oğul
da Ari Can, etilməgən da ölümsüz tarbiyat, etüci friştələrni, da
adəmilərni, da barça bolğanlarnı, da yarlığa seninq yaratkanlarınqa
da manqa, köpyazıxlıga.
[2.] Inam bilə tapunurmen da yerni öpərmen sanqa, ayırılmağan
yarıx, birləngən ari Errortutiun, da bir Tenqrilik, etüci yarıxnı
da sürüci xaranğuluğnu, sürgin canпmdan menim xaranğulu
yazıxnı da biliksizlikni, da yarıxlat esimni menim, bu sahatta alğış
etmə sanqa biyəncli, da yöpsüngəysen xoltxamnı menim, da yar.
[3.] Ata köktəgi, Tenqri könü ki, yeberdinq Oğlunqnu seninq
sövüklü xoltxasına bularğan xoylarnınq, meğa kökkə da alnınqa
seninq, yöpsün meni, necik kerəksiz oğulnu, da kiydir manqa
kiyinişni əvəlgi ki yalanaclandım yazıx bilə, da yar.
159
[4.] Oğlu Tenqrininq, Tenqri könü ki, aşaxlandıx Atanınq
xoynundan, da aldınq ten ari qojs Mariamdan, bizim xutxarılmaxımız
üçün xaçlandınq, da kömüldünq, da turdunq ölüdən, da
ağındınq haybat bilə Atağa, meğa kökkə da alnnınqa seninq, anq
meni, necik xaraxçını, xaçan kelsənq haybatınq bilə seninq, da yar.
[5.] Canı Tenqrininq, Tenqri könü ki, endinq Jortananğa da
vernadunğa da yarıxlattıx meni krisdanliki bilə ari avazannınq,
meğa kökkə da alnınqa seninq, arıt meni biyiktəgi Tenqrilik otunq
bilə, necik yalınlı til bilə ari arakellərni ari vernadumda, da yar.
[6.] Etilməgən da ölümsüz tarbiat, meğa sanqa sağışım bilə
menim, can u tenim bilə, anqmagın yazıxlarımnı menim, əvəlgi da
sonquği, seninq atпn üçün ari, da yar.
[7.] Baxucı tarbiyatпı barçasınınq, meğa sanqa sağışım bilə,
sözüm bilə da xılınğanım bilə, buz xolbitikin yazıxlarımnınq menim,
da yaz atımnı menim düftərində menqilikninq, da yar.
[8.] Tergövüci yapuxnu, meğa sanqa kləgənim bilə da kləməgənim
bilə, bilgənim bilə da bilməgənim bilə, boşatlıx bağışlağın
manqa, yazıxlığa ki, toğuşundan avazannınq bu küngə dinqrə
yazıxlımen alnına Tenqrilikinqninq seninq seziklikim bilə menim da
barça boğunum bilə tenimninq, da yar.
[9.] Barını ayovucı Biy, xoy közət közlərimə menim xorxunqnu
seninq ari ki, heç baxmağay artıxsı, da xulaxlarıma menim ki,
tatlılıx bilə işitməgəy işlərni yaman, da ağzıma menim ki, sözləməgəy
yalğannı, da yürəkimə menim ki, sağışlamağay yamanlıxnı,
da xollarıma menim ki, xılınmağay törəsizlikni, da ayaxlarıma
menim ki, barmağay yoluna könüsüzlüknünq, yoxsa toğru et teprənişin
bularnınq bolmağa dayma erkinqə seninq barçağa, da yar.
[10.] Ot tiri Krisdos, otlu sövükünqnü seninq ki, xoydunq dünyada,
palayla boyuma menim ki, küydürgəy kirin canımnınq menim,
da sürtkəy mışxıllıxın esimninq menim, da çebərləgəy yazıxın
tenimninq, da yandırğay yarıxın biliklikinqninq seninq yürəkimə
menim, da yar.
[11.] Axılı Atanınq Jisus, ber manqa axıl yaxşılıxnı xılınmağa,
sağışlamağa da sözləməgə alnınqa seninq hər sahat, da yaman
sağıştan da xılınmaxtan xutxar meni, da yar’.
160
[12.] Kləvüçi yaxşılıxnı Biy, yaxşı etüci, xoymağın meni erkinə
boyumnunq menim barmağa, yoxsa körgüz manqa bolmağa dayma
erkinqə körə seninq yaxşı sövüklülərinqninq, da yar.
[13.] Xan köktəgi, ber manqa xanlıxınqnı seninq ki, atadınq sövüklülərinqə
seninq, da küçəyt yürəkimni menim körдəlməmə yazıxnı,
da sövməgə seni yalğız, da etməgə erkinqni seninq ari, da yar.
[14.] Ayovucı etkənlərinqni, saxla nışanı bilə xaçınqnınq
seninq can u tenimni menim aldanmaxından şaytanlarnınq, da
könüsüz adamlardan, da barça satamadan cannınq da tenninq, da
yar.
[15.] Saxlavucı barçasın Krisdos, onqunq seninq kölegə bolsun
üstümə menim kündüz da kecə, olturğanda övdə, barğanda yolğa,
yuxlağanda da turganda ki, heç seskənməgəymen, da yar.
[16.] Tenqrim menim ki açarsen xolunqnu seninq, da toldurursen
barça yaratkanlarınqnı seninq tatlılıxınq bilə seninq, sanqa
sımarlarmen boyumnu menim, sen xayğur da hadirlə kerəkin can u
tenimninq menim bu kündən çax menqilikkə diyin, da yar.
[17.] Xaytarucı bularğanlarnı, xaytar meni yaman övrəngənimdən
menim yaxşı övrətməxkə, da xada canпma menim titrövlü
ölüm künümnü, da xorxusun tamuxnunq, da sövükün xanlıxınqnınq
seninq ki, xaytkaymen yazıxtan da xılınğaymen aruvluxnu, da yar.
[18.] Çovraxı ölümsüzlüknünq, çovraxlat yürəkimdən menim
yaş poşmanlıxka, necik bornigninq ki, yuvqaymen yazıxпı boyumnunq
menim əvəl, ne
ki çıxkanımdan burun dünyadan, da yar.
[19.] Bağışlavucı yarlıxamaxnı, bağışlağın manqa toğru inam
bilə da yaxşı xılınmax bilə da ülüşlü bolup ari teninqə da xanınqa
seninq, da yar.
[20.] Yaxşı etüci Biy, yaxşı friştəgə sımarlağaysen boyumnu
menim, tatlılıx bilə alğay canımnı menim da uruşsuz keçirgəy yamanlıxlarından
bularnınq ki, bardırlar tibinə köknünq, da yar.
[21.] Yarıx könü Krisdos, arzani et canımnı menim sövünclük
bilə körməgə yarıxın haybatınqnınq seninq ündəlgən kündə da
161
tınmağa umsa bilə yaxşı böləkinə artarlarnınq çax kününə ulu
ekinci kelgəninqə seninq, da yar.
[22.] Yarğucı könü, xaçan kelsənq haybatı bilə Atanınq yarğu
etməgə tirilərgə da ölülərgə, kirməgin yarğuğa xulunq bilə seninq,
yoxsa xutxar meni menqilik ottan da işittir manqa sanlı ündövün
yazıxsızlarnınq köktəgi xanlıxınqa seninq, da yar.
[23.] Barına yarlığovucı Biy, yarlğaa barça inanğanlarğa
sanqa, menimkilərinə da yatlarğa, tanığanlarğa da tanımağanlarğa,
tirilərgə da ölülərgə, bağışla duşmanlarıma menim da
körəlməgənlərgə boşatlıx ki, manqa xarşı yanqıldılar, da xaytar
alarnı yamanlıxlarından ki, bardır menim üçün, da yarlığa alarğa
da men köpyazıxlığa.
[24.] Haybatlı Biy, yöpsün yalbarğanların xulunqnunq seninq
da tügəllə yaxşılıxka xoltxamnı menim parexosluxu bilə surp
Asduacacinninq, da Jovannes elçinqninq, da surp Sdepanosnunq,
əvəlgi tanıxınqnınq, da atamznınq bizim surp Krikor Lusavoriçninq,
da surp arakellərninq, markarelərninq, hajrabedlərninq,
cknavorlarnınq, da arilərinqninq seninq, friştələrninq, Mikajelninq,
Kaprielninq, da barça köktəgi xuvatlılarnnq, da sanqa haybat da
yerni öpməx menqi menqilik, amen.
162
MXİTAR QOŞUN ŞAGİRDİ VANAĞANIN QƏLƏMİNƏ
MƏXSUS “XRİSTİAN İMANININ ƏSASI” ƏSƏRİ
Mxitar Qoşun şagirdi Vardapet Vanağan (Vanakan Vardapet)
haqqında Kirakos Gəncəli öz kitabının 43, 50, 51, 52 və 53–cü fəsillərində
geniş məlumat verməkdədir. Onun yazdığına görə,
dövrünün böyük xristian ilahiyyatçılarından olan bu şəxs Mxitar
Qoşdan dərs almış, vardapetlik həsasını da ondan qəbul etmişdir.
Bu şəxs barədə Fəridə Məmmədova yazır:
“Vardan Areveltsi (Şərqli) və Vanakan Vardapet Mxitar Qoşun
tanınmış şagirdləri olmuşlar. Hazırda Mxitar Qoş barədə əlimizdə
olan məlumatların əksəriyyətini Vanakanın yetirməsi, Qoşu özünün
“mənəvi babası” adlandıran Gəncəli Kirakos yazıb qoymuşdur”.
Kirakosun yazdığına görə, xristianlar arasında üç üqnuma
inamla, başqa sözlə, xristian inancının əsasları barədə romalılarla
ermənilər arasında mübahisə yaranmış və problemi həll etmək
iqtidarında olmayan ermənilər albanların ən müdrik ilahiyyatçılarına,
o cümlədən Vanağana müraciət etmişlər. O da düşündükdən
sonra bu barədə fikirlərini “Inam bilə tapunurmen ari Errortutiunnu
da bir Tenqrilikni ayirılmağan” (İmanın əsası: İnam ilə
tapınıram nüqəddəs üç üqnuma və tək Tanrıya ayırmadan ) adlı
əsərində dilə gətirmişdir. Həmin fikirlər iki müxtəlif variantada
dövrümüzədək ulaşmışdır. Onlardan biri 1750 №-li Venesiya əlyazmasında
qeyd edilib.
Dövrümüzədək Vardapet Vanağanın daha bir neçə cümləsi də
gəlib çatmışdır. Həmin yazı Matenadaranda (İrəvan) qorunan 2267
№-li əlyazmasında yer almaqdadır.
163
İmanın əsası
(Birinci variant)
Inanırbiz bir Tenqrigə, Atağa barcanı tutucığa, yaratucısına
köknünq da yerninq, körüngənlərni da kürünməgənlərni.
Alayox inanırbiz bir Biygə, Jisus Krisdoska, da Tenqri Oğluna,
Tenqridən toğqanğa, Atadan yalğız toğqan, budur barlıxından
Atanınq, Tenqri Tenqridən, Yarıx Yarıxtan, könü Tenqri, könü
Tenqrininq Oğlu, da dügül etilgən, yənə ol kendi tarbiyatından Atanınq,
xaysı bilə ki barça nemə boldu köktə da yerdə, körüngənlər
da körünməgənlər. Xaysı ki biz adamlar üçün da bizim xutxarılma
xımız üçün enip köktən ten aldı, adam boldu tügəllik bilə Mariamdan
ari goystan Ari Can bilə, xaysı bilə ki, aldı ten, can, es da
barçanı, ne ki bardır adamda. Toğru da dügül işkillik bilə xıynaldə,
bu kendi xaçlandı, öldü, kömüldü. Üçünci kündə ölüdən turdu.
Çıxtı kökkə ol ten bilə, olturdu tüz yanına Atanınq.
Kelməxtir ol ten bilə da haybat bilə Atanınq yarğulamağa
tirilərni da ölülərni, xaysınınq ki ari da ölümsüz xanlıxına yoxtur
uç. Alayox inanпrbiz Ari Canğa da, xaysı ki yaratılmağandır da
tügəl. Ol edi, xaysı ki sözlədi orenktə, markarelərdə da Avedaranda.
Ol edi, xaysı ki edi Jortananğa, karozel etti yeberilgənni da
sığındı arilərdə.
Inanпrbiz bunqar bütün dünyada bolğan ğatoğige da
arakellərninq yöxövü.
Inanırbiz bir mğrdutiunğa poşmanlıxka arınma xlıxka da
boşatlıxka yazıxlarğa; ölüdən turmaxka sonq yarğuğa canlarğa da
tenlərgə; köktəgi xanlıxka da menqilik tirlikkə. Yoxsa kimlər ki
aytıyırlar ki, bar edi zaman, xaçan yox edi Oğul, yaxot bar edi vaxt,
xaçan özgə barlıxtan ya tarbiyattan, aytkanlar yaratılmağan Tenqri
Oğlun ya Ari Cannı ki, özgə türlü bolmalı ya teşkirilməlidir,
anınqki aytucılarnı yöpsünməstir, yoxsa nızovel etiyir gatoğige da
arakellərninq ari yıxövü.
164
İmanın əsası
(İkinci variant)
Inam bilə tapunurmen ari Errortutiunnu da
bir Tenqrilikni ayirılmağan
Inanırmen Atağa ki, atalıxı yetövüsüzdür.
Inanırmen Oğulğa ki, toğqanı tergövsüzdür.
Inanпrmen Ari Canğa ki, Atadan ilgəri kelgəni aytovsuzdur Ata
bilə da Oğul bilə haybatta da birliktə.
Inanırmen da tapunurmen bir Errortutiundan yalğız Oğlunu,
erki bilə Atanınq da biyənməxi bilə Ari Cannınq.
Aşaxlandı bizim xutxarılmaxımız üçün, endi Köktən avedum
bilə hreştağabedninq yürəkinə ari goys Mariamnınq;
Aldı ten, can, es, adam tügəl yazıxtan başxa toğdu, tügəlliki
bilə Tenqri da adam, eki tarbiyattan birləndi ayırılmağan
birlənməx bilə.
Sözü Tenqrininq adam boldu, da adam Tenqri boldu buzulmaxsız
birlənməx bilə;
Kirdi orenkkə ki, alarnı, kimlər ki orenk tibinə edilər, satun alğay
yazıxtan. Sünətləndi orenkkə körə ki, sünətlənməgən yürəkimizni
bizim arıtkay yazıxtan. Mığırdel boldu Jortananda necik
adam da ufattı başın duşmannınq necik Tenqri. Xaçlandı
cuhutlardan neçik adam da xutxardı adam millətin necik Tenqri.
Kömüldü kerezmanda necik adam da turdu ölüdən necik
Tenqri.
Ağındı haybat bilə kökkə da olturdu onq yanına Atanınq
biyikliktə.
Kelməlidir ol kendi haybatı bilə Atanınq da Ari Cannınq yarğu
etməgə ölülərgə da tirilərgə ki, anınq ölümsüz xanlıxına heç
tügəllənməx yoxtur.
Xaytıpmen menim yaman yazıxlarımdan, xaysın aytıyım ya
Єaysın biliniyim, zera ne ucu bar da ne xırığı.
Krisdanlik yergəsinə tügəl bolmıyırmen, canımnı da tenimni
165
yazıx bilə xaramğulatıpmen, ölər künümnü sağışlamıyırmen, da
Tenqrininq xorxulu yarğusun esimə keltirmiyirmen.
Vay manqa, vay manqa, vay men köpyazıxlığa ki, ne cuvap
bersərmen Tenqrininq xorxulu yarğusuna!
Da hali, umsanıp Tenqrigə da anınq yetövsüz şağavatına,
aytarmen men menim yaman yazıxlarımnı bu surp yıxövnünq içinə
Tenqrininq alnına, da surp Asduacacinninq, da barça arilərninq,
köktəgilərninq da yerdəgilərninq, da menim din atamnınq alnına
barça yazıxlarımnı, xaysı ki xılınıpmen canım da tenim bilə, da barça
sağışlarım bilə, sözlərim bilə, da etkənlərim bilə, erkli u erksiz,
bilgənim bilə da bilməgənim bilə, kündüz da kecə, egər övdə bolğanda,
egər yolda yürügəndə, egər yuxlağanda, egər oyax bolğanda.
Yazıxlımen beş seziklikim bilə, altı türlü teprənişim bilə, on eki
gövdəm bilə, üç yüz altmış beş boğunlarım bilə, meğa Tenqrigə.
Yazıxlımen közlərim bilə: hamaşa baxıp özgələrninq sürətinə,
suxlanıpmen er kişigə, igitkə, özgəninq tirlikinə, közüm bilə körüp,
esim bilə suxlanıpmen, da ne ki köz yazıxı bar, barçanı xılınıpmen,
meğa Tenqrikə.
Yazıxlımen xulaxlarım bilə: Tenqrininq buyruxun işitmə erinipmen,
yoxesə xulax xoyupmen tiyişsiz sözlərgə, yaman ögütkə, panpas
etməxni, çıxara berməxni, yergəsiz gələcѕilərni, yaman sözlərni
xulax xoyupmen, da ne ki xulax yazıxı bar, barçanı xılınıpmen,
meğa Tenqrigə.
Yazıxlımen ağzım u tilim bilə: boş sözlərni sözləpmen, yalğannı
aytıpmen, panbas etipmen, sökünc beripmen, xarğapmen, erikləpmen,
küfür u yaman aytıpmen, artıxsı külüpmen, özgələrni küldürüpmen,
akah yepmen, akah içipmen, boş gələcilər bilə özgələrni
sağ fikirindən yaman sağışka keltiripmen, da ne ki ağız u til yazıxı
bar, barçanı xılınıpmen, meğa Tenqrigə.
Yazıxlımen yürəkim bilə: yaman sağış etipmen, Itlikkə, borniglikkə,
oğurluxka da damahlikkə, zırgel etməxkə, yürəkim bilə kek
saxlapmen urmağa, xanatmağa, öldürməgə, da Tenqrininq xorxulu
yarğusun esimə keltirmiyirmen, menim ulu yazıxların xoyup,
özgşninq kiçi yazıxların sağışlapmen, meğa Tenqrigə.
166
Xollarım bilə yazıxlımen: artıx alıp, eksik beripmen, alıp
yaşırıpmen, kişininqkinə xıyıpmen, sadağa bermiyirmen, aldapmen,
zırgel etipmen, urupmen, xanatıpmen, yazıx da uyat yergə xol
uzatıpmen, ne xadar bolupmen dinsizlik, cansızlıx etmə, etipmen, ol
xadar canıma xıyıpmen ki, bir boğunumnu sağ da yazıxsız Tenqrigə
saxlamıyırmen, meğa Tenqrigə.
Ayaxlarım bilə yazıxlımen: yıxövümə tügəl bolmıyırmen, sağmosuma,
ertəgi alğışka, tüş alğışına, tum haybatına da kecəgi
alğışka, xastalarnı sorma da zındandagilərni barmıyırmen baxma,
xariblərni övümə tındırmıyırmen, yalanaclarnı kiydirmiyirmen,
aclarnı, susamışlarnı yedirip içirmiyirmen, da barça Tenqrininq
yollarından yıraxlanıpmen, meğa Tenqrigə.
Vanağan vartabedninq aytkanı
Nedir manisi xıtım kecəsi ki, saruyağ yeyirbiz bolsun Bayramnınq,
alay Cnuntnunq? Yazıyır bunun üçün künü Gureğ Ağeksantraçin
Teotos padşahğa bayram xıtımu üçün da aytıyır ki, ne
üçün kecədən çeziliyirbiz: anınq üçün ki, Krisdos kecədən turdu…
167
GƏNCƏLİ VARDAPET KİRAKOSUN ANA DİLİNDƏ
ƏDƏBİ – TEOLOJİ İRSİNDƏN BİR NÜMUNƏ
Alban və Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən
biri olan Kirakos Gəncəli 1201–ci ildə Gəncədə anadan
olub. Erməni mənbələrində bəzən “Kirakos Qandzakasi”, bəzən
alban olması səbəbindən “Şərqli” (Aravelsi), bəzən Nor – Getik
monastırında yaşamasından dolayı “Gedikli” (Qetesi), bəzən də
sadəcə “vardapet Kirakos” adlanırılan, türkdilli alban mənbələrində
isə adı yalnız vartabed Giraqos kimi çəkilən Kirakos Gəncəli 1272–
ci ildə vəfat etmişdir. Mxitar Qoşun şagirdi Vanağanın şagirdi olan
bu şəxs özündən sonra çox zəngin bir irs qoymuşdur. Fəqət onların
çoxu dövrümüzədək orijinalının dilində deyil, xarici dillərə
tərcümədə gəlib çatmışdır. Əldə olan yeganə tamhəcmli orijinal,
yəni anadilli əsəri özünün tərtib etdiyi dini məzmunlu “Xosdovanitiun”
(Tövbə duası) əsəridir.
Kirakosun özünün yazdığına görə, o, müəllimi Vanağan və
Vanağanın digər şagirdləri ilə birlikdə tatarlara əsir düşmüş və əsir
olduğu dövrdə, əsirlikdən qaçana qədər tatar bəylərindən birinin
mirzəsi və katibi olmuşdur. Bu fakt albanların dilinin hansı dil
olduğunu göstərən ən gözəl faktlardan biridir. Görünür, albanların
öz dillərini həm də tatar dili adlandərmasının səbəblərindən biri də
eyni dildə danışmaları olub. Məlumat üçün bildirək ki, tatar dili də
qıpçaq dillərinə aid edilir. Hərçənd ki, onlar rəsmi dil kimi uyğur
türkcəsindən istifadə etmişlər. Çingiz xanın dövrümüzədək ulaşan
şeirləri də məhz uyğur türkcəsindədir. Tatar xanlarının əldə olan
məktub və fərmanları da həmin dildədir.
Fəridə Məmmədova alban ədəbiyyatının və tarixşünaslığının
bu görkəmli nümayəndsi haqqında yazır:
“Alban ədəbiyyatnın digər nümayəndəsi Kirakos Gəncəlidir…
Mxitar Qoşun şagirdi Vanakanın yanında təhsil almış, ömrünün
böyük hissəsini orada keçirmişdir”.
Kirakosun sevimli oxucularımıza tərcüməsiz təqdim etdiyimiz
“Tövbə duası” əsəri Polşadakı Milli Muzeyin kitabxanasının Kra168
kov şöbəsində qorunan 2412 №-li əlyazmadan dərlənmişdir. Eyni
əsər Vyanadakı Mxitaristlər İttifaqında qorunan 143 №-li və 545
№-li, eləcə də Vensiyada saxlanılan 1126 №-li əlyazmalarında da
yer almaqdadır. Venesiya variantında eyni mətn “Ögüt Giraqos
vartabedninq” başlığı altında keçir.
Giraqos vartabedninq tüzgəni
“Ögüt Giragos vartabedninq ki ne türlü kerək
xosdovanel bolma yazıxlardan”
Tiyəsidir kristanlarğa, ne çaxta barma kləsə xosdovanutiunğa,
uç türlü nemə esinə keltirməx kerək.
Əvəl munı: «Bu xosdovanutiunnu ki, aytırmen, Tenqrininq alnınadır
da kahananınq, da bu kahana xaysın ki baylasa munda, baylıdır
köktə Tenqrininq alnına, da xaysın ki çeşsə munda, çeşövlüdür köktə
Tenqrininq alnına, ne türlü ki Biyimiz Krisdos buyuruptпr».
Da ekinci, asrı xonarhlıx bilə tüşməx kerək kahananınq alnına
yüzü üstünə, zera yazıxnınq xılınmaxı öktəmliktir u poşmanlıx da
xosdovanutiun xonarhlıxtır, ne türlü ki anarag oğul atasına
meğağa keldi u tamğaçı dacarda boşatlıx taptılar Tenqridən.
Da üçünci, esinə keltirgəy ol künnü ki, ne kün xosdovanel
boluptur əvəldən u sağışlağay ki, neçə vaxttır, yıl mıdır, yarım
mıdır, bir ay mıdır, yarım mıdır, da neçə ki esə, barça yazıxların
sağışlağay, da başlap ol kündən aytkay birərbirər, kecə mi
yoluxuptur, yoxsa kündüz, da aytkay künün də, yıxkün mi edi, yoxsa
ulukün mi edi, oruc mi edi, da aytkay yerin də yazıxnınq, ari mi yer
edi, yoxsa aruvsuz, da aytkay yazıxnınq oxşaşın ki, ol yazıxka kendi
mi səbəp boldu, yoxsa özgə.
Da xaçan barsa din atanınq alnına, üç kezcundur xoyğay Ata
Oğul Ari Cannınq atına, andan sonqra, çöküp, başı açıx,
kahananınq alnına xosdovanel bolğay yaş bilə, neçik Tenqrigə, da
ol boşatkay garkınınq buyruxu bilə, necik Tenqri.
Da aytkay əvəldən surp Lusavoriçninq uğajpardinininq tavanutiunun
surp arakellərninq qanonkundan, xaysı ki bu türlüdür.
169
KİRAKOS GƏNCƏLİNİN “TARİX” KİTABI
Gəncəli vardapet Kirakosun “Tarix” əsərinin əsli Matedaranda
saxlanılır. Bu irihəcmli kitab haqqındakı təsəvvürlərimiz ermənilərin
rus dilinə tərcümə edərək, müxtəlif, əlavə, ixtisar və təhriflərlə
nəşr etdirdikləri, bəzən “Ermənistan tarixi”, bəzənsə “Ermənistanın
şərq əyaləti – Alban ölkəsinin tarixi” kimi qondarma adlarla təqdim
etdikləri kitablara əsaslanır. Kitabın gerçək adı isə “Alban ölkəsinin
qısa tarixi”dir və orada bir çox xalqın – albanların, ermənilərin,
rumluların, ərəblərin, tatarların və gürcülərin əsasən XIII əsr
tarixindən, başqa sözlə, tatarların hakimiyyəti dövründən bəhs
edilir. Bu barədə Fəridə Məmmədova haqlı olaraq, yazır:
“Kirakos erməni, fars, türk və ərəb dillərini mükəmməl bilmişdir.
Kirakosun “Tarix” əsəri monqol (tatar – B.T.) hökmranlığı
dövründə Zaqafqaziya (Güney Qafqaz – B. T.) xalqları – albanlar,
ermənilər və gürcülər haqqında qiymətli mənbədir”
Sözügedən kitabın orijinalının hansı dildə olduğunu dəqiq
söyləmək mümkün olmasa da (ermənilər kitabın erməni dilində yazıldığını
iddia edirlər), bu kitabın alban dilində yazıldığını söyləmək
üçün çox ciddi əsas var. Bu əsası bizə həmin kitabın II fəslinin
böyük bir hissəsinə alban (qıpçaq – qarqar) dilində 1750 №-li
Venesiya əlyazmasında rastlanması faktı verir. Kirakos Gəncəlinin
“Tarix” kitabının ermənilər tərəfindən rusca dərc edilmiş 2–ci
fəslinin adı həmin dildə belə qeyd edilib:
«Послание о символе веры армянской церкви, написан-
ное братом армянского каталикоса Григориса епископом
Нерсесом по просьбе высокочтимого зятя самодержавного
государя ромейского, великого патостратора Алексея, ког-
да он выехал на Восток и находился стольном городе
киликийцев Маместии, куда (Нерсес) последовал по его
приглашению в 614 (1165) году».
Eyni başlığa eyniylə alban dilində 1750 №-li Venesiya əlyazmasında
rast gəlirik:
170
“Bitiki inamnпnq, ermeni yıxövününq tapunğanı, yazılğan
Nerses arhiebisğobostan, xardaşından Krikornunq, ermeni gatoğiqosnunq,
xoltxası üsnə
Aleksiosnunq, ulu brdosdradusnunq, urum çesarnınq kiyövününq,
xaçan ki ketti kün toğuşuna da edi Mampuesdiada, baş şəhərində
Giligecvoc ulusununq, ermeni tvğankınında 614 [1165]”.
Fəslin rus dilində verilmiş mətni də sözügedən əlyazmadakı
mətnin eynidir.
Məlumat üçün bildirək ki, kitabın ermənilər tərəfindən nəşr
edilən rus variantı 65 fəsildən ibarətdir. Bu fəsillərin böyük əksəriyyəti
müəllifin mənsub olduğu xalq – albanlar haqqındadır. Sevimli
oxucularımıza həmin kitabın 2–ci fəslindən sözügedən parçanı
təqdim edirik. Məlumat üçün bildirək ki, XVI əsrdə mətni
daha qədim albandilli əlyazmalardan köçürən naməlum mirzə ona
öz üslub redaktələrini etmişdir. Onun müdaxilə etdiyi yerlər kursivlə
verilir.
Qeyd: Ola bilsin ki, I və II fəsillər Kirakosun əsərinə sonradan
daxil edilmişdir. Bütünlüklə erməni tarixi və ermənilərdən danışan
bu fəsillər digər fəsillərdən həm həddən artq uzun olması, həm də
yazılış üslubuna görə ciddi şəkildə fərqlənir. Ümumiyyətlə rus
variantına olduqca çoxlu əlavələr və təhriflər edilib. Ehtimal ki, II
fəsil də bu əlyazmadan tərcümə edilərək Kirakosun “Alban ölkəsinin
qısa tarixi” kitabına (rus variantına) sonradan salınıb.
II FƏSİL
“Bitiki inamnınq, ermeni yıxövününq tapunğanı, yazılğan
Nerses arhiebisgobostan, xardaşından Krikornunq, ermeni gatoğiqosnunq,
xoltxası üsnə Aleksiosnunq, ulu brdosdradusnunq,
urum cesarnınq kiyövününq, xaçan ki ketti kün toğuşuna
da edi Mampuesdiada, baş şəhərində Giligecvoc ulusununq,
ermeni tvğankınında 614 [1165]”.
171
Azulax nemə sözlər bilə gələdci etip, xulaxına esli-axıllınınq da
Tenqrini sövüçininq bizim inamımız üçün yıxövümüznünq sizdən
sorulğan cuvap bermə. Zera sözləgən axıl, ağız bilə podobnıy
nemə dügüldür, xaznasında fikirninq xalma, tas bolmıyın, zprecivnıy
unutmaxınqız bolup. Anпınq üçün xolıyırsiz aytkanımıznı
yazov bilə pamatka buzulmağan xaldırma. Ne ne ki beriyirbiz
sövük bilə axılnı sövgəngə bizim eksik bilgənimizgə körə, da
küçsüzlükümüzgə, da zamannınq bolmamaxına körə xısxa da
belgili sözlər bilə. Evet dostatec ne yazıp inamımıznınq bizim
könülükün da yıxövümüznünq yergəlikin, ari atalardan podanıy,
yöpsünüp, xaysı ki dir bu türlü.
Tapunıyırbiz barçadan ari Errortutiunnu – Atanı da Oğulnu da
Ari Cannı, üç boyğa ayırılğan da bir tarbiyatka da bir Tenqrilikkə
yığılğan; Ata, toğmağan da başlanmağan, əvəl, ne ki Menqiliktən;
Oğul, toğqan tarbiyatından Atanınq xıyınsız
burun, ne ki zamanlar; Ari Cannı, ilgəri kelgəni Atadan, dügül
Oğulnunq toğqanına körə, yoxsa ilgəri kelgən, çovrax kibik,
axkanı; Kendinə yalğızına tergövlüdür da dünyəgə biliksiz. Da
dügül edi bir vaxt Ata, ne zaman dügül edi birgəsinə Oğul da Ari
Can, yoxsa necik Ata dayma Ata, da dügül sonqra nabıt etkən atın
atalıxnınq. Ol türlü Oğul da hər kez Oğul Atası bilə kensininq
menqi tıyğısız.
Bu türlü Ari Can da dayma Canı Tenqrininq, ayırılmaxsız
Atadan da Oğuldan: bir barlıx, bir buyrux, bir erk.
Da bir yaratuçı xuvat üç boyda körüniyir: dügül ululux, da ni
kiçilix, dügül biyiklik, da ni aşaxlıx, dügül artıxlıx, da ni eksiklik,
yoxsa bir yergəlik: bir tapunmax, bir yerni öpməxlix, bir bolğan
Errortutiunğa tapunurbiz, xaysı bilə ki boldular bolmamaxtan
yaratılğanlar barçası: kök köktəgiləri bilə, yer yerdəgiləri bilə,
körüngən da kürünməgən yaratılğanlar, burungi bolğan yaratılmaxnınq.
Evet ekinçi biri Errortutiundan, Sözü Atanınq, Oğul yalğız toğqan,
erki bilə Atanınq da Ari Cannınq, avedumu bilə hreşdağabed
Kapriyelninq endi yürəkinə qoys Mariamnınq, eksilmiyin xoy172
nundan Atanınq, Tenqrilikininq, yazov bilə tutulmağan tarbiyatına
körə, da tarttı kendinə xanından barçalardan aruv qoysnunq ki, edi
yaratılğanından Adəm atamıznınq, birlətti Tenqriliki bilə kendininq
tergövsüz da aytovsuz birlənməx bilə, da boldu eki tügəl tarbiyattan
Tenqrilikninq da adəmilikninq bir boy tügəl, teşkirilməgən da
ayırılmağan tarbiyat bilə, teşkirmiyin adamnınq xalın da bağlı
tarbiyatın bağsız da açıx tarbiyatına Tenqrininq.
Da ni açıx tensiz tarbiyatı Tenqrininq xarıştırmaxı bilə
tarbiyatı bilə tenninq teşkirilmədi kensininq biyik açıxlıxından, egər
ki aytılıyır esə də, ten bizgə tenlənməx da sözgə xalınlanmax
buzulmağan birlənməx üçün, yoxsa xarışıldı ten bilə tensiz söz da
birlətti kensi bilə adəmilik tarbiyatın.
Tenqrilətti anı xatışılmax bilə da birlənməx bilə teşkirilməxsiz
da türlü-türlü bolmax bolmadı birlənməxində, necik ki ni canı, da
ni teni adamlarnınq; egər ki dağın biyik, ne ki oxşaşından esə anqlanıyır
könülükü, necik yaratuçı bilə yaratılğanlar, bardır oxşaşlıx,
yoxsa birlətti bizimkin kensininqki bilə yetövsüz oxşaş bilə da xaldı
teşkirilməgən alğan da alınğan. Dügül tutulğan kibik, necik yel da
suv sağıt Içinə ki, mıxarı çıxkanlarında boşanır. Yoxsa toxtatmax
kibik birləndi dağı biyik, ne ki söz ayırılmağan da eksilməgən birlənməx
bilə da alıp tarbiyatın Adəm atamıznınq, dügül anı yazıxsız
da uçmaxtagi, yoxsa anı ki, yazıxtan sonqra da buzulğandan, zera
qoys Mariam da, xaysından ki ten aldı Krisdos, yazıxlanğan Adəm
atamıznınq tarbiyatından edi.
Evet birlənməxi bilə tarbiyatına Tenqrininq yazıxlanğan boldu
yazıxsız da buzulmalı çıxarı igrəncilik buzulğan iştən, ne türlü ki ot
eritkən nemələr, xaçan yalın bilə birlənsələr, ırdzѕası buzulmaxnınq
egər bolsa, anda küyər.
Evet tarbiyatnı arıtmax bilə buzulmaxtan küymiyin xaldı, xaysı
ki başlanmaxı buzulmağan, zera urluxsuz buzulmağan qoystan edi
toğqanı; da tügəlləgəni də buzulmağan, zera teni anınq kerezmanda
körmədi buzulmaxlıxnı.
Tiyişlidir ki, içinə zamannınq toğqanından da ölümünə dinqrə
bolğay buzulmağan. Dügül ki tiyişli da erkli işindən aytıyırbiz
173
bolma buzulmağan, budur açlıxtan ya susamaxtan, yuxlamaxtan ya
emgənməxtən, xayğudan ya yaş tökməxtən, Єaysılar ki könü da
dügül köz-lafa berirlər bizgə anqlamağa adəmilikin anınq, yoxsa
kləmiyin də igrənçi iştən, tapunıyırmen bolmax buzulmaxsıznı. Zera
edi anda oxşaş bizimkinə da edi dağın biyik, ne ki bizimki, yazılğanğa
körə, egər adam dağın biyik edi adamdan da egər ki adam
da ki tanır anı.
Xaytıp bizim yetişkənimizgə körə bu türlü boldu oxşaşı yürəkinə
qoysnunq turmax bilə anda 9 ay zamanından 5 kün artıx
pirvorodnıy toğuşuna körə. Ol, ki bolur edi bir oğurdan bolma
tügəl künkündən Ösməx bilə artar edi ki, ne türlü zatlumit etkəy
bununq bilə köz-lafa sağınmaxnı adəmilikninq, toğıyır, necik
adam, Tenqri adamlanğan, qoyslükün anasınınq buzulmaxsız
saxlamax bilə ki, toğqanı da alğışlanğay xarğıştan da qoyslükün
əvəldən hörmətləgəy.
Sünətləndi 8 kündə ki atın atalar bilə etkən tügəlləgəy da bizgə
övrətkəy sünətlənməxin yürəkninq can sartın. Keldi dacarğa 40
kündə orenkkə körə sunulma ki, adam tarbiyatın sunğay kendi bilə
Atasına biyiklikkə. Xaçtı Mısırğa ki, baş şəhərin gurklarğa tapunğanlarnınq
xaytarğay Tenqrini tapunmaxlıxka da bizni ögütləgəy
küsənclik bilə xaçma birgəsinə sürülməx bilə. Yürüdü dünyada otuz
yıl miskinlik bilə da aşaxlıx bilə, yaşırmax bilə Tenqrilikin ki, bizni
xocalatıp biyiklətkəy, xaçan anınq yoluna bolsax. Keldi Jortananğa
tügəllikinə 30 yılnınq belgirtməx bilə haybatın Tenqrilikininq kendininq
tanıxlıxı bilə Atanınq ki: «Budur Oğlum menim sövüklü», –
da Ari Can, kügürçin kibik, enqməx bilə. Mğrdel boldu Jortananda
Jovanestən ki, suvlarnı arıtkay da eksiklikin yazıxnınq boğqay
anda, da ki can sartın bergəy bizgə mğrdutiunnu tanıxlıxına körə
Jovanesninq ki: «Ol mğrdel etkəy sizni Ari Can bilə da ot bilə».
Orucˆ tuttu 40 kün, ekinçi Adam əvəlgi adam üçün, zera ki oruç
tutmadı, da yenqdi üç sınamaxına yenqüçini adamlarnə. Da andan
sonqra yapux Tenqrilikin kendininq xuvatın belgili etti dünyвəgə
şaytanlarnı çıxarmax bilə, xastalarnı sağaytmax bilə, axsaxlarnı
yürütməx bilə, ölülərni turğuzmax bilə, tenqiz üsnə, necik xuruda,
174
yürüməx bilə, az ötmək bilə köplərni yedirməx bilə, tarbiyatın
dünyaninq, necik klədi, teşkirməx bilə, suvnu çağırğa da hlinanı
yarıxka xaytarmax bilə, da burun, ne ki jarutiundan Tenqrilik yarıxın
kendininq yapulğan, necik varakojr kibik, teni bilə belgili etti
şəgertlərinə kendininq Tapor tağında, Biy kensin bildirməx bilə
tirilərgə da ölülərgə, buyruxçı kibik ündəməx bilə Movsesni da
Eğianı. Keçti bundan sonqra erki bilə Erusağemgə xıyınğa ki,
bitiklərin Orenkininq da markarelikninq tügəlləgəy. Olturdu eşək
üsnə da balası üsnə oxşaş yıxövünə cuhutlarnınq da dinsizlərninq.
Tügəllədi Bayramnı orenkkə kğrə ki, eskini
Yənqigə da kölgəni könülükkə xaytarğay. Yuvdu ayaxların
asagerdlərninq ki, burungi atamıznınq ayaxlarından ki bilikli
terəkkə barğanınınq arıtkay yazıxın. Berdi tenin kendininq yemək
tirlikkə da xanпı kendininq boşatlıx yazıxka. Ki kimlər ki burungi
yemişni yeməx bilə ölümlü boldular, bunu yeməx bilə tirilgəylər.
Alğış etti menim tarbiyatım bilə Atasına menim üçün ki, burungi
hörmətkə xaytarğay da bergəy oxşaş alğış etmə bizgə sınamaxlıxımızda
bizim. Müşxülləndi da yığladı sövünçlüknünq səbəpi
Köktəgilərninq da yerdəgilərninq ki, kötürgəy barça yaşnı barçasınınq
yüzlərindən Esajia aytkanına körə. Xorxtu ki, xorxusun ölümnünq
çeşkəy. Terlədi ki, terin yüzününq sürtkəy. Sili kötürdü ki,
urğay bek duşmannı. Yalanqaçlandı ki, uyatınınq yapovun Adəm
atamıznınq xarşısına yırtkay. Içti ləğini ki, açı yazıxnınq yemişin
tatlılatkay. Xadaldı xaçka ki, bizni çeşkəy bağdan da bağışlağay
ağacın tirlikninq ornuna ağacınınq ölümnünq. Öldü adəmilik ölümlü
tarbiyatı bilə buyruxçı kibik da xaldı tiri Tenqrilik ölümsüz
tarbiyatı bilə, dügül biri ölgən da biri tiri ayırğanlarğa körə, yoxsa
bir də ol boylux da bir Krisdos.
Xıynald da öldü ölümlü teni bilə ki, bizdən də tiri edi цlümsüz
da tirgizüçi Tenqriliki bilə ki, Atadan, ne tьrlü ki ari Atanas aytıyır
ki, ölümlü ten ziyan etmədi ölümsüz Tenqrilikkə, zera zadasız edi,
yoxsa xaldı artıxsı kendi də zadasız ölümsüz
xuvatı bilə; da az nemədən sonqra aytıyır ki, ölməx teninə
boldu yalğızınınq ölümlülərninq. Anınq üçün biz də tapunurbiz
175
Tenqri da Adam Krisdosnu, dügül ki ayırmax üçün bunu aytıyırbiz.
Haşa! Zera ol kendidir xıynalğan da xıynalmağan, Tenqrilik
tarbiyatı bilə teşkirilməgən da xıynalmağan, evet adəmilik teni bilə
xıynalğan da ölümnü yenqgən. Anınq üçün bularıyırlar, kimlər ki
aytıyırlar ki, Özgə kimesə edi ki, xıynaldı da özgə kimsə edi ki,
xıynalmadı. Yoxsa dügül edi özgə kimsə Sözdən başxa ki, xıynaldı
da ölüm yöpsündü teni bilə, zera ol kendi xıyınsızda tensiz Söz
boldu, ten xıyınlı boyu üsnə aldı da xıyını bilə kendininq xutxarğay
adamlarnı. Zera ne ki adəmilik xıynalır edi teni Söznünq, bu türlü
bolup birgəsinə Söz kendi üstünə keltirir edi da bolur edi bek
tamaşalı nemə. Zera kendi edi ki, xıynalır edi, da kendi edi ki,
xıynalmas edi, xıynalır edi xıyını bilə, zera kensininq xıynalır edi
teni da ol xıynalğnınınq içinə edi kendi xıyınsız ayırılmağan xıyınlı
tendən. Zera ki Tenqri, bolup Söz xıyınsız tarbiyatı bilə, evet xıyınlı
tendən ayırılmağan birləngən tensiz, da ten, alıp kensinə xıyınsız
Söznü, buzucı küçsüzlükün kendininq.
Bunu Atanasios aytıyır.
Bunqar körə biz də ayırılmağan tapunıyırbiz Tenqrilikin
ölümündən sonqra,
tenindən da adəmilik canından, da xaçan xaç üsnə edi da
kerezmanda teni bilə, Tenqriliki bilə edi onquna Atanınq, da haybatı
bilə anınq toludur kök da yer. Edi Ata da anınq bilə yerdə, ne
türlü ayttı da ki: «Atam birgəmədir da xoymadı meni yalğız». Zera
xayda ki Atadır, andadır Oğul da Ari Can; da xayda Oğuldur,
andadır Ata da Ari Can; da xayda Ari Candır, andadır Ata da
Oğul. Xaytıp endi kerezmanğa ölgən teni bilə da tiri Tenqrilik bilə
etti buzulmaxnı tamuxnunq. Da turup üçünçi kündə, turğuzdu kensi
bilə Ölümündən yazıxnınq da canların adamlarnınq inanğanlarnınq
da berdi umsa tengə turmağa kensinə oxşaş ekinçi kelgəninə.
Da 40 kündən sonqra ağındı kökkə ol ten bilə alnına arakellərninq
da olturdu onquna ululuxununq Atanınq biyikliktə, arakelninq
aytkanına körə. Kelməxtir bizim tenimiz bilə, xaysı bilə ki ağındı,
yarğu etməgə ölülərgə da tirilərgə toğrulux bilə da töləmə hər
birinə xılınğanın. Xaytıp ki ari Errortutiun üçün da dınorinağanı
176
üçün Krisdosnunq üçün, budur ten almaxı da barça üçün, budur
könü tapunmaxımız inamımıznınq, xaysı ki tügəl söz bilə xoydux
alnınqızğa.
Evet ne ki də kolvek yergəlikləri üçün yıxövnünq, da ulukünlərninq
da özgə də sormaxlarnınq ki biriləri sizinqkilərdən türlütürlü
işkillik yazov bilə bildiriyirlər sizgə bizdən utru, yazıyıx dağın
bunu da yalğansız söz bilə, ne ki bardır bizdə da nedən odrikaccça
bolıyırbiz. Əvəlgi yazıp edilər ki, junvarnınq beşinə ulukün
etiyirbiz: ertə Avedumnunq da keçgə Cnunt, da ekinçi kününə ertə,
xaysı ki junvarnınq altısıdır, Mğrdutiunun Krisdosnunq.
Evet bulardan bardır xaysı nemə ki toğrudur, da bardır ki,
çıxarıdır könülüktən, xaysı ki bu türlüdür. Bir kündə obxodit etmə
bizgə ulukünün Toğuşununq Krisdosnunq da Mgrdutiunnunq,
altısına junvarnınq, ne türlü ki yöpsündüx əvəlgi atalarımıznınq
sımarlağanından. Bununq üçün toğru edi yazğanları. Evet ol, ki
beşinə ertə Avedumnu ulukün etkəybiz, tolu barça yalğanlıx bilədir.
Zera ki Avedum ulukünü bizdə bizim hesepimizgə körə abrilninq
altısınadır. Evet Cnunt junvarnınq altısınadır, 12 kün sonqra, ne
türlü ki siz ulukün etiyirsiz. Ne tiyişli bolğıy edi üçsün də bir yerdə
ulukün etmə, sağışsız, ne sekretne. Zera Cnuntnu da Mğrdutiunnu
bir yerdə ulukün etmə köp bardır tanıxlıxlar. Əvəl, zera ilgərtin
barça yıxövlər ulukün etərlər edi, başlap arakellərdən, bu türlü
ulukün etərlər edi. Da sonqra ayırdılar nekturıyları Petğehemdə
Jortanan üçün. Zera bolmaslar edi bir kündə eki uxdnu tügəlləmə
ulukünlərninq, yırax bolmaxtan utru biri birindən da axırın-axırın
ösməx bilə, da övrəncik yöpsündülər birsi yıxövlərdə anı.
Evet Ermenilik, ne türlü ki övrəndilər surp Krikordan,
teşkirilməxsiz xaldılar
bununq xatına. Yənə ki avedaraniç Luğas tanıxlıx beriyir könü
bolğanına bununq, zera ki aytıyır ulukünün da Arınmaxnınq, xaysı
ki edi onunda tışrin aynınq da sebdemperninq 22-sinə. Kirdi
kahanayabed Zakariya dacarğa, da temyan etkənində də kördü
kürümü hreşdağabedninq, da işitti sövünçlüknü başlamaxnınq
neplodnynınq, da kötürdü tilsiz bolğanın inamsızlıxı üçün. Da
177
sonqra aytyır, xaçan tügəlləndi künləri xulu xununq anınq, bardı
övünə kendininq. Da övü anınq dügül edi Erusağemdə, evet tağ
sartın cuhutluxnunq, xayda ki sövünçlüknü berdi Mariam Eğisapetkə.
Da künləri xuluxununq anınq edi 5 kün Arınmax ulukünün
da 7 kün Dağavaraharac, budur Kuçkalarnınq, xaysı ki bolur 12
kün. Hali bu eki ulukünnü ündiyir avedaraniç «künlər xulux etməxninq
» kahanalıxında Zakarianınq, xaysıların ki bir yerdə ulukün
etərlər edi orenkkə körə.
Xaysıları xaçan tügəlləndilər, bardı, aytıyır, övünə kendininq
da tşrin aynınq 22-sində da hoğd [emperninq] 25-sinə boldu
başlamaxı Eğisapetninq. Da kimlər ki 25-sinə mardnınq etiyirlər
ulukünü Asduacacinninq, avedumuna Zakarianınq aytıyırlar tilsiz
bolğanın da başlağanın Eğisapetninq əvəlgi künündə, xaysı ki
tişrinninq 10-udur, negə ki heç tanıxlıx berməs avedaraniç Luğas.
Evet kimlər ki 6-sına abrilninq ulukün etiyirlər, 12 kündən
sonqra xulux etkəninə Zakarianınq, aytıyırlar başlamaxın Eğisapetninq
yoğargi yazğanımızğa körə, xaysı ki dir tşrin aynınq 22-
sində, negə ki tanıxlıx da beriyir avedaraniç. Bardır üçünçi də
tanıxlıxı bununq, bu javedaraniçninq aytkanına körə. Ol je ki,
aytıyır, Jisus edi 30 yaşar, başlap toğuşundan çax mğrdutiunğa
deg. Da tiyişli bolur, axıllı da toğru fikirgə körə, ol je hesepinə
aynınq, xaysında toğdu, da altısına junvarnınq yoluxma mğrdutiunnunq
künü, 30 yıldan sonqra, kləsə ki künü də bolmasa
oxşaşına körə. Bar edi dağın da köp iş aytma bununq üçün, evet
az nemə köptir axılınqızğa. Evet egər ki bulay da, egər ki ol
haybatına Tenqrininq tügəllənsinlər. Yırların da sarnamaxların
surp Asduacacinninq, yazğan edi bu bitiktə ki, aytmasbiz yıxövümüzdə
bizim, da bu panbasnınq slusnostu yoxtur, könülük tə.
Zera ol xadar haybatlanıyır bizdən arzani bolğan hörmətkə
köktəgilərdən da yerdəgilərdən anası Tenqrininq Mariam, çax ki
sözün anınq, dügül ki yalğız povşednıy künlərdə, üç igitninq
alğışı arasına da Tavit markareninq sözləri bilə yırlağaybiz, evet
alay yıxkünlərdə da deruni künlдədə də, necik ki sizinqkilərdən
178
də svadomydırlar yıxöv yergəliklərinə bizim, xaysıları ki sizgə
belgili etərlər.
Yənə bu yazılıp edi bitiktə bu işdə bizim üçün ki, bir tarbiyat
tapunıyırlar Söznünq da Tenqrininq, nedən utru aytıyırlar bizim
üçün, udavat etip. Da bunqar köp sözlər potrebovat etiyir
cuğabğa. Evet zamannınq cəhtliki üçün azğındıq bilə yetər
bolsun. Aytıyırbiz bir tarbiyat Krisdosta, dügül zmonçene bilə
Aboğinarğa körə.
Evet Ağeqsantraci Greğkд körə, xaysı ki Barabmanç bitikində
aytıyır Nesdorğa xarşı ki, birdir tarbiyat tenləngən Söznünq, ne
türlü atalarımız da ayttılar, da Ata ündiyir Atanası da ki andan
ilgəri bolğanlar, da biz podanesindən arilərninq aytıyırbiz bunu,
da dügül yaman inanğanlarnınq rozumenesinə körə zmonçene ya
özgə neməgə dönməxkə körə rozumit etmə ten alğanın Krisdosnunq,
bir aytıp tarbiyat. Evet bir persona ornuna, xaysı ki siz
aytıyırsiz Krisdosta, xaysı ki dir toğru, da bizdən də vıznanıydır,
da bizim bir tarbiyat aytkanımız barabar da oxşaştır, da dügül
hercovacoğlarnınq sağınmaxlarına körə. Da bu andandır ki,
xaçan Söz bilə aytsax ol işi üçün, dügül ki yalğız birdə turarbiz,
evet eksininq də vlastnostların körgüziyirbiz, necik xıyını da
ölümü üçün yoğarı aytılğan, belgili etərlər ari Atanastan, ol, ki
aytıyır ki, Tenqri, bolup Söz, xıyınsız edi tarbiyatı bilə, vşakje
xıynovlu ten bilə ayırılmağan birləndi tensiz. Da köp bununq
kibik sözlər bar, zera ki bir tarbiyat
özgə nemə üçün aytılmas, evet ayırılmamaxı da aytovsuz
birlənməxi üşün Söznünq da tenninq. Anda da eki tarbiyat aytılmaxnınq,
xaçan ki dügül ayırılmax üçün aytılğan bolsa Neesdorğa
körə. Evet nezmonçeneni körgüzməx üçün xarşı yaman
inanğanlarğa Evdikeeskə da Aboğinarğa ustupovat etməsbiz.
Evet xaysı priklad bilə canı da teni adamnınq ruznıy tarbiyatlardır,
zera kimisi köktəgidir da birsi yerdəgi, kimi kцrümlü, da
birsi körümsüz, zamanlı da ölümsüz, evet birləngəndən sonqra
bir tarbiyat aytılıyır adamda, da dügül eki. Bir tarbiyat aytılmax
üçün zmonçene anqlamas adamda ya yalğız can rozumit etmə anı
179
ya ten yalğız. Bu türlü Krisdos da kləsə ki bir tarbiyat aytılıyır,
dügül ki zmonçene üçün aytılıptır, yoxsa aytovsuz birləngənləri
üçün biri biri bilə. Zera egər ki bu türlü bolmasa edi, kerək bolğıy
edi dügül yalğız eki tarbiyat, evet üç tarbiyat da anqlama
Krisdosta: eki adəmilikninq – canı da teni da biri Tenqrilikni.
Evet birləngənindən sonqra kötürüldülər ekigə ayırılmax ari
vartabedlərninq aytkanına körə. Xaytıp, bir tarbiyat çeşövsüz da
ayırılmaxsız birlənəx üçün aytılıyır, da dügül zmonçene üçün, da
eki tarbiyat nezmonçonıy üçün da teşkirilməgən bolğanı üçün, da
dügül ayırılmax üçün, eksi də uğğaparlıx yerindədirlər. Xaytıp
yənə yazılıp edi bitiktə ki, yemişindən, xaysı ki şuşman ündəliyirlər,
bolma bizgə meron, da dügül zəytün terəklərdən, xaysı ki bu
könüdür, da səbəpi dügül özgə nemə, zera ki ermenilik məmləkətinə
yoxtur zəytün terəkləri havanınq sövüklüzü üçün.
Tiyişli boldu anınqki yağnı ki, tapulur məmləkəttə, materiya
meronğa alma, da dügül nemə ziyan can körməxinə bununq.
Egər ki materiyanınq edi xuvatı, ol materiyanı tiyişli edi yalğız
izdəmə, xaysında Tenqrininq nemə sezdirməxi bolsa edi kendində.
Evet ki kahananınq alğışı da xoltxası birlətiyir yağnınq
materiyası bilə Tenqrininq basşxışın, dügül nemə bolğay artıxlamaxlıx
ya eksiklik. Da egər ki terəklər yemişindəndir yağ da egər
çiçəklərdən, ne türlü xaysına da Krisdosnunq materiyası çağırnınqdır,
a ne türlü də bolsa rəngdən, yöpsünövlüdür, egər xara,
egər xızıl da egər ax, zeram tum aruvlatıyır anı, da bolur xanı
Krisdosnunq. Bar edi yazılğan bitiktə arilərninq badgerqləri üçün
ki, heç yöpsünməslər ermenilər. Xaysı ki bununq könülükün aşgərə
körgüzürbiz. Anınqki zpreçivnostlardan, xaysı ki eki cınsnınq
arasınadır, köp yamanlıx saçtı eski duşman. Nekturıy biliksiz
bizim joğovurtlardan ari badğerklərninq yöpsünməxsizlixni, xaysı
ki bizdən də Anınqkibiklər ştrofovanıy bolıyır, navet xarğış
tarbiyat xolıyırbiz üstlərinə, xaysı ki bizmiləniyirlər küfürləmə.
Zera ki bizdə xaysı ki araçnortlux asdicanın yöpsünüp kötiyirbiz da
yer öpiyirbiz badgerkinə, ten almaxına xutxaruçımıznınq bizim,
alayox barça arilərninq badgerklərinə, da hər birininq yergəlikinə
180
körə hörmətliyirbiz. Xaysıların ki yıxövümüzdə də naxışlıyırbiz, da
tum etkən kiyinişimiz üsnə də, da ağızların tutıyırbiz yöpsünməgənlərni
bizimkilərdən, biliksizlərni da axılsızlarnı.
Yazılğan edi bu da ki, barça xaçlarnı xaçlıyırlar, da bu da
könü dügül. Zera ki xaysıların bir materiyadandırlar yasalğan:
altundan, da kümьştən, da özgələri ki, xaysıları dügüldürlər eki
materiyadan, biri biri üsnə xoyulğannı xadamasbiz.
Evet ağaçtan yasalğanlar, xaysı ki eki kesəktəndir, sluşnedir
temirli xadaxlar bilə xadama ki, bolmağay yeldən ya özgə nemə
priçinadan ayırılıp biri birindən tüşkəylər, ne türlü ki edi ol əvəlgi
xaç, xaysı üsnə Krisdos da xaçlandı. Anqlanıyır eki ağaçtan biri
biri üsnə bolma xadalğan ki, bolğay kötürmə tenni da dügül
sökülmə. Yoxsa egər özgə nemə sekreta bolsa edi, xadax kerək edi
barça xaçlarnı ki, barça materiyalardan xadama, da dügül ağactan
yalğız, xayda ki xorxusundan sökülməxninq da tüşməxninq
bolıyır.
Dağın da egər ki kim taştan ya temirdən xaçta körsə xadax ki,
dügül bolğay eki kesəktən, yoxsa birindən birgə ki, etməx
essizlərninqdir da xarşı bolğanlarnınq, da dügüldür bizdən
buyurulğan. materiyadandırlar yasalğan: altundan, da kümüştən,
da özgələri ki, xaysıları dügüldürlər eki materiyadan, biri biri
üsnə xoyulğannı xadamasbiz.
Evet ağaçtan yasalğanlar xaysı ki eki kesəktəndir, slusnedir
temirli xadaxlar bilə xadama ki, bolmağay yeldən ya özgə nemə
priçinadan ayırılıp biri birindən tüşkəylər, ne türlü ki edi ol əvəlgi
xaç, xaysı üsnə Krisdos da xaçlandı.
Anqlanıyır eki ağaçtan biri biri üsnə bolma xadalğan ki,
bolğay kötürmə tenni da dügül sökülmə.
Yoxsa egər özgə nemə sekreta bolsa edi, xadax kerək edi barça
xaçlarnı ki, barça materiyalardan xadama, da dügül ağaçtan yalğız,
xayda ki xorxusundan sökülməxninq da tüşməxninq bolıyır.
Dağın da egər ki kim tasştan ya temirdən xaçta körsə xadax ki,
dügül bolğay eki kesəktən, yoxsa birindən birgə ki, etməx essizlərninqdir
da xarşı bolğanlarnınq, da dügüldür bizdən buyurulğan.
181
Alayox yazılıp edi «Surp Asduac» Errortutiun üçün ki, «or
xaçeçar» aytıyırbiz. Da egər ki biz bu «Surp Asduacnı» Errortutiunğa
xarşı sarnasax edi, ne türlü ki siz, yaman da terən
bularmaxlıx bolur edi aytmaxımız bizim «or xaçeçar».
Evet ki bir personasına Oğulnunq bunu sarnıyırbiz ki, ulu
dobroceystvosu, xaysı ki andan bizgə boldu, xolyırbiz alnına
anınq, aytıp: «Tenqri, da xuvatlı, da ölümsüz ki, ten bilə xaçlandı
bizim üçün, yarlığa bizgə».
Prıtım, bununq xatına anasın da tenləngən Tenqrininq
parexosluxka da posrednictvoğa miacin Oğluna kendininq, aytıp:
«Sunğın xoltxamıznı bizim Oğlunqa seninq da Tenqrimizgə
bizim».
Anınq üçün egər ki kim Errortutiunğa xarşı aytsa, ne türlü ki
siz aytıyırsiz, da egər ki yalğız Oğulğa xarşı, ne türlü ki biz aytıyırbiz,
eksi də biyənclidirlər Tenqrigə, xaçan ki xarşı bolmamaxtan
başxa bolsa aytılğanlar.
Evet egər ki özgə zamanlarda Oğulğa xarşı aytıyırsiz «Surp
Asduacı», evet ari tumda üç boy personağa xarşı serovpelərninq
yırın yırlıyırbiz. Alayox bu oskarjene də yazılıp edi bizdən utru, ki
ari Ulu oruçta nabalnı da yumurtka yiyirlər şapatkün da yıxkün.
Evet körgüziyix sizgə bununq da könülükün. Əvəlgi
zamanlarda küntoğuşnunq məmləkətində övrənçikləri bar edi
ermeni buyruxçılarnınq barça künlərində Ulu oruçnunq yemə balıx
hem cet da içmə çağır, sizinq millətinqizgə da franqlarğa körə.
Evet ol zamannənq araçnortları karozel etiyir edilər keri bolma
anınqkibik aşlardan oruç künlərində, aytıp ki, balıx artıxtır, ne ki
nabal, zera ki balıx tügəl tiridir, da nabal dügüldür tiri, yoxsa
aşlarından tirilərninqdir sağırmax.
Anınq üçün egər ki kləsənqiz aruvlux bilə saxlama erkinə körə
Tenqrininq, keri bolunquz necik sağırmaxlardan, alayox balпxtan
da. Da egər ki bunu kləməsənqiz etmə, oruç tutunquz 5 künün
haftanınq aruvlux bilə barça aşlardan da içkilərdən, evet şapatkün
da yıxkün – ettən xaysı özgə nemə yenqiz çıdovsuzluxunquz üçün
sizinq, balıxnı da nabalnı. Zera ki kim balıxnı yalğız yemğx bilə da
182
nabalnı sağınmasın oruç etməxni, necik oruç aşın hesepləgəy
balıxnı. Da bu nemə xarın besləgənlərninqdir da dügül oruç
saxlağanlarnınq postanovenesi.
Xaysı ki uzaxka barmadı Ermenilik tə, evet xısxa zamanda tez
kötürüldü ortalıxtan da hali bizim zamanımızda buyruxçılardan
da rıçerlərdən başxaa, xaysı ki biriləri alardan erklilikləri bilə da
dügül ganonlarnınq buyruxuna körə ya bizim erk berməxindən
yuvuxlanıyırlar oruç künlərində balıxka, çetkə da çağırğa. Yoxsa
yıxövnünq bölükləri barçası da köpləri joğovurttan dügül yalğız
naballardan da balıxlardan keri bolıyırlar ki, heç anqmaxka da
dügüllər künlərində Ulu oruçnunq, yıxöv barça semiz aşlardan da
da içməxindən çağırnınq.
Da egər ki kim çıdovsuzlux bilə yazıxında da poşmanlıx bilə
xosdovanel bolsa, ağır yükün abaşxarutiunnunq üstünə xoyıyırbiz.
Bar edi yazğan bitiktə bizim üçün bu da yazğan ki, yalğız çağır da
suvnunq xatıştırmaxından başxa tum etiyirbiz. Da bununq üçün köp edi
işlər bizgə aytma tanıxlıxlarından ari bitiklərninq. Evet xısxartmaxı
üçün işninq artıxsı heseplədix xoyma barçanı azulaxtan başxa.
Əvəlgi, zera bizim surp Krikor Lusavoriçtən barır podanesi,
ne türlü ki ol yüpsündü əvəlgi ari atalardan, xaysı andan ilgəri
edilər. Zera ki Krisdos da kendi sundu kendi kendin badarak vernadunda,
çağır yalğız yazılıptır ki, aldı xoluna da ayttı: «Budur xanım
menim». Evet suvnunq atı heç namnı anqılmadı. Ne türlü ayttı
da sakramentni tügəlləməxindən sonqra, ki: «Bundan sonqra
heç artıx içmisərmen keltirməxindən borlanınq maçiçasından». Da
borlanınq maçiçası çağır toğyır da dügül suv, ne türlü aytıyır surp
Johanes Osgiperan Awedarannınq megnutiununda.
Evet egər ki xan da suv üçün ki aytıyırsiz ki, çıxtı xaburğasından,
xarıştırma suvnu pajağka, bunu yənə bu j kendi Johanes
Osgiperan aytyır bu j söz da Avedarannınq megı içində
Johannes avedaraniçkə körə suvnu mgrdutiun sakramentinə
bizim aytıyır da çaxırnı ari badarakka.
Alayox özgələri də köplər vartabedləri yıxövnünq bunu j
aytyırlar. Da biz alarnınq sözlərinə da sımarlaganına bolup
183
nasladovçaları, na anınq üçün suv toldurmasbiz, evet zadasız
çağır bilə zadasız xanın Krisdosnunq tügəlliyirbiz sakramentin.
Evet egər ki ol türlü ya bu türlü yalğız aruv can bilə kerəktir
xulax etmə Tenqrininq sakramentinə da barça biyənçlikinə
Tenqrininq tügəlləsinlər.
Evet aruvsuz da murdar kləsə zadasız pajağ bilə etilsə da egər
suv xatmax bilə, öcəştirir Tenqrini yöpsüngənin tumnunq ornuna
barıştırmaxnınq.
Yənə bar edi bitiktə da kültkülü nemə ki, kendi xaçların hər yıl
yənqidən mğrdel etiyirlər. Da bu dügül bilgənlərdən boluptur bizim
üçün, da ni dügül biliksizlərdən, zera ki bir kezdir alğışlamaxı
xaçıınq da dügüldür köp kez, ne türlü ki yazıp edinqiz.
Da alğışlamaxı xaçnınq dügül bizdən boluptur, yoxsa
əvəlgilərinqizdən sizinq, xaysı ki prodekləri bizim tarkmanel etip
berdilər bizgə, ne tьrlь hali tapıyırbiz kün toğuşunda urum
yazovu bilə eski bitiklərdə dügül artıx da ni dügül eksik
bizimkisindən. Zera yazılğandr yənqi xaçnı əvəl suv bilə yuvma
da sonqra çağır bilə eki irikanınq ki, xaburğasından Krisdosnunq
çıxtılar, da aytma sağmosnu nalejit etkən da sarnama sözlərin
markare Ѕlərninq, da arakellərninq, da Avedaranlarnınq nalejonçıy,
da andan sonqra alğışların kahanalıxnınq, xolup Tenqridən
ki, bergəy ol xaçka şnorhknu da xuvatnı əvəlgi xaçnınq,
xaysı üsnə ki kendi xaçlandı, ne türlü ki bolğay şaytanlarnı
sürmə, da zabunlu xların adamlardan arıtkay, da xışımnı ki,
yazıxlarımız üçün bizim yoğartın enərlər, zatrımat etkəy də ki bu
xaçta dayma, ne türlü ki əvəlgi xaçınq da seninq, da etkin bunu
kendinqə pribıtok, da olturğuç, da yarağ xuvatlı ki, yer
öpməximiz bizim alnına bununq dügül etilgən materiyağa, yoxsa
yalğız sanqa, körülməgən Tenqrigə sunulsun.
Da dağın artıx bununq kibik yalbarmax sözləri. Da sonqra alıp
ol alğışlı xaçnı turğuzurbiz küntoğuşuna da yer öpərbiz anqar. Tek
bir kez alğışlap da dügül köp kez, ne türlü yazıp edinqiz.
Körgüzdü bizgə ol yazov bunu da ki, işittix birilərdən
alarnınq aytkanların ki, Krisdos ten bizgə oxşaş, hrubıy, ölümlü,
184
xıyınlı, yerdəgi buzulğan da etilgən almadı qoystan. Yoxsa buzulmağan,
suptelnıy, xıyınsız, da etilməgən, da necik bo köründü
adam, ne türlü klədi, yedi da içti, necik ki Apraham xatına. Da
bununq kibik sözlərgə cuvap bardır tügəllik bilə əvəlgi
yazılğanımızda bizdən sözlər.
Evet aytıyıx az nemə hali də yənə.
Aytyırbiz Krisdosnu Tenqri da adam Tenqrilikinə körə bir
barlıxta Atağa da adəmilikinə körə bir barlıxta bizgə, da ol kendi
bir Tenqrilik da ayırılmağan. Tenqrilik tarbiyatına körə köktəgi,
aruv, da xıyınsız, da ölümsüz.
Evet adəmilik tarbiyatın yerdəgi, hrubıy, xıyınlı da ölümlü.
Evet dügül kimisi da kimisi Nestornunq rozumenesinə körə,
xaysı ki turacaq, ayttı tenni Sözgə. Zera birlənməxindən sonqra
kötürüldü ekilik, ne türlü ki biyik da ulu işlər da Tenqrilik zaman
bilə tengə aytılır bitiktə bizim barlıxımızda bolğan. Xaysna körə
bizim Biyimizninq ten alğan etkənlərin yalğız Tenqrilikinə xoyıyr
arakel Boğos, aytıp: «Jisus Krisdos bügün da bügün, da ol je
menqiliktə». Tünəgün neskonçonıy Tenqrilikin aytıyır, xaysı ki
Ata bilə edi.
Da bügün ten alğanın belgili etiyir dayma bolğan.
Da ol da menqilik neskonçonпy padşahlıxın.
Egər ki ayırılmaxnı bilsə edi arakəl adəmilikində da
Tenqrilikində, kerək edi aytma ki, Söz Tenqri – tünəgün, da Jisus
Krisdos – bügün. Evet heç körgüzmədilər, xaçan ayırılmaxnınq
zamanın birləngənindən sonqra ni arakəl, da ni vartabedləri
yıxövnünq, ne türlü də Johannes awedaraniç aytıyır tenni tutmax
bilə, Söz Tenqrini ayttı tutma, xollarımız bizim, aytıyır, xarmaladılar
üstünə Söznünq tirlikninq. Yənə xaytıp tenninq
vlastnostların, bardır ki, Tenqrilikkə beriyirlər, ne türlü ki Tenqri
xaçlandı da xanı Tenqrininq da xıyın da ölüm.
Krikor Asduacapanğa körə da özgə arilərgə körə da bununq
kibik aytmax dügül mi aytovsuz birlənməxkə da ayırılmağan bolma
belgili etiyir. Anпnq üçün biz də tapunıyırbiz tenni bizim barlı
xımızdan bolğanın, zera Adəm atamızdan edi da hrubıy da dügül
185
köz-lafa körülgən biçişi yalğız tenninq, ne türlü Aprahamğa
köründü, evet ölümündən turğandan da sonqra.
Ne türlü kendi də ayttı: «Xarmalanqız meni da körünqüz ki,
men olmen; zera cannınq teni da sövəki yoxtur, ne türlü ki meni
köriyirsiz ki bardır. Kləsə ki Tenqrilik xuvatına körə, xaçan kləsə
edi, yenqillətir edi tenni, ne türlü yürüməxi bilə tenqiz üsnə, da
turğanə bilə möhürləgən kerezmandan, da kirməxi bilə yapuşkan
eşik aşıra aşagerdlərinə, zera dügül ki kendi tarbiyatnınq orenkinə
xulux etər edi, ne türlü ki biz, evet orenki tarbiyatnınq anqar xulux
etiyir edilər necik yaratuşığa, ne türlü ki qoysnunq da toğmaxından
da özgə biyik
da ulu skançeliklərdəndir anqlama kerək.
Egər ki bolmasa edi hrubıy ten, xaç üsnə kimni xaçladılar, ya
ne türlü ölünü kerezmanğa xoydular, da Tovmas kimni ölüdən
turğanından sonqra xarmaladı? Da egər ki dügül edi xıyınlı, ne
türlü xıynaldı? Da egər ki dügül edi ölümlü ten bilə, ne türlü,
aşaxlatıp başın, sımarladı canın?
Evet erki bilə podıymovat etiyir edi barçanı da buyrux bilə da
dügül erksiz da küçsüzlük bilə kendininq kendinə körə aytkanına:
«Buyruxum bar xoyma boyumnu menim, da buyruxum
bardır alma».
Evet skajitelnıy aytma tenni, egər ki erkli podıymovanesi
üçün aytsa kimsə açlıxın da susamaxın da yxğlamaxın da
xannınq ketkənin üstünə xaçnınq, xaysı bilə tirildix, tapunıyırbiz
biz də bunu. Da egər ki erksiz da igrənçi buzulğan podıymovanesi
üçün kimsə aytsa anı skajitelnıy, budur aşından da içkisindən
tenninq artıxından odxodit etkən. Bunqar ülüşlü bolmasbiz, zera
ki skajitelnos yazıxnınq toğuşudur da kim yazıx etmədi, eyəlik
etmədi anqar bununqki skajitelnos. Yənə tanıxlıx beriyir yazov ki,
podıymovaneni dügül erksiz, yoxsa erkli podıymovat etti da bu
podıymovanesi skajitelnostnunq dügül erkli, evet erksiz da küç
bilə spravovatsa bolıyır tarbiyatta. Da kim bunu aytsa, belgili
etiyir ki, dügül podıymovane anqar, evet podıymovanegə xul edi.
186
Da egər ki bununq kibik skajitelnost podıymovanedən edi erksiz,
na belgilidir ki yazıxka da, xaysı ki atasıdır skajitelnostnunq,
podpadat etiyir edi tibinə, xaysı ki bolmağay bununqki anqlama
ya aytma toğru inamlılarğa.
Evet egər ki bınyatlılıxına adəmilikninq kimsə aytsa, bunu
bolmadı kendində yetkinçədir belgili podıymovane da igrənçiliktən
başxa, xaysı ki yazılğandırlar inandırma ki, toğru adam
boldu da yazılmaxka hasrətlənməs da yamanlıxlarğa ol ki, toğru
Tenqri tapunıyır anı.
Yazılıp edi znovu bizdən utru bununq üçün ki, bir tarbiyat
aytıyırlar Krisdosta, neçikbo zevşıstkim batıldı adəmilik Tenqrilikində.
Anınq oxşaşına körд, bir tamçı sirkə ya bir tamçı bal
tenqizgə tüşkən belgisiz bolur.
Bu söz üçün əvəltin də ki, bizdən utru bardır cuvap, ol ki, yazıx
ki, birlikində adəmilik xalın da bağlı tarbiyatı teşkirilmədi bağsız
da açıx tarbiyatına Tenqrininq.
Da kendininqkin tas etti xalınlıxın, da dügül açıx da tenlənməgən
tarbiyatın Tenqrininq xarıştırmaxı bilə tarbiyatına tenninq
teşkirildi ya türlü-türlü boldu kendininq menqilik açıxlıxından, zera
ki sirkə ya bal türlü-türlü bolıyırlar da buzulıyırlar tüşkəndın
sonqra tenqizgə, ne türlü suv da çağır. Dügül ki bu türlüdür birlənməxninq
oxşaşı Tenqrilikninq da adəmilikninq, zera bunlar bolup
tenlər könüsün buzulıyırlar xarışılmaxları bilə biri birinə.
Evet ten da tensiz xarışılıyırlar da birləniyirlər aytovsuz da
mutiça bolmaslar biri birinə da teşkirilgəylər, necik adamlarnınq
canı da teni. Da egər ki yaratılğan tarbiyatımız bu türlüdür, ne
xadar dağın artıx bolurbiz anqlama asrı tamaşalı Yaratuçınınq
tarbiyatın birlənməxin yaratılganı bilə. Aytıyıx dağın da az nemə
əvəlgilərninq oruçu üçün, bizdən ündəlgən oruç, xaysı ki küfürliyirsiz
biliksizlik bilд nekturıy, Sarkisninq, aytıp, caduluxnunq
eşəki də toğurmaxsız bolup, bizim inamımızdan baş tartkanlardan
baykalar sözləp ruznıy işlər da aytıp anınq üçün də yalğan sözlər
bilə alnınqızgə sizinq.
187
Evet bizdə anınqkibik Sarkisninq pamentkası yoxtur, da dağın
artıx, ne ki dinsizlərdən aytılğan zmıslonıy iş eğuruakağ
aytılğan, zera egər anınq barlıxı yox esə, ündəlməxkə yoluxtu.
Evet bu Sarkis üçün ni barlıxı bar cınsımızda bizim, da ni atı,
zera egər ki xayda da kləsə ki, bizgə belgisiz xarğıyır anı gatuğiqe
ari yıxöv, da eşəkin də anınq, da tourmaxsıznı, da bilgənlərin də
anınq, da yöpsüngənlərin, da kiymətin anınq, da işitiptir cınsımızdan
bizim Urumlardan xayrı ki, aytıyırlar iftira etip bizdən utru.
Evet biz tanıxlıxı bilə Tenqrininq belgili yazyıx könüsün bu
işlərninq ki, kim də biliksizlik bilə küfürləgəy da zarar etkəy canına
kendininq.
Evet prodeklərninq oruçu aytılır bu anınq üçün, zera əvəlgi
oruçudur ermenilikninq da səbəpi budur. Bizim surp Krikor
Lusavoriç, xaçan ki çıxtı çoğurdan, da ğöpləndilər alnına anınq
padşahı ermenilərninq Artad, ögütləngən Tenqridən, sıfatına
tonquznunq, da ksonjentaları, da barça çerüvüşaytandan navidz-
ѕonıy. Xoydu barçasına oruç beş kün cumlux bilə ki, bir nemə
yeməgəylər, ne türlü ninoveçilər, ne bilə ki boldu onqalmaxlıx
alarğa xolu aşra anınq. Da bu oruç ki, bu səbəptən utru ilgərtin
xoyuldu surp Krikordan.
Ol kendi Lusaworiç podat etti ermeni yıxövünə anı j saxlama
tekrar yıl-yıldan, ne türlü ki unutulmağay yaxşılıxı Tenqrininq
alarğa bolğan, da yollu köründü xatıştırma bu oruçnu, ne bilə
ermenilər yöpsündülər xutxarılmaxnı oruçuna körə ninoveçilərninqne
içnəalar xtuldular öç almaxından ölümnünq. Xaysı ki
saxlıyırlar bunqar deg cınsları asorilərninq da mısırlılarnınq. Evet
ki aytılıyır bu da atına surp Sarkisninq bolmağay ki, oxşaşına atı
üçün zgorşicça bolğan kimsə. Zera ki bu Sarkis, xaysınınq ki
ulukünüdür, buyruxçı edi pobojnıy jivotta Qabatovgiyada
zamanında ulu Qosdantianosnunq da oğullarınınq anınq.
Evet xaçan ki otrımat etti çesarlıxnı keçkən dinsiz Yulianos,
sürülgən boldu andan, ketti Parsistanğa Šabuh padşah yanına da
anda köplərni Parsis rıçerlərindən xaytardı krisdanlikkə. Anda j
yöpsündü ölümnü mardirosluxnunq oğlu bilə birgə ol je Šabuh
188
padşahdan Parsistannınq. Da ki künü ölümününq yoluxtu bolma
junvarnınq otuzuna, na anınq üçün toxtattılar pametkasın ulukünnünq
anınq şapatkün ilgərgilərninq oruçunda sonqğusuna,
ne türlü ki surp Torosnunq da əvəlgi haftanınq Ulu oruçnunq
şapat künü ulukün etiyirlər barça yıxövlər.
Da könüsün Tenqri bilə aytıp, budur səbəpi oruç etməxninq
bizim bu oruçnu, anqılğan əvəlgi oruç. Evet xoltxanqızğa körə
Tenqri sövükününq axıllı boyunquzğa, ey, özdən başda igitlik
zrostunquzğa sizdə bolğan xartlarnınq axıllı, ne türlü Soğomon da
da Taniel də, xoydux haybat sövükünə alnınqızgə sizinq yergəli söz
bilə ermeni yıxövününq toğru tapunmaxın.
Da egər ki xvalası üçün adamlarnınq ya xorxusu da uyatı
üçün nemə yaptıx bizim tapunmaxımızdan da yazmadıx ya egər
artıx nemə yazdıx, ne ki bizdə yoxtur da tapulmas, ne türlü
bolğaybiz yöpsünövlü bolma sizdən? Inamsızlar da hercovcovlar
bilə yöpsüngəybiz yarğusununq alnına Krisdosnunq! Zera ki
inam yapux ya obludnıy yırax dügül inamsızlıxtan.
Da kim ki bunu bizdən işitkəndən sonqra poğorşicça bolğay
xaytıp bizgə inanmıyın aytkanımızğa, kendi bergəy cuvapın Krisdoska
sonqğu yarğusuna anınq, neçik söküçi çlunoklarnınq
anınq.
Evet ol, xaysı ki bir kez işitip inansa da yarğulasa, ne türlü
ayttı tergövüçisi yürəkninq, toğru inamlılar bilə yöpsüngəy tölövün
yaxşılıxnınq Krisdostan, Tenqrimizdən bizim, xaysına ki haybat da
xuvat menqi menqilik, amen.
Bunu skoro sarnadılar, maxtadılar inamın ermenilərninq
barça axıllıları Urumlarnınq.
189
ZƏNGƏZURLU VARDAPET YƏHYA (YOVHANNES)
SARĞAVAĞIN TƏRTİB ETDİYİ GECƏ DUASI
Alban (qarqar – qıpçaq) dilində əsəri dövrümüzədək yetişən
daha bir alban müəllifi “vardapet Yovhannes” adı ilə tanınan, məşhur
ilahiyyatçı, bəstəkar və astronom Zəngəzurlu Yəhyadır. 500
illik alban astronomik təqviminin tərtibçisi və çox sayda kilsə nəğməsinin
müəllifi olan bu şəxsin Mxitar Qoşun şagirdlərindən olduğu
və Getik monastırına rəhbərlik etdiyi məlumdur. Haqqında Kirakos
Gəncəli “Tarix” kitabının XIII fəslində məlumat verməkdədir:
“…Vardapet Mxitar işxanın öz əyalətinə geri döndüyünü eşidər
– eşitməz, aralarında olan xoş münasibət və məhəbbəti yada salıb,
onun yanına gəldi və Axstev çayının sağ sahilində yerləşən Getik
monastırında məskunlaşdı.
Monastırın başçısı onun şagirdi, Sarğavaq adlandırılan vardapet
idi. O onu (Mxitarı) sevinclə qarşıladı və şəxsən qulluğunda
durdu…”
Sarğavaq ləqəbi ilə tanınan bu alban din aliminin təqdim edilən
əsəri Krakov (2412) əlyazmasından götürülmüşdür. Əsərin üzünü
köçürmüş mirzənin müdaxilə etdiyi yerlər kursivlə verilir.
Xoltxası Jovhannes Sarğavaq vartabedninq aytkanı
Canım menim, zabun bolğan da yəsir etilgən şaytandan, nek
yxlamassen tas bolganınqnı seninq? Xaysı umsa bilə tirəklənip
bolupsen boş yaxşı əməldən? Ne etsərsen kləgəndə borclarınqnınq
hesepin?
Oşta alnınqa turuptur tas bolmaxınq, xaysı ki, artпx xutulmassen
anınq üçün ki, öcəştirdinq yaratucınqnı çax sonquğadeg da
kləmədinq tanma yaxşı etücinqni seninq, yoxsa xarşı turdunq da
arxa döndürdünq anqar xarşı, xaysı ki, sövür edi seni da klər edi
seninq xutxarılmaxınqnı. Na hali kim sazgərlətkəy üçışməxin anınq
ya kim yalbarğay anınq haybatlı sürətin ki, barışkay birgənqə,
190
zavallı da çarəsiz, necik keltirmədinq fikirinqə ululuxun haybatınınq
anınq.
Ne üçün hörmətləmədinq xutxarılmaxnı berüci buyruxun
anınq?
Ne səbəptən bulay klədinq tas bolmaxınqn seninq? Kim biy
anqdırdı seni ki, baş tartkaysen Biyinqdən seninq?
Kim soymacladı haybatınqnı seninq yaxot kim miskinlətti seni
ulu xocalıxlarınqdan? Kimgə biyənip çıxtınq atalıx xuçaxından da
müşxülləttinq şahavatın anınq, xaysı ki sövər edi seni da klər edi ki,
hər vaxt xatına bolgıy edinq anınq! Da sen heçkə berip anı,
bardınq duşmanlarınqnınq artından. Oğul hörmətin tas ettinq da
barabar boldunq duşmanlarına anпnq.
Ol yaxşılıxlarnı, xaysıların ki aldınq andan, anınq ornuna
yamanlıx bilə anı tölədinq. Na oşta bununq üçün teprəndi
yarlıxamaxı anınq xışımğa da teşkirildi isi sövükü anınq
körəlməxsizlixkə, kötürülüptür xolu anınq urmaxka seni da xılıcı
anınq itiləniptir, yaşnamax kibik, alma öçün duşmanlıxınqnпnq
seninq. Da san edi ki, tek bu dünysda ögütləgiy edi, zera bilirmen
ki, bunda zaman bilədir ögütü anınq, evet yetkincə almas anınq
üsnə, zera anınq bilə tölənməs köplüxü aytovsuz yazıxlarınqnınq
seninq. Oy-vay ulu acəmilikimə!
Adam tarbiyatınınq yaşları dügüldürlər yetkincə yıxlama tas
bolğanımnı menim! Zrgel boldum toy fərahliklərindən, keri tüş
tüm sanlı sövünclüklərdən da ari özdən saraydan, eksikliki artından
cetninq eşiklər yapuldular. Da necik smit etkəymen zazmağa?
Bolmağay ki işitilgəy manqa avaz, xulaxıma övrəncix
bolğan,
içkərtinki övdən, kləsə ki yarlıxovuçıdır. Bolmağay keri sürgəy
meni kensindın necik törəsizlikni etücini yaxot buyrux etkəy baylap
çıxarma da salma xalın xaranğuluxka. Oy-vay çarəsizliximə
bununki acıxlı badmutiunnu işitməxkə, xaysı ki aytsar belindən
kesip salma menqilik tirliktən da menqərmə ucsuz xıyınlarnı!
San edi, ki heç toğmağıy edinq, da ne günəş yarпxın da
körməgiy edinq!
191
San edi manqa ki, yerigiy edim da axın keçkiy edim, necik ölü
toğqan oğlan, xaysı ki hanuz tügəl hasil bolmas anasınınq
xarnında, ne ki bununki xorxulu avaznı işitkəy edim tatlı gələcili
xutxaruçımınq ağzından!
Kim hayufsunğay birgəmə tas bolmaxımnı menim?
Kim müşxülləngəy baxıp zabunluxum üsnə menim?
Barça yaratılğanlar, boluşunquz yıxlama manqa.
Da barça tınıxsız materiyalar, laçlanqız meni.
Da ari friştələri Tenqrininq, müşxüləninqiz tas bolmaxım
üsnə menim.
Zera egər ki xaytmaxına bir yazıxlınınq sövünürsiz Köktə, na
tas bolmaxına da birininq müşxüllənirsiz. Anınq üçün xolunquz
yaxşı etüci, şağat ki, yarlığanğay yazıxlı canıma menim. Zera
men smit etməndir sığtama harlanmaxından da ulu uyatından
yüzümnünq xarşı bolmaxım üçün xutxarucıma menim, kləsə ki
bilirmen ölçövsüz tatlılıxın anınq, evet xorxıyırmen köplüxündən
yazıxlarımnınq menim. Fərahlanıyırmen yarlığovucı şağavatına
anınq, evet köz xısıyırlar manqa törəsizliklərim menim. Klərmen
yuvuxlanıp yalbarma, evet uyalıyırmen Kelməgə sürətinə xarşı
Eyəmninq, xaysın ki köp kez öcəştiripmen.
Keki da öpkəsi yürəkimninq, dəvikar bolup, uyaldırıyırlar
meni.
Da anınq üçün smit etmə xolmağa. Başımnı asıp, turupmen,
xapuşup da xorxıyırmen açmağa ağzımnı, titrövü yürəkimninq menim
haybatlı sürətindən Biyimninq ovucum bilə yaptırıyır ağzımnı
menim.
Bolsa edi kimsə barışturucı ya parexos ki, bergiy edi manqa
kendindən xolbitik ki, bespeç nostka, şağat ki, hanuz bolgıy edim
yuvuxlanmağa yalbarmaxka!
Evet alay bilirmen ki, igrəndilər mendən barçası, kimlər ki
sövərlər Tenqri, da tartınıyırlar mendən.
Da hali bilmən, ne etkəymen ya kimni xolğaymen ki, hayuflanıp
üstümə, parexos bolğay.
192
Tek bir nemə tanıyırmen boluşucı sərgərdanlıxıma menim da
dərman xutxarılmaxka, umsanıp anqar kensinə, xaysı ki şağavatlanıp
yarlığanır işi üsnə xolununq kendininq, xaysı ki barçasından
dağın şağavatlıdır, da öc saxlamas, da ölçövsüz uzunesliliki üçün
kendininq sonqğuğa dirə yürəklənməs, da öcnü menqilik saxlamas,
yoxsa hanuz xarşı da çıxar xaytkanlarğa yaman tutuşlardan ulu sövük
bilə da aşaxlıx bilə, da dügül ki, nemə kiçi, xonarhlıx bilə sövüngəy
turğanına yıxılğannınq, da ayaxına anınq kelgənlərninq tüşər esə,
aytmay, dağın arıx, ne ki alar üsnə, xaysıları ki heç sındırmadılar
buyruxun anınq, xolar özgələrində fərahdaş bolma kendinə.
Na bu barçanı anqıp da eskə keltirip, fərahlanıyım aytma:
Ata, meğa kökkə alnınqa seninq, bundan sonqra dügülmen
arzani ündəlmə oğul sanqa, tut meni, necik xaysı birin yalçılarınqdan
seninq ki, bolmağay yoxsuzluxtan açın ölgəymen,
yoxsa tirgiz yarlığamaxınq üçün seninq, xaysı ki hər vaxt tirlikin
klərsen yazıxlılarnınq da dügül ölümün, ber manqa bespeçnost
turma alnınqa seninq, zera borniglər da tamğaçılar da yuvuxlanırlar
sanqa, da sıxtarlar xutxarılmax tapma canlarına, da sen
sürməssen, yoxsa comartlıx bilə berirsen.
Yöpsün, Biy, menim xoltxamnı da da et arzani seninq başxışlarınqa
zabun boyumnu menim. Körümsüz et köplüxün törəsizlərimninq
menim da anqma ululuxun yazıxlarımnınq menim. Uzat
barçadan xuvatlı onqunqnu seninq da çıxar men boğulğannı
terənlikindən yazıx balçıxnınq. Ber manqa zaman yaş bilə yuvmağa
bununq ki yaman aruvsuzluxlarnı ki, xar kibik, etkin aruv ki,
örtəngəy tegənəkləri yazıxlarımnınq menim küydürmдxinqdən
Tenqrilik şağavatınqnınq seninq, da isiliki adam sövüklükünqnünq
seninq eritkəy buzların esimninq menim, da östürsün tekənəklik
yerni yaxşı əməl hasilləri tarlovlarınqdan kensininq suvarılğan da
hasil bolğan başxışınqdən kensininq, xaysıların ki közətkəysen
yaman buzuc kazanlardan, zera sen bununqki nemələr bilə
hörmətlənirsen ki, tındırğaymen seni yemişliklərim bilə menim da
sanqa bergəymen alğış da şükürlük menqi menqilik, amen.
(Burada yarım səhifəlik boş yer mövcuddur).
Bu alğışnı hər kez tiyişlidir aytma yatkan zamanda.
193
ZƏNGƏZURLU KEŞİŞ YOHANNES KARNEÇİNİN
TƏRTİB ETDİYİ DUALAR
Əsərləri dövrümüzədək alban (qarqar – qıpçaq) dilində gəlib
çatmış alban din adamlarından biri də XIII əsrdə yaşadığı bilinən
keşiş Yohannes Karneçidir. Haqqında Gəncəli Kirakosun “Tarix”
əsərinin 54–cü fəslində məlumat verilən bu keşişin tərtib etdiyi
dualara bir çox əlyazmalarda rast gəlinsə də, bəzi hallarda onun adı
qeyd edilmir. Sözügedən əsərlərin məhz onun qələminin məhsulu
olduğunu Saltıkov Şedrin adına Sankt – Peterburq Dövlət Kitabxanasında
qorunub saxlanmaqda olan, alban dilindən erməni dilinə
tərcümə olan, fəqət başlıqları alban dilində verilən (?) bir dua kitabındakı
qeydlər sübut edir. Söhbət sözügedən kitabxananın əlyazmalar
şöbəsində “Dorn 636” şifrəsi altnda saxlanılan əlyazmadan
gedir. (Bu əlyazmanı ələ gətirmək mümkün olmadığı üçün əslində
əlyazmanın hansı dildə olduğu dəqiq məlum deyil).
Həmin əlyazmada haqqında söz açdığımız duaların məhz ona
aid olduğu göstərilir. Sevimli oxucularımıza tərcüməsiz təqdim
etdiyimiz həmin əsərlər Polşadakı Milli Muzeyin kitabxanasının
Krakov şöbəsində qorunan 2412 №-li və Vyanadakı Mxitaristlər
İttifaqında qorunan 143 və 525 №-li əlyazmalarından dərlənmişdir.
Krakov əlyazmasında Yohanesin adı sadəcə bir dəfə çəkilir. Sonrakı
duaların isə ona aidliyi sual altında qalır. Fəqət “Dorn 636”
şifrəli əlyazma, eləcə də Vyana əlyazmaları bütün şübhələrə son
qoyur.
Johannes Karneçinininq aytkanı.
“Xoltxa Biy Tenqridən”
Biy, Biy da Ata, Ata tirlikimninq, yügünürmen alnınqa da
xolarmen seni, bax miskinlikimni seninq xulunqnunq, da aya yazıx
bilə bularğan boyumnu, onqalt men yaralını, da turğuz men yıxılğannı.
Xoy hakimlik yaralı canıma da çürgə türlütürlü boyumnunq
yaraların. Yoğarı turğuz meni, xaysı ki tas bolupmen sansız
194
dinsizlikim bilə, da yamanlıxım biyikləndi başımdan yoğarı. Çeşövsüz
bağlar içinə çürgəldi boyum, yanqılğanım zapt etti meni, da
hesepi yoxtur harsuzluxumnunq menim. Sanqa meğa, tirlik, haysı ki
menqiliksen.
Yoxtur erkim ündəməgə seninq xorxulu atınqnı. Yüzümnünq
uyatı yapılıptır da yapıptır menim tegənəklərim (178) yazıxımnınq.
Yoxesə, Biyim, Biy, kimgə umsanıyım ya kimni işanıyım kensimə
tirlikkə?
Evet köp kez yürəkləndirdim biyikləngənimni, yənəci də seni
xolarmen: Kirmə törəsinə seninq xulunqnunq, Biyim, da aruv etmə
xılınganıma körə tenimninq. Yürəklənməxninq bilə da xorxutkanınq
bilə xorxutma meni, Biyim.
Da xuvatlı tezləngəninq bilə esimni alma menim, xaysı ki yığlamaxnınqdır
menim Tenqrim. Çıxara bermə men yazıxlını mırmıldanğan
menqilik sönövsüz otka, Biyim, da yebermə men şarəsizni
yarlığamaxsız xıyınğa, Tenqrim. Bermə köp günah bilə yazılğannı
isi xaranğuluxka, Biyim, ki köp türlü-türlü yamanlar da tıncsızlıx
biyik etməgəylər üstümə, Tenqrim.
Biyiklənməsin üstümə menim ot yalını bilə, xatılış, Biyim, da
keltirmə sansız yazıxlınınq üstünə xaranğu otnu, Tenqrim.
Oynamasın men yazıxlınınq üstünə böləki sönövsüz xurtnunq
da ölümsüz, Biyim.
Da keltirmə men köpyazıxlını murdar etüci da yaman ağızlı
xılınğanlarnı ki, körməgəymen alarnınq xılınğanın, Tenqrim.
Boğmasın da yapmasın men köpyazıxlını otlu tenqiz, Biyim, da
yürüməsin üstüm bilə otlu suv, Tenqrim.
Yebermə meni aytovsuz xaranğuluxka, Biyim, da tüşürmə meni
yaman da aytovsuz çuğurğa, Tenqrim.
Ayırma meni böləkindən sanlılarnınq, Biyim, da zrgel etmə
men keçövlünü paylarından yaxşı canlılarnınq, Tenqrim.
Xorxulu avaznı manqa işittirməysen ki, yaman da kerəksiz xul,
Biyim, da umsasız etmə men çarəsizni menqilik alğışka, Tenqrim.
Yoxesə yarlığamaxınq bilə menqilik yarlğa manqa da yetövsüz
adam süvükünq bilə xarşı kelmanqa.
195
Xolarmen seni, Biy, aruv etüçi xuvatınq bilə arıt meni kirləngən
yazıx bilə da boş etüci hükmünq bilə xutxar meni xuvatlx da
türlü-türlü xıyından.
Ber manqa yer yarıx bilə tolu sarayınqa seninq da arzani et
men çarəsizni axıllı gusanklər bilə birgə.
Ber, Biy, xolarmen sendən, yaxşı başxışnqnı barça tanqlanğan
kimsələr bilə ki, alar bilə maxtağaymen ari Errortutiunnu, xaysı ki
Ata Oğul Ari Cannı menqi menqilik, amen.
Johannes Karneçinininq aytkanı.
“Alğış Biy Krisdoska tum zamanпnda”
(Vyanadakı Mxitaristlər İttifaqında qorunan 143 №-li əlyazmasında
bu adla verilib. Bu, daha doğrudur. Eyni mətn eyni başlıq
altında Fransa Milli Kitabxanasında “Arm 5” şifrəsi altında qorunana
əlyazmada da var.)
Xozusu Tenqrininq, Biyim da Tenqrim Jisus Krisdos ki, soyuldunq
xaç üstünə da kötürdünq yazıxnı bütün dünyadan.
Yazıxlı xulunq da ağır yüklü yazıx bilə, yügünüp xolarmen
sendən, Biyim da Tenqrim, yarlığa manqa, necik ki yarlığadınq
bütün dünyağa, yol da toğru tirlik Tenqrim.
Ölümlü yazıx bilə da dinsizlikim bilə közünqdən salma meni,
yoxesə yarlığa manqa, barça türlü yaxşı Tenqrilik yergənq bilə, ne
ki də xılındınq bu dünyada köp türlü tözümlükünq bilə.
Anq köp türlü tirgizməxinq bilə, Biy, tüşkəninqni Atanınq
xoynundan da ten alğanınqnı ari ğoys Mariamdan.
Anq, barçadan alğışlı Biy, yürügəninqni bu dünyada necik
adam yazıxlı adam oğlanlarınınq arasına.
Anq, barçasından ari, seninq ari mğrdutiununqnu Jortananda
surp Jovhannestan.
Anq, barçanı bilüçi Biy, türlü türlü yaman sözlərni, xaysı ki
kötürdünq üstünqə cuhut bitikçilərindən da sınamaxların cuhutlarnınq
ululuxlarınınq.
196
Anq, ilgərtin körgən Biy, çıxara berilgəninqni Jutadan da
ayblanğanınqnı kahanajyabedlərdən.
Anq, barçasından alğışlı Biy, tutulğanınqnı bax çada da
xollarınqnınq bağlanğanın yaman kimsələrdən.
Anq, barçağa xudratlı Biy, turğanınqnı Gajiapajnınq alnına da
sorov etkənin Annanınq
Anq, öpkə saxlamağan Biy, şapla urğanların yüzünqə da
tartxalağanların saçınqdan.
Anq, padşahlar padşahı, ip bilə bağlağanların, da keltirgənlərin
Biğadosnınq alnına, da ağaçlar bilə tuvup urğanların.
Anq, uzunaxıllı Biy, tükürgənlərin yüzünqə eprajecoçlarnınq da
xamışlar bilə tüvgənlərin.
Anq, unutulmağan yarıx, xızıl tonnu da tegənəktən venecni.
Anq, unutucu yamannı Biy, ol sahatnı, xaçan ki eninq üstünə
kötürdünq xaçnı, barçasınınq tirlikin.
Anq, biyikləngən, biyikləngəninqni xaç üstünə da xadağanların
xadax bilə ayaxlarınqnı.
Anq da unutma susağanınqn da leği bilə sirkə içkəninqni.
Anq da unutma avazınqnı ki ayttınq: «Eli, Eli»,– da xadağanın
xaburğanq arasına yüzlər başı.
Anq da unutma axkanın gülaf çireyli xanınqnı da aşaxlatkanın
başınqnı xaç üstünə.
Anq tiri da menqilik kömülgəninqni kerezmanda, 3 kündə
Tenqrilik jarutiununqnu da barçadan haybatlı kökkə ağınğanınqnı.
Anq, anq, anqlovuçı menqilik, men yazıxlını, xaysı ki yazıxlılar
üçün bu xadar xıyınnı boyunqa kötürdünq, barçasına yarlığovuçı
Biy.
Bu xadar xıyınnı parexosluxka aldпm kendimə, köpyarlığovuçı,
yarlığa manqa da boşat menim yazıxlarımnı, arıt meni barça
yamanlıxımdan, xutxar meni barça türlü yaman sönövsüz otlardan
da bağışla manqa padşahlıx yerinqni, zera sensen adam sövüci
Tenqri, da sanqa haybat menqi menqilik, amen.
197
Johanes Karneçinınq aytkanı.
“Xoltxa surp Asduacacingə xarşı”
Bu xoltxanп tiyişlidir tum zamanına Biy Tenqrigə sunmağa,
xaysı ki tum oxşaştır Krisdosnunq çarçarankına, xaçlanğanına,
tağumuna, jarutiununa, hamparcumuna, ekinci kelgəninə törə
etməgə, zera barça Tenqrilik yergəsi tum bilə belgili bolıyır.
Asduacacin, anası Krisdosnunq, da toğurğan Ata Tenqrininq
yalğız Oğlun, da xarğışnı kötürgən adam oğlanlarınınq üstündən.
Köktəgi xuvatlılardan sanlı, da topraxtan hasil keləənlərdən
sanlı, da alğışlı, xaysı ki pare xossen adam oğlanları üçün Tenqrigə,
barışturucı Tenqrini bütün dünya bilə, tac da veneci
gusanklarnınq, da açıx parexos bolğan yazıxlılar üçün.
Barçasından yazıxlı, yügünürmen alnınqa, necik ki sendən ten
alğannınq, parexos bol menim üçün Oğul Tenqrigə, xaysı ki
toğurdunq kendin, da yedirdinq barça yedirücini, xaysп ki bu
dünyada tiri bar.
Xol menim üçün seninq aşaş da xonarh bolğan Oğlunqnu.
Tur ayaxınq üsnə, ari ana, da bol xoltxada men yazıxlı üçün.
Tur ari boyunq bilə, da körgüz parexosluxunqnu seninq madğaş
Oğlunqa, xaysı ki zamanına boluptır.
Sütünq bilə hasil keltirgən necik yaş oğlannı.
Enqinq üsnə yürütkəninq bilə.
Xuçaxınqa xuçkanınq bilə.
Ari erinlərinq öpkəninq bilə.
Anınq madğaş boyun çürgəgəninq bilə.
Barıp kelgəninq bilə Mısırğa, da Nazaretkə, Hər yergə seninq
yalğпz Oğlunq bilə.
Ulu xayayğ içinə bolganınq bilə, xaçan ki seninq yalğız
Oğlunqnu xıynıy edilər.
Surp Jovanesni sanqa Oğul alganınq bilə, xaçan ki xan içinə
boyalıp edi xaç üstünə.
Ağır yığlamaxınqnı, ne türlü ki, axın suv kibik, ketiy edi seninq
yaşınq ol zamannı, xaçan ki Oğlunqnu köriy edinq xaç üstünə
xıyında.
198
Ağır açığanınqnı seninq, xaçan ki Oğlunq çıxara
berildi.
Ulu xıyını anınq. Ağır susaganıп anınq, leğını içkəni da sirkəni.
Terlərininq axkanı yüzündən aşağa xıyın zamanına.
Xaçdan aşağa tüşürgəndə anı xanlı boyu bilə kerezmanga
xoyulganı anпnq.
Xolarmen sendən, yarıxlı ana, bol xoltxada men yazпxlı üçün,
xoy yalbarğanınqnı anınq alnına, da anınq çarçarankın, xaysı ki
menim üçün kötürdü kendi boyuna necik adam süvücü Tenqri.
Anq meni, surp ğojş şağat ki, yarlığağay, da tözümlükü bolğay
men köpyazıxlığa, da arıtkay menim xolyazovumnu yazıx bilə tolu,
da kendininq yazıxsız barmaxları bilə da aruv xanı bilə yazğay
meni menqilik tпnclıxta da ölümsüzlüktə barça arilər bilə birgə ki,
alar bilə maxtağaymen ari Errortutiunnu, Ata Oğul Ari Cannı,
menqi menqilik, amen.
Tekrar alğış ari qoys Mariam
Asduacacingə xarşı
(Eyni müəllifə aid bu dua 143 №-li Vyana əlyazmasından
dərlənmişdir. Sonradan əlavə edilmiş yerlər kursivlə verilir.)
Ey, surp Asduacacin, qoys Mariam, anınq üçün biz yüzümüz
üsnə tüşüp alnınqa seninq xaynıyır yürəkimiz bizim da sıxtovlu
yürək bilə aytıyırbiz: Ey, barçasından alğışlı surp Asduacacin, qoys
Mariam ki, yaratılmağan tarbiyatın Tenqrininq toğurdunq, parexos
bol bizim üçün seninq yalğız Oğlunqa ki, yarlığağay biz
yazıxlılarğa. ki, xarğışın Evanınq alğışka teşkirdinq, parexos bol
bizim üçün. Ki yandınq tenqrilik otu bilə da çiçəkləndinq tenqrilik
yarıxı bilə, parexos bol. Sensen ertəgi yarıx ki, sezikli günəşni
saçtınq adamlarğa, pare. Sensen ögövlükü markarelərninq da tacı
arakellərninq, parexos bol biz…
Sensen padşahlarnınq çiçəki şuşan ki, törmelənməgən çiçəkni
kötürdünq, parex…
199
Sensen sövünclükü adamlarnınq da fərahliki fristələrninq,
parexos…
Sensen tacı qojslarnınq da övündürüci mardiroslarnınq,
parex…
Sensen olturğuçu Tenqrininq da anası yaratucınınq, parexos
bol biz…
Sen biyikləndinq teninq bilə, da barça friştələrninq böləklərindən
yoğarı çıxtınq, da kirdinq anda, xayda ki heç kirməstir
yaratkanı Tenqrininq, parexos bol.
Sensen xaniçə köktəgi ki, tenqrilik yarıxı bilə yıltrıyırsen,
parexos bol.
Krisdosnunq ari toğurğanı üçün, xaysı ki Tenqrini toğurdunq,
parexos.
Seninq ari sütünq üçün ki, Tenqrini yedirdinq, parexos…
Seninq ari xollarınq üçün ki, Tenqrini yürüttünq, parex…
Seninq ari erinlərinq üçün ki, Tenqrini öptünq, parexos…
Seninq ari tilinq üçün ki, Tenqri bilə sözlədinq, pare…
Seninq ari burnunq üçün ki, ölümsüz is bilə toldunq, pare…
Senimq ari közlərinq üçün ki, Tenqrini kördünq, parex…
Seninq ari xulaxlarınq üçün ki, Tenqrininq avazın işittinq,
parexos bol…
Seninq ari yaşlarınq üçün ki, töktünq yalğız toğqan Oğlunqdan
utru, körüp kendin xaç üsnə, parex…
Na anınq üçün, barçadan alğışlı Mariam ki, biyiklənipsen
barça friştələrninq böləklərindən biyik, da körküsen köktəgi
otaxnınq, fərahlikisen köktəgi kelinlərninq.
Na xaçan yıltrasa, günəşninq yarıxı kibik, kün toğuşunda
kününə yıxınnınq utrusuna köktəgi padşahnınq, seninq yalğız
Oğlunqnunq, parexos bol bizim üçün seninq yalğız Oğlunqa ki,
yarlığağay biz yazıxlılarğa.
Xaniçə suxlanclı Mariam qoys Asduacacin, xol seninq yalğz
Oğlunqdan ki, arzani etkəy alarnı, xaysıları ki tapunurlar anınq
Tenqrilikinə, törmeləngən tac bilə, yarıxlı ton bilə, yanar ğanteğ
bilə, necik günəşninq yarıxı, kirmə kiyövnünq otaxına ari gusanklar
bilə da arzani bolma eksilsiz fərahlikkə menqi menqilik. Amen.
200
Alğış ari da haybatlı surp Xaçka
(Eyni müəllif. 143 №-li Vyana əlyazması)
Küçlü da yenqüçi, ari u haybatlı keltirgən surp Xaç, ulu xuvatı
Biyimiz Jisus Krisdosnunq, xaysı ki yarıxlattınq dünyani, xolarmen
sendən, surp Xaç ki, yarıxlatkaysen esimni bu sahat ki, xoltxa
etərmen sendən, haybatlı da maxtovlu surp Xaç ki, yöpsünövlü
bolğay xoltxam menim alnınqa seninq, da kelgəy, Xaç şahavatlı,
üstümə menim ulu zoru Biyimiz Jisus Krisdosnunq.
Baxmağaysen yazıxlarıma menim, xaysı ki yatlanıpmen sendən da
igrəndiripmen seni mendən; igrənməgəysen men yazıxlı xulunqdan,
da yıra xlatmağaysen meni sendən, ulu zoru Biyim Krisdosnunq,
salmağaysen meni közdən, yoxsa yöpsün bügün men köpyazıxlı xulunqnu.
Haybatlı da maxtovlu surp Xaç, boşat manqa menim yazıxlarımnı,
da bol parexos da boluşucı dünyaninq Eyəsinə barça yazıxlar
üçün ol haybatlı Biygə, xaysınınq ki ari teni asılğan edi seninq üstünə,
Atəm atamıznınq xutxarılmaxı üçün da barça inanğanlarnınq.
Sanqa inanırmen, seninq haybatlıxınqa, zorlu da maxtovlu surp
Xaç, ol haybatlıxınq üçün yöpsün bügün men yazıxlı xulunqnu.
Da bolğaysen parexos da boluşucı Ulu Xannınq eyəsinə, bütün
dünyaninq Biyinə alğışlı da zadasız qojs Mariam bilə, da barça
friştələr bilə, da hıreş dağabedlər bilə, serovpelər da kerovpelər
bilə, da barça arilər bilə, xaysıları ki kendilərininq xanın töküp
keçtilər bu dünyadan.
Kecəgi alğış
(Eyni müəllif. 143 №-li Vyana əlyazması)
Men Biygə sarnadım, da Biy işitti manqa kecədən, da ertə, da
yarımkündə töziy edim Tenqrimə menim da işanır edim tirlik
berücigə ki, xutxarır xulun kendininq da tirgizir adam sövüci Biy.
Haybat Atağa da Oğul”
201
Alğış kecəgə yatkan zamanındacan duşmannınq ağır yuxu
salmax üçün adam üstünə
(Eyni müəllif. 143 №-li Vyana əlyazması)
Xolarmen sendən, Biy, da şükür beriyirmen seninq yetövsüz
tenqrilikinqə, adam sövüci Biy ki, arzani ettinq arzanisiz xaravaşınqnı
yetməgə kecəninq zamanına. Sensen Biyi kündüznünq da
etücisi keçəninq, sen saxla meni sağışından yaman suxlancilikninq
da yuxununq, xorxusundan körüngən da körünməgən duşmanlarnınq.
Da berkəyt meni acığlıxından eski duşmannınq zulumundan
peliarnınq, seskənməxindən şaytannınq, ağırlanmaxlarından xıbılıqlarnınq,
axtarılmaxından övnünq, hilləliklərindən adamlarnınq,
caduluxlarından cadularnınq, şaşxın fikirlərdən, igrənci sağış
etməxindən; Suxlanclı ağrıxlardan, xorxulu yuxudan, acıxlı tüşlərdən,
xorxularından yamannınq, yığınlarnınq tüşlərindən da barça
yaman nemələrdən saxla xulunqnu seninq, barını tirgizüci
şnorhkunq bilə. Da seninq barça xuvatlı yarlığamaxnınq bilə çöpçövrə
dolaşıp beklət hər yartın menim otaxımnı tınçlıxımnınq, onq
da sol, yarımkün da yarımkecə, küntoğuş da künbatış, köknünq
biyiklikinə da yerninq aşaxlıxına. Böləkin friştələrninq yeber, Biy,
otaxınaxulunqnunq seninq.
Ber manqa, Biy, yarıxlı sağış da oyax fikir, ber manqa, Biy,
saxtlıx esimə menim ki, oyax sağış bilə da saxt fikir bilə tınğaymen
da şükürlük bilə haybatlağaymen barçadan ari surp Errortutiunnu
hali da menq.
Kecəgə, yatmax alnına alğış, surp Jovanes
Karneçi vartabedninq aytkanı
(1126 №-li Venesiya əlyazması)
Xolarmen sendən, Biy, da şükürlümen yetövsüz adam sövüklükünqdən,
xaysı ki arzani ettinq arzanisiz xulunqnu seninq yetişmə
sahatına kecəninq. Zera sensen Biyi kündüznünq da bar etüçisi
202
kecəninq, sen közət meni sağınır körümlərdən, körümlü da körümsüz
duşmandan, sınamaxından devlərninq, zulumundan eski duşmannınq,
ağırlıxından xblıqlarnınq, yemirilməxindən avadanlıxnınq,
hilləlikindən adamlarnınq, caduluxundan cadularnınq, bularğı
sağışlardan da çəpəl fikirlərdən, suxlanc ağrıxından, seskənməxindən
yuxununq, acıxlı tüştən da özgə barça yaman nemələrdən
közət xulunqnu seninq, barçasın tirgizüci başxışnınq bilə seninq.
Barçasına müdaralı yarlığamaxınq bilə çöpçövrə dolaşıp beklə
hücrəsin tınçlıxımnınq menim, onqlu-sonqlu, kün toğuşuna da kün
batışına, yarımkecə sartın da yarımkün sartın, kök sartın yoğarı da
yer sartın aşağa. Böləkin friştələrninq yeber, Biy, turar yerinə
xulunqnunq seninq.
Ber manqa es oyaxlıxı da saxtlıx sezikliklərimə ki, oyax es bilə
da fərəh sağış bilə tınğaymen da şükürlük bilə haybatlıyım Atanı da
Oğulnu da Ari Cannı hali da udayı menqi menqilik, amen.
Yolçunlar üçün
(Eyni müəllif. 143 №-li Vyana əlyazması)
Yol körgüzüçi tirlikkə da yol könülükkə Biyimiz Jisus Krisdos,
xaysı ki yol körgüzdünq Jovsepkə Mısır şəhərinə da Israjelgə Xızıl
tenqiz aşıra, Movseskə Sineağan tağına da joğovurtka anınq ulusuna
Erusağemninq, da Gğeobaslarğa yoldaş boldunq Yemavuska;
Xolarmen sendən, Biyim, yol körgüz bizgə da barça xardaşlarımızğa
bizim barmağa eminlik bilə barğan yollarına, da xutxar
körümlü da körümsüz duşmandan, da sağlıx bilə elt barğan yerinə;
Zera seninq yol, da könülük, da tirlik, Biyimiz bizim Jisus Krisdos;
Da sanqa yaraşır haybat menqi menqilik, Amen.
203
ZƏNGƏZURLU KRİKOR NAREĞAÇİ VƏ ONUN
“ALĞIŞ XUVATLI XORXULARINA XARŞI KEÇƏNİNQ”
ƏSƏRİ
Adı alban tarixçisi Stepanos Orbelinin “Sünik (Zəngəzur) tarixi”
əsərindən məlum olan tanınmış alban din adamlarından biri də
Krikor Nareğaçidir. Onun da əsərlərinndən biri dövrümüzədək yetişib.
Həmin əsər 143 №-li Vyana əlyazmasından dərlənib. Sonradan
əlavə edilmiş hissə kursivlə verilir.
Alğış xuvatlı xorxularına xarşı keçəninq
Krikornunq Nareğaçininq
Oğlu tiri Tenqrininq, barçadan alğışlı, xorxulu Atanınq tergövsüz
Toğuş, xaysı ki küc dügül sanqa heç nemə də, xaysı ki
saçılğanına kölgəsiz yarıxnınq haybatlı yarlığamaxından seninq
erirlər yazıxlar, xaçarlar şaytanlar, buzulurlar aşınmaxlar,
çeşilirlər bağlovlar, ufalırlar bığovlar, tirilə toğarlar ölgənlər, sağayğaylar
yaralanğanlar, onqalırlar yaralar, kötürülürlər buzulmaxlar,
yer berir müşxüllüx, eksilir küstünməxlix, xaçar xaramğulux,
ayırılır tunuxlux, keri bolur xalın xaramğu, onqalır
temnost, ügənir bulutlux, kötürülür inqirlənməx, ketər kecə,
buzulur xovurulmax, yox bolur yamanlıx, sürülür umsasızlıx;
Da xanlıx etər xolunq seninq, barçanı tutucı, arıtuçı barçasın,
xaysı ki kelmədinq tas etmə canlarnı adamlarnınq, evet tirgizmə.
Boşat manqa sansız yamanlıxlarımnı ulu yarlığamaxınq bilə
seninq. Zera sen yalğızsen köktə aytovsuz da yerdə körümsüz,
dünyaninq barlıxında da xırığında dünya uçununq, başlanmaxı
barçanınq da barçada barça tügəllik bilə alğışlı biyikliktə, da
sanqa Ata bilə da Ari Can bilə haybat menqi menqilik, amen.
204
XRİSTAN MƏZMUNLU DİDAKTİK
HEKAYƏLƏR
Dövrümüzədək alban (qarqar – qıpçaq) dilində yazılmış çox
sayda xristian məzmunlu didaktik heyayə və dua mətni gəlib
çatmışdır. Onlara müxtəlif əlyazmalara da rast gəlinir. Mənbələrdən
məlumdur ki, Mxitar Qoş da çox sayda bənzər hekayə və
təmsil qələmə almışdır. Maraqlıdır ki, sözügedən hekayələrdən bir
neçəsi “Törə bitiki”nin bulunduğu Avstriya əlyazmasında bulunmaqdadır
və “Törə bitiki”nin bilavasitə tərkibində verilmişdir. Bu
da həmin hekayələrin bəzisinin bilavasitə Mxitar Qoşun qələminə
məxsus olduğunu ehtimal etməyə əsas verir. Lakin bunu hələlik
tam dəqiq söyləmək mümkün deyil. Bunu müəyyən etməyi gələcək
tədqiqatçıların öhdəsinə buraxırıq.
Əldə olan hekayələr bunlardır: “Badmutiunu surp Keorknunq
da skançeliki, xaysı ki ulu skançelik etiptir”, “Ohannes
Osgiperannınq aytkanı Krisdosnunq tonu üçün”, “Aytkanı
Ohannes vartabedninq Eѕrzinganli ögüt can sartın”, “Uslu
Xiqarnınq sözü, esi, axılı” eləcə də 1126 №-li Venesiya əlyazmasında
yer alan “Surp Krikordan sormaxı da cuapı friştəninq”,
143 №-li Vyana əlyazmasında rast gəlinən “Badmutiunu da yaxşı
xılığanı surp Mariane qojsnunq ki, Krisdos üçün xıyıalıp xanın
töktü dinsiz qrabaşd padşahtan” və s.
Bu hekayələrdən biri bizim üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb
edir. Çünki o, alban ədəbiyyatının köklərinin biz düşündüyümüzdən
çox – çox qədim olduğunu və bu köklərin Yaxın Şərqlə birbaşa
bağlılığını sübut edir. Söhbət “Uslu Xiqarnınq sözü, esi, axılı”
adlı hekayədən gedir. Assuriya hökmdarı Senekerimin (Senexeribin)
dövründə Ninəvədə (bugünkü Mosul) yaşadığı bilinən
müdrik Xiqar (Axikar) haqqnda olan və təbii ki, xristianlıqla heç
bir əlaqəsi olmayan bu hekayənin hələ e.ə. VI – V əsrlərdə Yaxın
Şərqin bir çox qədim dillərinə, o cümlədən qədim Misir dilinə
çevrildiyi məlumdur. Həmin əsər yalnız alban dilində dövrümüzədək
tam şəkildə gəlib çıxa bilmişdir. Başqa dillərdə isə bu əsərin
yalnız ayrı – ayrı fraqmentləri qalıb.
205
Sözügedən hekayələri sevgidəyər oxuculara tərcüməsiz təqdim
edirik. Sonradan edilmiş əlavə və dəyişikliklər kursivlə verilir.
Badmutiunu surp Keorknunq da skançeliki,
xaysı ki ulu skançelik etiptir
Okosdos xannınq xanlıxına Rımadan mununq vaxtına endi Ari
Can Mariamğa. Mariam toğurdu Krisdosnu Petğehemdə. Da tatar
xanları keldilər da başxışladılar Krisdosnu.
Mununq vaxtına oğlanlarnı tas etər edi, cuhut xan bar edi
Herovtes, Petğehemdə. Da xactı Krisdos Mısırğa, da bu dinsiz xan
Zakaria markareni öldürdü. Xaçtı Jovanes Bampiliağa da
Prikiağa. Andan sonqra öldü bu dinsiz xan Herovtes, da anınq
ornuna Arkeğajos xan boldu. Mununq vaxtına xayttı Krisdos
Mısırdan da toxtadı Nazarettə. Ol vaxtın çıxtı Jovanes karoz
berməgə. Dağı da Beğados Bondalı keldi Jerusağemgə da Arkeğajos
Hreasdanğa. Bularnınq vaxtına yasald Andiok Kermən da
Urha. Da ermeni xan bar edi Apkar. Öldi Arkeğajos xan, da Herovdes
da xardaşı Herovtie xanlıx edi da sonqra Herovtia aldı
kensinə xatın Ares xannınq xızın, da Herovtes sövər edi anınq
xatının.
Mununq vaxtına keldi Biyimiz Krisdos mğrdutiunğa, da surp
Jovanes tabalar edi Herovtes xannı anınq üçün ki, klər edi
xardaşınınq xatının alma. Andan sonqra Herovtesgə oğlan boldu,
da Herovtianınq xızı keldi da oynadı, da asrı biyəndi anınq oyunun,
da ayttı xan xızğa: «Egər yarım xanlıxımnı izdəsənq, sanqa
beriyim».
Da ol xız anasından ögütlənip edi, ayttı:
– Nemə izdəmən sendən, tek surp Jovanesninq başın.
Yeberdi xan da kestirdi surp Jovanesninq başın. Aldılar da
xoydular tepsi içinə da keltirdilər xannınq alnına, da xan olturup
edi kendininq biyləri bilə. Ansızım susd bastı kendilərin.
Xaçan boldu Eyəmiz Jisus Krisdos 30 yaşına, yeberdi kendininq
arakellərin ki: «Barınqız, dünyada karoz berinqiz». Yeberdi
206
Bedrosnı, Ohanesni, Andreasnı, Pilibosnı, Partoğemeosnı, Mateosnı,
Tomasnı, Agopnı, Şmavonnı. Da bular Ari Cannınq şnorku
bilə etərlər edi hakimlik barça türlü millətkə, eski duşmannı
xaçırırlar edi, xastalarnın saaytırlar edi da barçanı tügəllərlər edi
Krisdosnunq küçü bilə.
Bularnınq vaxtına Apkar xan ermeni tınsızlandı tenindən da
köp altın, kümüş sattı hakimlərgə kendininq kerəkinə ki, sağayğay
edi, da nemə boluşmadı. Ol vaxtta işitti Biyimiz Krisdos üçün ki,
köp türlü pjşqutiun etiyir xastalarğa. Da suxlanır edi körməgə
Krisdosnu, da bolmas edir körməgə Krisdosnu. Okosdos cesar edi
da Beğados starosta edi anınq xolundan Jerusağelmdə. Anınq
üçün imanır edi. Andan sonqra Apkar xan ündətti
Zate atlə naxaşnı da ayttп:
– Xanlıx ton ettir Krisdoska.
Tek ayttı Zatte:
– Işitipmen men ki, Krisdos Tenqridir, ki yaratıptır köknu da
yerni, da adəmini topraxtan,– da ayttı: – Ölümsüz Tenqrigə ne
türlü bolur ton tikməgə? Necik munu sağış etiyirlər edi 1-i biri
arasına, keldilər bezirganlar da keltirdilər haybatlı ton ipkin
Krisdoska layıx, keltirdilər da çöküp xoydular bu haybatlı tonnu.
Kördü xan bu tonnu ki, heç tikişi yox, seskəndi da tanqlandı bu
işkə.Tek sordu xan bezirganlardan ki:
– Xaydan tüştü bu ton sizgə?
Tek ayttılar bezirganlar:
– Xoyçılardan satun aldıx.
Buyurdu xan ündətməgə xoyçılarnı. Tek sordu xoyçılardan:
– Xaydan tüştü bu ton sizgə?
Cuvap berdilər xoyçılar:
– Xanımız, sağ bolğaysen menqi! Biz açıx közümüz bilə alani
aldıx munı, necik ki keç basıyır edi bizim xoylarımıznı, tek tanqğa
manq ot yandı kendi kensinə, da biz, munu körüp, asrı seskəndix,
sağındıx ki, xaraxçılar edi, tek 1 yerdə yığıldıx barçamız, andan
sonqra bardıx ol yergə, kördüx tanq adəmilər otlu xanatlılar ki,
xulux etiyirlər edi bu tonğa, da biz xorxtux yuvuxlanma ol yergə.
207
Tek alar bizgə aytırlar edi:
– Kelinqiz da xorxmanqız, xoyçılar.
Da aldılar kendiləri friştələr da çürgədilər axketənninq içinə.
Da ayttılar:
– San sizgə, xoyçılar ki, biz bunu köktən keltiripbiz, da siz
arzani boldunquz bu dünyada kötürməgə.
Ol vaxtta markareanal boldu Apkar xan da ayttı ki:
– Krisdosnunq toğuşuna xoyçılar xulux ettilər da emdi etsərlər
xaçka kelgəninə də.
Alğışladı alarnı da boşattı eminlik bilə, ol türlü bezirganlar da
ki, bardılar xannınq alnına, xaysı ki kümüşnü berdilər.
Tek ol vaxtta ündətti Zade atlı nağaşnı, da berdi ol tonnu da
kümüşnü, da ayttı ki:
– Elt munu mendən başxış Krisdoska da keltirgəysen anınq
sürətin yazıp. Inanırmen ki egər yetsə manqa anınq sürətininq
körkü, ol vağtın sağayırmen. Egər kləsə anınq biyliki ki, kelgəy da
birgəmə xanlıx etkəy.
Okosdos cesar öldü, da cuhutlar duşman xayttılar Krisdoska
da cəht etərlər edi ki, xaçka keltirgəylər edi Krisdosnu, anınq üçün
ki, xorxarlar edi: xandır ki, tas etməgəy edi kendilərin. Anınq
üstünə Zatte hadirləndi kendininq ricerləri bilə, da yetti Jerusağemgə
Krisdoska, da kördü Krisdosnunq çövrəsinə asrı köp
friştələr. Necik keldi da bardı Pilibos arakelninq xatına, da Pilibos
arakel yeberdi Antreas arakelninq xatına. Tek ayttı Zatte:
– Klərmen Krisdosnu körməgə.
Tek arakellər bildirdilər Krisdoska, buyurdu
Krisdos:
– Kelsin da körsün.
Keldi Zatte Krisdosnunq alnına, da [xoydu] başxışlarnı
Krisdosnunq alnına, da yügündü ayaxına.
Ayttı Krisdos:
– Xaydansiz ya xaysı ulustan?
Tek alar ayttılar:
– Ulu Ermeniliktənbiz, xulları ermeni Apkar xanınınq.
208
Tek ayttı Krisdos:
– Ne kerəktir?
Alar ayttılar:
– Xanımız antamalucdur. Da işitipbiz biylikinq üçün ki, köp
xaysı ki xastalarnı sağaytıyırsen. Kelipbiz seninq alnınqa
yarlığamaxınqnı xolmağa.
Ayttп Krisdos:
– Ne ki xolsanqız, barça tügəllənir sizgə.
Tek alar ayttılar:
– Xanımız sendən xoldu da ayttı: «Men bolmadım seninq
xatına kelməgə. Okosdos cesar bilə bizim birlikimiz yox. Sen
Jerusaemdəsen, da Biğados anda starostadır. Anınq üçün bolmadım
xatınqa seninq kelməgə ki, men da bular duşmanbiz biri birimizgə.
Evet ki menim ulusum kiçkinədir, sanqa da manqa yetkincədir.
Da men seninq Єulunqmen. Arzani etkəysen kelməgə. Da
egər biylikinq yöpsünməsənq kelməgə, buyur ki, arzani bolğaymen
seninq sürətinq ki, yazıp keltirsinlər».
Ol sahat aytt Krisdos:
– Yasanqız boyovlar da yazınqız xağıt üstünə menim sürətimni.
Tek buyurdu Zate cardar naxaşka ki:
– Başxa-başxa olturup yazınqız Krisdosnunq sürətin. Yazdılar
– bolmadılar oxşatmağa. Xaytıp yünəçi ayttı Krisdos köçürməgə –
bolmadılar oxşatmağa.
Tek sordu Krisdos:
– Köçürdünqüzmi?
Ayttılar naxaşlar ki:
– Adəmini asrı köçürübiz, yoxesə Tenqrini bolmasbiz
köçürməgə.
Tek ayttı Krisdos:
– Köçürdünqüzmi?
– Köçürdülər – bolmadılar oxşatmağa.
Sordu Krisdos:
– Köçürdünqüzmi?
Ayttılar ki:
209
– Bolmadıx.
Ol sahat aldı Krisdos altınlı ubrusnu da xoydu yüzünə utru, da
yıltrar edi Tenqrininq yüzü yarıx bilə. Aldı da berdi Zattegə da
ayttı Jisus:
– Budur biyinqizninq hakimliki.
Aldı Zatte bu obrusnu da keldi ulu sövünclük bilə kendininq
xatına, da xan utru çıxtı 3 künlük yol. Açtılar tasdarağnı Єannınq
utrusuna – alay yıltırar edi tasdarağ yarıx bilə ki, günəşninq
yarıxın yaptı. Kördü bunu xan da ulu sövünclük bilə sövündü, da
sağaydı başından ayaxına dirə Apkar xan. Ol sahat sekirdi Apkar
xan töşəkindən da keldi badgerk utrusuna, necik Terininq. Munda
tügəllənir markareliki Esajeanınq ki, buyurdu: «Ansızım yügürsərlər
axsaxlar, necik yednorojeç, da ağr tillilərninq sözü
yenqillənsər» (Bibliyadan, “İsayya 35:6”–dan götürülüb və sonradan
əsərin üzünü köçürən mirzə tərəfindən əlavə edilib – B. T)
Keldi alnına badgerkninq da yügündü da sağaydı. Da buyurdu
ulu yıxöv yasamağa, da altından puzdra ettirdi tasdarağqa, da
kelirlər edi bütün el, da yügünürlər edi ol surp tasdarağqa. Da
xaçan tügəlləndi yıxöv, kötürdülər tasdaragnı. Xaçan kötürdülər
tasdarağnı, ol yerdə yabuştu ol sürət. Buyurdu ki, ol yerdə
yasağaylar seğan, da seğan Üstünə stol xoydılar, ol tasdarağnı da
ol badgerkni anda xoydпlar. Tenqrininq küyüvsüz otu bilə
yapuluptur Krisdosnunq ekinci kelgəninə anca.
30 kümüş üçün
ki, Yuta sattı Krisdosnu 30 kümüşkə
Da ayttı aşagerdlərinə:
– Bilirmisiz ki, Єaydan edi ol 30 kümüş ki, manqa Apkar xan
başxış yeberdi?
Ayttı aşagerdlər:
– Biyim, sen bilirsen.
Ayttı Yisus:
– Men aytıyım, da siz övrəninqiz. Bu kümüşnü işlədi must Para,
210
hajr Aprahamnınq atası, da hajr Apraham bu kümüş bilə satın aldı
peçera Amovnanınq oğlanlarından. Da Amovnalılar yeberdilər bu
kümüşnü da satın aldı körklü Jovsepni xardaşlarından, da
xardaşları Jovsepninq elttilər da berdilər Jovsepkə Mısırda, da
alar elttilər başxış Soğomon xanğa, da Soğomon xan bu kümüş
biləyasadı dacarnınq eşikin. Da dinsiz Napokotonosor xan, xaçan
aldı Erusağemni da elni olca etti, da bu kümüşnü eltti da berdi
Bağdatka, da bağdatlılar berdilər bu kümüşnü tatar xanlarına, da
tatar xanları bizgə başxış keltirdilər, xaçan ki bizni xuvdu Herovtes
xan, xaldı kümüş Petğehemdə, da aldılar bezirganlar, da berdilər
xoyçılarğa, da aldılar bu Tenqrininq tonun, da berdilər Apkar
xanğa, da Apkar xan bizgə yeberdi.
Ayttı Yisus:
– Alınqız bu kümüşnü da eltinqiz cuhutlarnınq axpaşına. Egər
aytsa: «Kim yeberdi?»,– aytınqız: «Jisus Jovsep oğlu yeberdi sizgə
Nazarettən».
Xaçan elttilər kümüşnü axpaşlarğa ki, xaçka çıxardılar, xaytıp
Juta çıxara bergəndən sonqra Krisdosnu, yənə xaytardı kümüşnü
alarğa ki, alıp edi axpaşlardan, da kendi asıldı. Tek ayttılar
axpaslar:
– Tiyməstir bizgə ol kümüşnü saxlama – xan bahasıdır.
Bardılar, ol kümüş bilə satun aldılar 1 yer ki, yarlılar
kömərlər. Da storojlar ki, Krisdosnunq kerezmanın közətiyir
edilər, kelip ayttılar ki, Krisdos ölüdən turdu. Keldilər ol axpaşlar
da aldılar ol kümüşnü, da ayttılar storojlarğa ki:
– Aytmanqz ki, Krisdos ölüdən turdu.
Da storojlar bolmadılar yaşırma Krisdosnunq turğanın –
Tenqrininq buyruxu bilə. Anınq üçün ki, haybatlıdır anınq atı
menqi menqilik. Amen.
211
Barğanı Apkar xannınq Yerusağemgə
ulu cerüv bilə öc almağa cuhutlardan
Krisdos üçün
Xaçan işitti Apkar xan ki, Krisdosnu cuhutlar xaçka keltirdilər da
xaç üstünə öldürdülər, yazdı Apkar xan Dıperios xanğa bitik: «Yügünməklik
seninq xanlıxınqa, Tıperios xan! Xolarmen sendən ulu xoltxa
bilə ki, barğaymen Jerusağemgə da öcün alğaymen Krisdosnunq, anınq
üçün ki, ne ki xılındılar Krisdos bilə dinsiz cuhutlar, anınq üçün ki ol
manqa berdi tirlik da ol meni arıttı yaman tınsızlıxımdan».
Berdi Apkar xanğa Dıperios xan asrı ulu cerüv anınq xolu
tibinə. Aldı bu çerüvnü, da bardı, da aldı Jerusağemninq çövrəsin,
da buyrux etti cerüvgə ki, bolmağay damahlanğaysiz altınğakümüşkə,
da ayamınça kesinqiz egər xartnı, egər igitni, egər
oğlannı – barçasın xılıctan keçirinqiz, anınq üçün ki, klərmen Krisdosnunq
xanın izdəməgə ki, men küsənc xaldım anınq aziz sürətindən.
Tek ancax Tenqri boluştı, da aldılar Yerusağemni, da barça
cuhutlarnı xılıctan keçirdilər, da xanları alay ketər edi mahalələrdə,
necik bir axın suv. Ol sahat yarlığovuçı Krisdos yarlığadı
Apkar xanğa da köründü anqar da ayttı:
– Nek bulay ayovsuz xanlar tökiyirsen? Ne izdiyirsen?
Da Apkar bilməs edi ki, Krisdos bilə adam kibik küründü. Ayttı
Apkar xan:
– Klərmen öc almağa Krisdosnunq ki, ol arzani dügül edi
ölməgə, da cuhutlar anı xaçka çıxardılar. Da menim suxlancım bar
edi anı körməgə, da arzani dügül edim, anınq üçün ki, yazıxlı edim.
Tek ayttп Krisdos:
– Ne etti sanqa ki, sen anqar inandınq?
Ayttı Apkar xan:
– Men andamaluc edim, da ol meni pjşgel etti da köplərni
menim bilə da kelmədi kensi, tek badgerkninq sürətin yeberdi.
Ayttп Yisus:
– Tenqrini kim bolur körmə ki, sen aytıyırsen: «Tenqridir»,– da
klərsen anı körməgə?
212
Ayttı Apkar xan:
– Yazıxsız bolsam edi, körər edim anı, evet ki körmədim.
Yoxesə anınq yarlığamaxın kördüm.
Ayttı Jisus:
– Bolğay ki, köz artından edi, tügül edi Tenqri Oğlu?
Ayttı Apkar xan:
– Men anı körmədim, yox. Evet ki sürətin yeberdi manqa.
Tenqrininq sürəti edir, tügül edi adamnınq.
Ayttı Yisus:
– Xaytar xılıcınqnı xınınqa, dağın öldürmд. Menmen Jisus ki,
seninq bilə sözliyirmen.
Tüşti Apkar xan Krisdosnunq ayaxına da xoldu:
– Azğına tur menim bilə ki, seninq sürətinqni körüp mxitarel
bolıyım.
Andan sonqra atlandп atka da bırğı tarttırdı ki, dağın xan
tökməgəylər. Kördü Apkar xan Krisdosnu da canı-teni bilə
süvündü. Da Krisdos ol sahat kökkə ağındı. Da ulu süvünclük bilə
xayttı Apkar xan kendininq ulusuna, da ol ulusta asrı ulu süvünclük
boldu. Da Apkar xan ermeni edi Krisdosnunq toğuşundan burun,
da barça krisdan xanlarından burun da bu Apkar xan inandı
Krisdoska. Biy Tenqri, ari Apkar xannınq da barça arilərninq
parexosluxu bilə yarlığağaysen meğnel etkəngə, da yazğanlarğa,
da sarnağanlarğa, da keçmişlər canına, ammen.
Körüm körgəni surp Asduacacinninq
Surp Asduacacin bir kün boldu ki bardı Zəytün tağına, alğış
etti da ayttı alğışına: «Biyim Jisus Krisdos, isit xoltxamnı menim,
seninq xardaşınqnınq da ananqnınq. Yeber manqa hreşdağabedni
ki, aytkay manqa, xaysına suxlanıpmen».
Ol sahat işitti Krisdos xoltxasına surp Asduacacinninq da
yeberdi Kaprieel hreşdağabedni friştələri bilə. Keldi Kapriel
hreşdağabed, da yügündü surp Asduacacinninq alnına, da ayttı:
– Sağlıx da eminlik sanqa, Asduacacin, yarıxlı dacar,
213
Tenqrininq anası. Fərah bol da süvünclü, xaysı ki tındı seninq
yürəkinqə yalğızı Tenqrininq da Ari Can!
Fərah bol da süvünclü friştələrdən da hreşdağabedlərdən ki,
haybatlarlar seni! Da adəmilər ki, yügünürlər sanqa, markarelər
ki, karoz ettilər seni, da arakellər barça yarı haybatlarlar seni.
Hajrabedlərdən da barça arilərdən ögövlü da haybatlı!
Sövüklü bol, çiçəki uçmaxnınq ki, berdinq yemis krisdanlarğa –
şnorkun Ari Cannınq!
Fərah bol da süvünclü, surp Asduacacin ki, işitti Tenqri seninq
alğışınqnı da yeberdi bizni ki, anqlatkaybiz sanqa köktəgi sağışnı!
Turdu surp qoys Mariam, da yügündü Kaprielg da barça
friştələrg, da ayttı ki:
– Sen fərah bol da süvünçlü, barça friştələrninq başı ki,
ölümsüz Tenqrininq xuluxçısısen, da anı haybatlarsen, da sağışı
seninq bilədir! Da süvünçlü bolunquz Ari Candan ki, anınq
buyruxun ütüçisiz, 6 xanatlı serovpelər!
Fərah bol da süvünçlü, hreşdağabedi da Kaprieli Tenqrininq
ki, hadirlənipsen bırğı tartmağa da oyatmağa ölülərni da menqi
yuxlağanlarnı!
Xolarmen sendən da seninq friştələrinqdən ki, Körgüzgəysiz
manqa, ne türlüdir tamux da yazxlılarnınq xıyını ki, xaytmıyırlar
yazıxlarından.
Surp Asduacacingə ayttı hreşdağabed:
– Kim kimni keltirsə xıyınğa, adəmilərni tas bolmağa, anqar
menqi yazıxtır, da esindən çıxarğan eski duşmandır, da ki
xaytmağay yazıxlarından, ol eski duşmandır.
Da türlü-türlü xıyınları bar yazıxlılarnınq ki, xıynalıyırlar
kendilərininq yazıxlarına körə. Ulu tarın xıyın da bar, andan aşağa
da bar.
Tek ol sahat Tenqrininq buyruxundan açıldı tamux da köründü
surp Asduacacingə Єıyınlılarnınq yeri: sönövsüz otnunq içinə
adəmilər da xatunlar belindən edilər, da özgələri boynundan, dağı
da tek tebələri köründülər. Da otlu suv axın kibik kelip da üstlərinə
tökülüyür, da tiblərindən ot yanıyır. Da otlu xurtlar, da yılanlar
214
kibik, da acdahalar yutuyurlar alarnı. Da ol yerdə yaman yistir da
xalın xaramğulux. oxşamastır bu yerninq xıyınlarına. Dağı da
hörməti alarnınq oxşamastır bu hörmətkə, dağın haybatlıdır, necik
Boğos arakel buyurur: «Xaysın ki köz körməs, xaysın xulax işitməs,
adam yürəkinə tınmas, ol türlü arilərninq hörmətidir».
Sordu surp Asduacacin hreşdağabedgə:
– Kimlərdir bular ki, bu türlü xıynalıyırlar ol xıyında?
Tek ayttı hreşdağabed:
– Xaysı ki belindən xıynalıyırlar otnunq içinə, alardır ki,
atanınq-ananınq xarğışın alıptırlar, da xullar ki, biylərinə hnazant
tigüllər, da şeğertlər ki, ustalarına hnazant tigüllər, da igitlər ki,
xartlarğa hnazant tigüllər da uslularğa. Da xaysıları ki boynularından
kömülüp küyiyirlər, alardır ki, hörmətləmədilər kendilərininq
krisdan atasın da krisdan anasın, söktilər, birgəsinə yazıx
ettilər, bular menqi xıynalsarlar da kerezmanına da tınmısarlar.
Da xaysı ki kömülüptürlər tebələrindən otnunq içinə, alardır ki, ot
alıp içərlər ki, oğlan bolmağay ki, necə oğlan bolsar edi, ol
oğlanlarnınq xanların borclu xalırlar içkəndə, içirgəndə; dağı da
xaysı ki oğlan toğurur da salır; dağı da kim adəmini çıxara bersə
ölümgə da curumğa, alar da anınq bilə menqi xıynalsarlar; dağı da
xaysı ki yıxövdə yalğan ant içsə, ol da asrı dinsizliktir da Tenqrini
tanmaxtır, anınq üçün alar da ulu tarın xıyındadırlar ki,
xosdovanel bolup xaytmadılar yazıxlarından. Xaytıp körər surp
Asduacacin dağın özgə xıyınlı yer ki, ayaxlarından asılıptırlar, da
tiblərindən ot yanıyır, da otlu yuxusuz xurtlar alarnınq tenin
yeyirlər.
Sorar surp Asduacacin hreşdağabedgə:
– Kimlərdir bu ki, mununqki xıyındadırlar?
Ayttı hreşdağabed:
– Alardır ki, axçasın aslamğa berirlər da axçasın yerlər, alarnı
da otlu yuxusuz xurtlar yeyirlər ki, alar yedilər yarlınınq xanın da
toğmağan kümüşnü toğurdular, şbği toğdu alarğa yuxusuz xurtlar
da ulu xıyın yürəklərininq üstünə ki, alar sadağa etmədilər, alar da
yöpsünmədilər Tenqridən yarlığamaxnı. Yənəçi körər surp Asdua215
cacin özgə yerdə xıyın ki, er u xatunlar 2 xolu artxarı baylı otnunq
içinə, da yaman sürətli kazanlar yeyirlər alarnınq tenin.
Sordu surp Asduacacin:
– Kimlərdir bular ki, bu türlü xıynalıyırlar tarn?
Ayttп hreşdağabed:
– Alardır ki, pambasel etərlər, da biri birinə salırlar, da
özgəninq eşikinə barıp xulax xoyar, söz eltip söz keltirir, talaştırır,
anınq üçün menqi xıynalsarlar. Dağı da körər surp Asduacacin
otlu yalınnınq Tibinə küyiyirlər köp adəmilər da köp xatunlar, da
yalın, axın suv kibik, keliyir da xaplıyır alarnı.
Tek surp Asduacacin ulu küstünməx bilə küstündü da sordu:
– Kimlərdir bu?
Ayttı hreşdağabed:
– Bulardır ki, çanq avazın işitip, kelməslər alğışına, erincəklik
etip, ne türlü ki Noj vaxtına avaznı heç ettilər, da yuxunu sövdilər,
da alğışlarına kelmədilər, erincəklik ettilər, Avedaran işitmədilər,
ari tumnu körmədilər, xosdovanel bolup, tum almadılar, xaysı ki
sağlıxtır da tirliktir, anınq üçün xıynalsarlar.
Sordu surp Asduacacin hreşdağabeddən da
ayttı:
– Kim ki xasta bolsa ölüm halinə, ne türlü bolur xosdovanel
bolma da tum alma?
Ayttı Kapriel:
– Egər öv yanğay 4 yartın da bolmağay çıxma, Anınqkigə
boşatlıx bar, yoxesə xasta ki, erincəklik etkəy da kləməgəy meğağa
kelmə, ol menqi xıyın alsar.
Xaytıp körər surp Asduacacin temirdən xızmış olturğuc ki, ol
olturğucnunq isisindən köplər küyiyirlər da çaxırıyırlar barçası ulu
avaz.
Sorar surp Asduacacin:
– «Kimlərdir bular?
Ayttı Kapriel:
– Alardır ki, öktəmlik etərlər da kendi kendilərinə biyənirlər;
kahanasın körüp yügünüp xonarhel bolmaslar edi, mahana etərlər
216
edi ki, miskindir da kiçi kahanadır, ya menim oğlumdır, ya men
andan xoca da biymen. Bular bulay xılınıp xıyın alsarlar.
Yənə baxar surp Asduacacin da körər Temirdən terəklər, da
butaxlarından aşağa asılıptırlar baş-tebən adəmilər da xatınlar, da
butaxlarından otlar çıxıyır. Sordu surp Asduacacin:
– Kimlərdir bu?
Ayttı hreşdağabed:
– Bulardır ki, pambasel etərlər, ne türlü ki barça yazıxtır, ol
türlü pambastır. Dağı da ki heç nemədən ant içərlər, bular menqi
xıyın alsarlar.
Xaytıp körər surp Asduacacin özgə yarı tarn xıyın barça
yazıxlardan u xıyın körər: otlu terən şuğur, da ol çuğurnunq içinə otlu
temirdən xızovlu süngülər, da ol süngülərdən aşağa asılıptırlar
tillərindən asrı köp adəmilər u xatınlar u ağzıları açıx tamaxlarına
dirə, da ağızlarından çıxıyır otlu sasımız xurtlar, ne türlü ki terəktən
çıxıyır çulular, da uçup havağa ketiyirlər, da xaytıp yənə ağızlarına
kiriyirlər, da xaşlıyırlar alarnı; andadır körməx ki, yaşları çıxıyırlar
da tişlərin xırçıldatıyırlar. Sordu surp Asduacacin:
– Kimlərdir bular?
Ayttı Kapriel:
– Alardır ki, yaman murdar küfürçüdirlər ki, Krisdos buyurdu:
«Kim ki Ari Cannı sökər, yoxtur anqar boşatlıx ne ol cihanda, ne
bu cihanda, anınq üçün ki adam neçə küfür berir, ança Tenqrini
tanar».
Yənə körər surp Asduacacin: xaramxulux ki, xatınlar
emcəklərindən asılıptırlar, da itlər tartxalıyırlar alarnınq tenin.
Sordı surp Asduacacin:
– Kimlərdir bular ki, bu türlü xıynalıyırlar?
Ayttı Kapriel:
– Bulardır ki, emcəklərin berirlər dinsizlərgə da dinsizlər bilə
birliklənirlər 1 töşəktə. Anınqkilər Ari Cannınq şnorkundan yıraxlanıptırlar,
da çıxara berdi Krisdosnu, da xaçka kelgən Krisdostan
da yıraxlanıptırlar, ol türlü xıyınğa ki, otlu itlər alarnınq tenin
yeyirlər tıyovsuz ki, xaytıp xosdovanel bolmadılar.
217
Xaytıp körər surp Asduacacin: er u xatın xıynalıyırlar otlu
tenqizdə ki, küyiyirlər, da tişlərin xırçıldatıyırlar, da yığlıyırlar
tarn ki, andan anda tüşiyirlər da bolmaslar kendinə tınçlıx tapmağa.
Sordı surp Asduacacin:
– Kimlərdir bu?
Ayttı hreşdağabed:
– Bulardır ki, yıxkün yıxövgə kelmədilər, erincəklik ettilər,
yenqillik bilə keçirdilər, ol künnü işlədilər, eski duşmannınq xılınğanı
bilə xılındılar, yazıx içinə edilər, cimrilikkə bardılar, özgələrni
də birgələrinə elttilər, oyunğa bardılar, eski duşmannnq xılınğanı
bilə xılınırlar edi. Tiyişlidir krisdanlarğa ki, yıxkün xosdovanel
bolğaylar, Avedarannınq avazın işitkəylər, tum körgəylər, yaş
tökkəylər
yazıxların yığlağaylar. Ari tum vağtına yarlığamax eşiki açıxtır
da uçmax eşiki barça krisdanlarğa, anınq üçün ki, tum vaxtına ne
ki xolsa Tenqridən, Tenqri tügəllər anınq xoltxasın can u ten sartın,
özgə türlü tügül Krisdosnunq buyruxu ki ayttı: «Kim ki xolsa, alır,
kim ki izdəsə, tapar, kim ki xaxsa, açılır».
Tiyişlidir krisdanlarğa, artxsı surp Lusavoriç dininə ki, yılda
arzani bolğay tumuna. Artıxsı xastalıxına ki, bolmağay tumsuz ölgəy,
ya bu işlərni heç etkəy, ya bu dünyadan tumsuz keçkəylər ki,
canavar kibik ölgəy. Kim ki bu işlərni heç etsə, alar menqi
xıynalmax kerək.
Yənə körər surp Asduacacin özgə yarı otlu yalın ki,
xıynalıyırlar er u xatın ki, yaman sürətli kazanlar yeyirlər alarnınq
tenin. Sordu surp Asduacacin:
– Kimlərdir bular?
Aytt Kapriel:
– Alardır ki, itlik etərlər, borniglər, adam öldürücilər, heç
neməgə tutmağanlar, talaş, uruşetücilər, oğrular, axçasın aslamğa
berücilər, sınqarın pambas etücilər, tumdan burun aş yeyücilər,
yıxkün, ya ulukünlərdə, ya özgə kiçikünlərdə, ya joğovurt ya
kahana erincəklik etkəy alğışına, ya joğovurtnu övrətməgəy, ya kim
218
ki Tenqrininq xuluxuna masxaralıx bilə xılınğay, xarğışlıdıralar
barçası. Babaslarnınq babadyası ki, oruç bilə, alğış bilə aruv, egər
apexalar ki, aruvlux bilə tirilgəylər da aruvlux bilə saxlağaylar
barça yergələrin, yoxesə ki, aşxarhağan kibik, kiyingəy, yazıxlı
tirilgəylər da xaytmağaylar, xosdovanel bolup, da barçasın munu
heç etkəylər, alar menqi xıynalsarlar.
Işitti munı surp Asduacacin hreşdağabeddən, da köksünə urup,
küstündü, da ayttı:
– Yaxşırax anınq kibik adam dünyada heç toğmağay edi!
Xaytıp körər surp Asduacacin otlu tenqiz, kügürtlü, da ortasına
ulu çuğur, da terən, da kenq, da xaramğulux, da otlu xara köbük
keliyir üstünə, necik samala, da xaynıyır, necik xazanda suv. Sordu
surp Asduacacin:
– Kimlərdir bu?
Ayttı Kapriel:
– Dinsiz cuhutlardır ki, Krisdosnı xaçka keltirdilər, da öt da
sirkə içirdilər, da arakellərni da surp markarelərni öldürdülər.
Dağı da kim ki axpaşlarnı pambasel etsə, anınqkibik adəmilər də
birgələrinə xıynalıyırlar, da kim ki ulu oruçta cimrilik etsə, ya ulu
yazıxka tüşsə, alar da ol xıyın
bilə xıynalsarlar.
Andan sonqra ayttı hresdağabed Diramajr, surp Asduacacingə:
– Sal alarnı da kel birgəmə, tın seninq çatırınqa, tizövlü da
haybatlı baxçanqa ki, ne 1 adam oğlu bolmastır anı körkəytmə.
Tek tüştü surp Asduacacin yüzününq üstünə yaş bilə Krisdosnunq
alnına, da başladı xolmağa kendininq yalğızından
krisdanlar üçün, da aytı boluptırlar da sanqa inanıptırlar.
Avaz keldi surp Asduacacingə köktən da ayttı:
– Bular kendi kendilərininq yuvuxlarına da Xanına
yarlığamadılar, xan xanğa xatışıldı, da heç ettilər bu işlərni, da
canların xayğurmadılar, da aytmadılar: «Ölsərbiz». Necik ki alar
yarlığamadılar kendi kendilərinə, men də alarğa yarlığamısarmen.
Men də yarlığamamaxımnı alardan övrəndim, da menim
219
yarlığamaxım alarnınq üstünədir, kim ki kendi kendinə yarlığasa.
Da kim ki kendininq canın saxlasa, da xaytsa, xosdovanel bolup,
yazıxlarından bu dünyada, yarlığovuçımen anqar. Egər bu dünyada
yazıxlarından xaytmasa, necə ki tiridir, da xosdovanel bolmasa,
ol dünyada dağın yoxtur parexos, anda tamuxtan ne ata
uğulnu bolur xutxarma, ne oğul atanı, ne ana xızın, ne xız anasın,
ne xardaş xardaşın, ne xan xannı, ne biy biyni, ne yarlı yarlını, ne
satmağa bolmas kendi kendin ki, xutulğay. Emgən inan bilə da emgək
bilə ki, ol dünyani menqərgəysen da körməgəysen bu
tamuxnunq xorxusun.
Xaytıp xoldu surp Asduacacin barça arakellərdən, da markarelərdən,
da hajrabedlərdən, da friştələrdən, da hreşdağabedlərdən,
da barça arilərdən egər yerdəgi, egər köktəgi:
– Kelinqiz, Tenqrininq barça ariləri, yerni öpüp da yüzümüznü
yergə xoyup, xolalıx da yalbaralıx yaş bilə Tenqridən bu yazıxlılar
üçün, xaysı ki menqi xıynalsarlar!
Xoydu surp Asduacacin yüzün yergə, da barça arilər birgəsinə,
da asrı yaş tökti surp Asduacacin Tenqrininq alnına. Avaz keldi
köktən surp Asduacacingə da aytı:
– Işitti Tenqri seninq xoltxanqnı da barça arilərininq. Kim ki
xaytsa yazıxlarından igitliktə, anqar bağışlarmen uçmaxnı 100-ünə
100 kez. Da kim ki orta adəmilixinə xaytsa, anqar 80-inə 80 kez
bağışlarmen uçmaxnı. Da kim ki xartlıxına xaytsa yazıxlarından,
30-una 30 kez bağışlarmen köktəgi uçmaxnı anqar. Xaysı ki
kləməgəy xaytmağa xosdovanutiun bilə, oruç bilə, yaş bilə, sadağa
bilə, alar dinsizdirlər da menqi xıynalsarlar.
Xaytıp körər surp Asduacacin: kügürtlü tenqiz içinə xatınlar
yüriyirlər boylarından, da yarım yüzü xara, da yarımı kök. Sordu
surp Asduacacin:
– Kimlərdir bu?
Ayttı hreşdağabed:
– Ol xatınlardır ki, umsasız yas saxlarlar kendi kendilərininq
ölüsü üstünə. Xaysınınq ki yüzü köktir, alardırlar ki, yüzünə urarlar
da xan çıxarırlar. Ne türlü buyurur Tenqrininq ağzı ki: «Artarlar
220
yarıxlansarlar, günəş kibik, köktəgi uçmaxta, xaysın köz körməs,
xaysın xulax işitməs, xaysı ki adəmininq yürəkinə tınmas, xaysı ki
Tenqri hadirləniptir kendininq dostlarına». Tenqrigə haybat menqi
menqilik. Ammen.
Aytkanı Ohannes vartabedninq Erzinganli
ögüt can sartın
Yarattı Tenqri adam oğluna can u ten, da körkəytti anı kendinə
oxşaş, da etti esin canına köz, da közün teninə çırax etti, da ten
közü bilə dünyaninq körkün körər da Tenqri alğışlar hər kez, da
can küzü bilə Tenqrininq buyruxun etər, xaysı ki yarıxtır da cannı
yarıxlatır.
4 iş bar ki, adam oğluna yaraşır: sıfatınınq çireyin közü bilə
körər, avaznı xulaxı bilə işitir, aşnınq tatlıxın burnu bilə anqlar,
aşnı ağzı bilə aşar. Yoxesə bekni da imşaxnı da ağırnı da yenqilni
xolu Bilə tanır. Bu 4 iştən artıx nemə yoxtur haybatlı işlər, mununq
içinə tapulur, xaysı ki aytır, işləp anqar.
Adam oğlununq teni bu türlüdir, ne türlü ki 1 kermən, da
çövrəsinə taşxala tartkay, da üsnə 5 xabaxı bolğay: 1 xabaxı estir,
2-inçisi közüdir, 3- ünçüsü xulaxıdır, 4-ünçüsü ağzıdır, 5-inçisi
xoluayaxıdır. Adam oğlununq yaxşısı da yamanlıxı bu 5 eşiktən
kirər da çıxar. Da canı toxtaptır bu kermənnınq içinə, xaysı ki
tenidir.
Adam oğlununq xaznası yaxşı xılınğanıdır, da esi adam
oğlununq peçatidir. Da eski duşman, xaysı ki şaytandır, alay cəht
etər ki, bu şəhərlərni alğay, xaysı ki adam oğlununq tenidir da canı
tenindədir. Tiyər adam oğluna ki, esin üstünə saxlağay ki,
berməgəy eski duşmanğa yuvuxlanma. Xaysı ki Boğos arakel aytır
ki: «Kerəksiz söznü ağzınqızdan çıxarmağaysiz» ki, orun almay
eski duşman. Esinq üstünqə tut ki, oğru yuvuxlanmağay sanqa, xays
ki eski duşmandır. Egər ki burungi anamız Yeva yılannınq sözü bilə
bolmasa edi, aldanmısar edi, da Tenqrininq buyruxun Yeva tutar
edi, da hnazant bolmısar edi yılanğa. Ol türlü adam oğlanları
221
tiyməstir yazıxka xulax xoymağa. Egər Yeva anamız yılannınq sözü
bilə xulax xoymasa edi, aldanmısar edi.
Ne ki közünq bilə körsənq körklü, suxlanmağaysen. Egər Jeva
anamız közü bilə körüp suxlanmasa edi, emisər edi ol yemişni.
Xolunq bilə yazıxka aldanma. Egər ki Jeva xolu bilə yeməsə edi,
toymısar edi.
Ağzınq bilə artıx yeməxtən, artıx içməxtən saxlan ki, Adəm
atamız da Yeva anamız Tenqrininq buyruxun saxlasalar edi,
tüşməslər edi ol haybattan, da yalanqaçlanmısar edi, da tabalanmısar
edi, da xarğış tibinə ölmisər edi.
Munu bilməx kerək ki, eski duşman yılandır, da cəht etər barça
adəmini alğay da aldağay, anınq üçün buyurur Krisdosnunq surp
arakeli Bedros, ki: «Saxt bolunquz da yazıxınqıznı anqıp küstününqüz
». Anınq üçün ki sizninq duşmanınqız şaytan çaxırıyır, necik
aslan ki çıxarğay bu 5 eşiktən. Adam oğlununq esi u axılı kerək
xulaxın yapkay ari bitiklər bilə közünqnü artıxsı baxmaxtan, tilinqni
yaman sözdən, xolunqnu zrgel etməxtən, oğurluxtan, tövməxtən da
barça yaman işlərdən, da ayaxınqnı yaman yollardan. Evet ki xolu
bilə sadağa berməgə tiyər da alğışta emgənməgə tiyər. Mununq bilə
saxla kermənin da xaznasın eski duşmandan. Yənə 4 iş bar ki, adam
oğlun yazıxtan xutxarır. Əvəlgi adam oğlu yazıxın heç unutmağay. 2-
inçi ki, özgəninq yazıxın anqmağay. Evet ki axpaş bolsa ya kahana ki,
buyruxçı bolğay, ol xayğurğay, da ol izdəgəy ki, nemə yaman
bolmağay kerməndə egər can sartın, egər ten sartın. 3-ünçi ki, adam
oğlu, ne ki yaxşı xılınsa, Tenqrininq alnına körər. 4- ünçi ki adam oğlu
kensininq ölümün esinə tutkay hər vaxt.
Bu işni də belgili etər Ohanes vartabed Erzınganlı. Adam oğlu
ki kendininq yazıxın heç unutmağay, da miskin könqüllü bolğay da
özgəninq yazıxın anqmağay, da ol Tenqrini hər kez yanına körər da
yazıxka da tüşməs. Da kim ölüm künün esinə saxlasa, ol adam
damah bolmas bu dünyada, da Tenqrininq xorxusun yürəkinə
saxlar, da yaxşı xılınır dayma.
Yənə 4 iştən xorxmax kerək. Əvəlgi ki, can bergən vaxtta.
Ekinci ki, xaçan Tenqrininq alnına eltər. 3-ünçü ki, kendininq
222
barça xılınğanına ne cuvap bergəy. 4-ünçü, uçmaxnınq süvükün
unutmağay, ne tamuxnunq xorxusun. Kimlər ki bizdən
burun ölüptürlər, bizni xayğuğa salıptırlar bizim yazıxlarımız
üçün.
Bu dünyada ne iş bar ki, bizim erkimizdən başxa keliyir? Əvəlgi
ki, xastalıx, xartlıx, da Tenqrininq yarğusununq alnına barmaxımız,
da ölər künümüz. Bu 4 iştən başxa bolma çarəsizdir. Yoxesə
biz, xardaşlar, bolıyıx bizim erkimizgə ki, yaxşı xılınğaybiz. Berdi
Tenqri adam oğluna can u ten. Tenninq xaznası da ululuxu esinə
xuldır, da esi adam oğlununq barçanınq üsnə xandır. Tenqrininq
kerəkin ol xadar et ki, canınqnı yenqməsin da xul etməgəy. Egər
teninqni yeməx bilə, içməx bilə küçəyttinq esə, ya körklü tonlar bilə
körkəyttinq esə, ya imşax töşəklər bilə tındırdınq esə, oşta canınqnı
teninqə xul etərsen.
4 işlər ki, adam oğluna hörmət keltirir. Əvəlgi, sürətininq
turuşu da körkü. 2-inçi, boyununq küçü da xuvatı. 3-ünçi, xaznası.
4-ünçü, esi u axılı. Bu 4 nemədən 3-sü keçövlüdir: bardır ki,
yamanğa xaytar, bardır ki, yaxşığa xaytar. Adam oğlununq körki,
tınçsız bolsa, çireyin salır, da küçün tınçsızlıx yenqər, da xocalıxtan
yarlı bolur. Yoxesə es da axıl keçövsüzdür. Kim ki eslidir, ol Tenqri
süvüçüdir da yaxşı xılınır, da ol adam esi bilə tirilir. Bu 4 nemə
adam oğlununq xolunadır, necik bir tiri xılıçtır. Adam oğlu kendi
erkinədir: egər ki kləsə, kendi kendin öldürür, a kləsə, duşmanın
öldürür, xaysı ki şaytandır. Əvəlgi, yüzününq körkü bilə egər er,
egər xatın kişi yaman etməsin. 2-inçi, xocalıx bilə egirlik etməsin,
ne yüz körməsin ne xocağa, ne miskingə. 3-ünçi, küçünə bazıp
kimesəni urmasın. 4-ünçi, kendi kendininq esi bilə yaman sağışlamasın
da esindən keçirməsin; egər ki yamannı xılındı esə, kendi
kendin öldürür. Adam oğlu kendininq körkün Tenqrigə saxlasın, da
körkü bilə Tenqrigə xulux etsin, da boyun aruv saxlasın. Da xocalıx
bilə könülüxnü süvsün, Tenqrininq kerəkinə yaxş xılınsın, da
yarlığa da çarəsizgə u xaribgə bolğay ata, sadağa sövüçi, Tenqri
yoluna yaxşı xılınğay da özgələrni də keltirgəy ol yolğa. Əvəl
kahanalarına, andan sonqra xaribgə u xurbanğa, necik buyurur
223
Tenqri ağzı: «Kim ki yaxşı etip yaxşı övrətsə, ol biyik ündəlir
Tenqrininq uçmaxına». Dağı da adam oğlu küçü bilə emgənsin
Tenqri yoluna surp yıxövgə kelməgə, alğışna tügəl bolmağa, xol
kötürməgə Tenqrininq alnına, yaş töküp yazıxların yığlamağa, alğış
etməg krisdan xanları üçün, artıxsı bizim xanımız üçün, kimninq
ki xolu tibinəbiz. Es u axıl Tenqrininq törəsidir da bilməxidir. Xaysı
adam bu yaxş işlər bilə xılındı esə, öldürür duşmanın, xaysı ki
şaytandır, zera köp yaxşlıxka utrudur.
Zera bu 4 nemə çarəsizdir ki, keçövsüzdür, yoxesə keçövlüdir:
egər ki kendi kendin Tenqrigə xayda esə da bu işlərni xılındı esə,
oşta canına aslam etər da tirgizir, da egər ki heç kördü esə bu
işlərni, da zrgel etti kendi kendin Tenqrininq yaxşılıxından. Adam
oğlununq egər ki bolsa da egər esindən keçirsə, alay tut ki, etti, da
egər ki bolğay da etməgəy, ol kendi kendin öldürür. Da uçmax da
tamux – adam oğlununq elinədir kirməgə.
Yənə Tenqri 4 nemədən adam oğluna ululux da biylik berir.
Anınq xoluna biylik da buyrux ki, bolğay öksüzlərgə da tullarğa da
alarnınq bar kerəkinə bolğay necik ata da tügəllövüçi, ol türlü
xarib u xurbanlarğa bu yaxş xılınğanı bilə ol dünyaninq uçmaxın
menqərir keçmişləri bilə. Ne orinağ bilə xanlar yaxşıı adəmilərni
tanqlar da ornuna olturğuzurlar, dağı da berir Tenqri biliksiz
adəmilərgə ululux ki, taləfçi bolurlar da yaman ki, cuvapı yox
yarğu kününə ki: «Ne ululuxta edim, da menim xoluma berdi ki,
men yaxşı xılınğay edim!» Dağı da ki yaman bolur da xorxusuz ki,
ne anınq bilə xaytkay ki: «Bunu beriptir manqa, dağı da söviyim
anı ki bergəy manqa dağın ulu pəşalıx da ol cihanda menqilik!» Ne
türlü 1 adam yamansız oğlannı alma bilə ya özgə tahimli nemə bilə
övrətkəy, dağı da 1 adamnınq bar xılıxı yaman bolğay da bir nemə
yaxş xılınğay, berir Tenqri anqar biylik bu dünyada ki, kendininq
yaxşısın töləgəy, yoxesə ol dünyada yoxtur umsası yaxşığa, necik ki
Avedaran buyurur ulu biy üçün da Yazarios üçün.
Dağı da 4 nemə üçün bolur yarlılıx da miskinlik. 1 ki, Tenqri
adəmilərni yarımın miskin etiptir u yarımın xoca ki, xocalar sadağa
bilə uçmaxnı satun alğaylar. Soğomon Imasdun-Uslu aytr: «Kim ki
224
yarlığa bersə, Tenqrigə ötünc berir, da Tenqri kendi tölövüçüdir
bergəngə». Da 2-inçi, necik sınarlar altınnı ot bilə, igimidir yoxsa
yaman, adəmilərni Tenqri sınar miskinlik bilə: egər ki tözümlüesə,
berir anqar ol dünyaninq menqilikin, da yaxşı adəmilərgə yaxşı
orinağ bolur. Da üçünçü ki, yaxşı adəmini miskinlətir, da anпnq
bilə də sınar,da sövər Tenqri yarlılıxnı, da körgüzür Tenqri yaxşı
korcknu bu dünyada, ne türlü körgüzdü Jop eraneligə. 4-ünçü, berir
da ögütlər miskinlik bilə: egər ki bar xılınğanı 1 adəmininq yaxş
bolğay da arada 1 xılınğanı yaman bolğay da yazıx, na anınq üçün də
Tenqri ögütlər ki ol yazıx erigəy, da menqi uçmaxnı bergəy.
Dağı da Biyimiz Tenqri adam oğlanlarına artıx nemə beriptir
ki, köktə friştələrgə berilmiyir, da ne ki dünyada yaratılğan bar,
adəmilərdən başxa, bermiyir heç kimesəgə. Bir ki, ne türlü adam
oğlanları yazıx xılınsa ten xılınmaxı bilə, yazıxlarına boşatlıx
tapar. 2-inçi, turmaxı bar ölüdən ölümsüz canı bilə. Friştələr ki,
yazıx xılınğay, yoxtur boşatlıx, anınq üçün ki tensizdir, ne türlü ki
boldu Satajelgə sınqarları bilə. Ne türlü ki dünyada ne ki tiri bar,
ölüdən turmaxı yox, tek yalğız adam oğlu. Xaçan ki Tenqri Adəm
atamıznı uçmaxta xoydu, necə ki Tenqrininq buyruxunu tuttu,
anqar dirə yazıxsız edi, ne teninə xastalıx ya tınsızlıx heç nemə yox
edi. Xaçan ki buyruxtan çıxtı, yazıx canına tikildi, da xastalıx
teninə tapuldu, da andan sonqra ölüm. Yənə yarlıxovuçı Krisdos
kləmədi yaratkanların tas etməgə da berdi canğa u tengə hakimlik.
Ne ki topraxtan çıxar bitiş u çiçək, Tenqri hər birin türlü-türlü
tarbiyat beriptir u küç, ne çaxta tengə hakimlik kerək da xaçan
aytsanq hakimgə: «Tınçsızlıxım bar», – na ol bilir, da tanır, da
onqaltır otlar bilə.
Canğa otlar hakimliki ya kerəkli nemə nek tapulmas? Yazar
vartabedlər ki, yazıxlı adam oxşar xastağa, da bilgən uslu kahana
yaxşı hakimdir ki, cağracu u xeğqadağ bolmağay ol kahana ki,
ğanonk buyurmas axpaşlarğa anınqkibikninq başına xol xoymağa.
Yazıxlı adam aytır kahanağa yazıxın, da ol tapar anqar hakimlik:
ari da aruv yürək bilə xosdovanel bolsa, adam arınır, da ol adam
Tenqri oğlu ündəlir. Xosdovanel bolmax ekinçi avazandır. Xaçan
225
kahanağa işitsə da ögütünə kirsə, Tenqri boşatır yazıxın. Egər ki hakim
də tınçsızlansa, kerək ki aytkay özgəgə tınçsızlıxın. Ol türlü kahana ki,
yazıxlı bolğay, kerəktir ki yənə kahanağa yazıxın aytkay ki, oğru u
yaman başlı bolmağay. Ari ğanonk anınqki kahananınq xoltxasın yöpsünməstir,
parsininq tutmaçı artıxtır, anarzan tumdan esə.
Dağı da ki 1 adam kendininq tınçsızlıxın tügəl aytmasa hakimgə,
kerək anınq tınçsızlıxı artkay, ol türlü adəmilər egər ki
yazıxların xosdovanel bolup tügəl aytmasa, yazıxı artar, da boşatlıx
tapmas.
Bir adəmininq ki sürətindən u boyundan bar yergəsindən
körklü bolğay, ya közündən, ya xulaxından, ya ayaxından, egər
bar yeri də sağ bolmasa, ol türlü ündərlər – ya soxur, ya axsax,
ya xulaxsız, ol türlü cannınq: egər ki bar yazıxın aruv bolğay, da
bir yazıxı bolğay, na ol yazıxnınq atın beriyirlər – ya oğru, ya
zrgel etüçi, ya bornigne yazıxta xılınsa.
Yazıx köp yaxşılıxnı buzar, ne orinağ ki, az oman balnınq içinə
xatışılğay da barçanınq tatlıxın buzulğay ya azğına sirkə bütün
içkini sirkələtkəy.
Xanlıx ulusuna xayda da ki bolsa, adam xannınq buyruxu
tibinədir. Kləsə xannınq yüzün körməgə, əvəl tərbasına barğay.
Egər barmasa, hnazant tigül ol adam xanğa. Bu türlü ki, xayda
bolsa adam bar ulusta, barça dünyada, xayda ki
alğış etər bolsa, Tenqrininq buyruxu tibinədir. A kim ki kləsə
Tenqrininq yüzün körməgə, na kerдktir tərbasına barğay, xaysı ki
Tenqrininq övidir yıxöv. Egər ki barmasa, ol adam alaydır ki,
Tenqrigə hnazant tigül.
Dağı da ki 1 adam kensininq xanına ya biyinə sökkəy, ol adam
ölümlüdür. Bar yaman adam ki, Tenqrini sökər. Ol adam ne türlü
ölümsüzdür, çarəsizdir ki, ölümlüdür, ya bu dünyada Tenqrininq
öcəşməxi kelir üstünə, ya ol dünyada menqi xıynalır. Tenqrini kim
sökər? Tek küfürçi adam. Egər ki din aytsanq, din Tenqridir krisdanliki
canıdır. Egər ki sürət aytsanq, ayttı Tenqri: «Etəlik adam
bizim turuşumuzğa da bizgə oxşaş». Yüzü esə Tenqrininq sürətidir,
ağzı esə tum sağıtıdır, da tum ağzınadır, ölü esə xaç bilə, Avedaran
226
bilə möhürləniptir, tum Tenqrininq ari teni u ari xanıdır. Buyurur
Krisdos kendininq ari ağzı bilə: «Ki menim tenimni u xanımnı
yöpsünsə, men anqar u ol manqa tınar».
Baxçalarda türlü-türlü bitiş u terəklər bolur yerdə tikkən, da 1
suvdan bitip ilgəri kelir, da ol baxça eyəsi yemişin alır. Ol türlü bu
dünya baxçasıdır Tenqrininq, da adəmilər terəktir, da Tenqri
yemişizdər hər adəmidən, xandan, u biydən, u kahanadan, u
yarğuçıdan. Biylərninq u yarğuçılarnınq yemişi oldur ki, yarğunu
drüst etkəy, orunçsuz, xocağa yüz körmiyin. Drüst u könü şaryat
yarlınпnq canıdır. Da ari u aruv kahanalarnınq alğışı dünyaninq
terəkidir. Xaçan bu 3 nemə dünyadan eksilsə, ançax dünyaninq
buzulmaxıdır.
Uslu Xiqarnınq sözü, esi, axılı
Aytkanı da ögütü ki, ögütləngəylər adam oğlanları, da ata
oğluna ögüt bergəy, da esinə alğaylar.
Eski Törə da xanlar vaxtına Senekarim atlı xan bar edi Ninove
kermənninq da Asoresdannınq. Men, Xiqar uslu, 60 yaşına boldum,
xatun aldım, oğul-xız bolmadı manqa. Bardım Tenqrim alnına da
köp türlü xurban ettim, xaytıp çöktüm allarına da ayttım:
– Ey, menim Eyələrim da Tenqrilərim! (1-ininq atı Pilşim edi,
2-inçisininq atı Šilim edi, üçünçüsününq atı Šahmil edi). Buyurunquz
da manqa er oğul berinqiz ki, oşta Xiqar tirilə ölmiyir, ne
aytkaylar adam oğlanları ki, Xiqar uslu cardar öldi, da oğul bolmadı
ki, anı kömgəy edi da malın menqərgəy edi. Oğul bolğıy edi
da kündə 10 xantar altın tas etkiy edi, bolmas edi menim malımnı
tügətməgə. Oğul bolğıy edi ki, 2 xolu bilə üstümə toprax salğay edi,
tek manqa 1 oğul jişadağ bolğıy edi! Ol sahat manqa avaz boldu
Tenqrilərimdən da ayttılar:
– Xiqar, buyurğandır ki, sanqa oğul bolğay. Sen xardaşınqnınq
oğlun al sanqa oğul, saxlağaysen da östürgəysen anı sendən
sonqra seninq ornuna. Ki işittim men bu avaznı Tenqrilərimdən,
aldım men xardaşım oğlun 1 yaşına, kiydirdim anı türlü-türlü
227
kamxalar içinə, da saldım boyuna altın-inci, necik xan oğlununq,
içirdim da yedirdim anı barça süt bilə, da xaymax bilə, da çiybal
bilə, da yuxlatır edim anı xaraxuşnunq da kügürçinninq moxundan
yastıxlar üstünə anqar dirə ki, boldu 7 yaşına.
Mundan sonqra başladım anqar övrətməgə bitikni, esni u
axılnı, dünyaninq bilməxin, kimlər ki yaxşılıxka utrudur, alarğa
cuap da söz. Kündüz u kecə tıyılmadım övrətməxtən, toydurdum anı
es u axıl bilə, necik kimesə suvdan u ötməktən toyğay. Dağı da
mundan sonqra ündədi meni xan xatına da ayttı alay ki:
– Uslu Xiqar, köriyirmen seni ki, xartayıpsen. Sendən sonqra
kim tügəllisər cardarlıx bilə da es u axıl bilə menim xanlıxımnınq
kerəkin? Men asrı xayğurıyırmen bu iştən.
Ayttım:
– Xanım, sen xayğurma. Bardır menim oğlum ki, dağı cardar
uslu da axıllıdır mendən esə.
Ayttı xan:
– Keltir alnıma ki, köriyim.
Keltirdim da turğuzdum xannınq alnına. Kördü xan, da biyəndi,
da ayttı ki:
– Alğışlı bolğay bu oğlannınq künləri ki, Xiqar kendininq
tirlixinə turğuzdu oğlun alnıma, kendi tınçlıxta bolğay!
Andan sonqra yügündüm xanıma, aldım oğlumnı da bardım
palacıma. Bu türlü aytır edim övrətkəndə Natan atlı oğluma.
– Oğlum, ne ki işitsənq xan, biy eşikinə, anı yürəkinqə tut, kimsəgə
açma, baylını, möhürlüni çeşmə, çeşkənni baylama da, ne ki
işitsənq, alani etmə da aytmağın.
– Oğlum, közünq açıp, körklü xatın körsənq, kiyinişli da
bezövlü, bolmağay ki anqar suxlanğaysen. Egər tirlikinqni barçasın
da bersənq, azğına suxlanğanınq bolur, yoxesə alırsen
Tenqridən nalətləməx da adamlardan, anınq üçün ki xatın kişi
oxşar bir körklü kerezmanğa, ol kerezmannınq içi toludır sövəklər
bilə da sasımax bilə ölününq.
– Oğlum, oxşama badəm terəkinə ki barça terəklərdən
çiçəklənir da yemişin barça terəklərdən sonqra berir, yoxesə oxşa
xabaxka ki sonqğuda çiçəklənir da yemişin burun berir.
228
– Oğlum, yaxşraxtır esli adam bilə taş taşıma, ne ki essiz adam
bilə çağır içmə.
– Oğlum, eslilər bilə essiz bolma da essizlər bilə esli bolma.
– Oğlum, cəht et axıllılar bilə axıllı bolma, neçik alar, bolmağay
ki, anızkamlarğa da essiz adəmilərgə sınqar bolmağaysen
ki, seni də essiz da anzkam ündəgəylər.
– Oğlum, yaxşrax çağırınqnı tökkəysen, ne ki essizlər bilə da
anzkamlar bilə içkдysen ki, bolmağay alar seni nalətləgəylər.
– Oğlum, bolma asrı tatlı ki, seni yutkaylar, da ni asrı leği ki,
tükürgəylər, yoxesə bol ivaş da tözümlü barça yaxşı xılınğanınqa,
da yürügəninqə, da barça işinqə.
– Oğlum, necə ki etikinq ayaxınqadır, baskın tegənəkni da yol
aç ayaxınqa.
– Oğlum, xoca oğlu yılan yedi – ayttılar ki, hakimliktir anqar;
yarlınınq yedi esə – ayttılar, açlпxtan yedi. Anınq üçün ki seninq
ülüşünqnü yegin, da xatınınqnınq sınqarına köz xoyma, ne malına,
ne Tenqridən xorxusuz adam bilə, ne eldən uyalmas kişi bilə yolğa
çıxma, da ne ötmək tə yemə anınq kibik bilə.
– Oğlum, körsənq, duşmanınq yıxılıptır, külmə da masxara
etmə anı: egər tursa, sanqa yaman etər.
– Oğlum, söv atanqn da ananqnı ki, toğurdu seni, da almağaysen
alarnınq xarğışın, zera Tenqrininq, da atanınq, da ananınq
alğışı birdir, necik alğışı, alayxarxışı ki, sen də süvüngəysen seninq
oğlanlarınqdan.
– Oğlum, yaman oğul yıxılır kendininq yamanlı xına körə, da
yaxşı oğul turar kendininq yaxşılıxına körə.
– Oğlum, yuvuxlanma yaman u harsız xatınğa, da pampasel
etkəylər dayma seni, nalətləməgəy da ayblamağay, da axçanqnı
yegəy. Anınqkibiktən xaç.
– Oğlum, tüvüştən, ögüttən ayama oğlunqnı. Tüvüş alaydır
oğlunqa, necik bir hnoynu yayğaysen baxçada. Dağı da ne türlü
möhür xazna üsnə, ol türlü igidir tövüş oğlunqa. Egər ki kündə 1
də, 2 də tayax bilə ögütləsə, andan ivaşlanır da andan ölməs. Egər
229
xoydunq esə oğlunqnu kendi erkinə, oğru bolur, da eltərlər anı
asma ya kesmə, da bolur sanqa ölgincə zal, heç esinqdən ketməs.
– Oğlum, övrət oğlunqnu açlıxka da susamaxka ki, öktəmlik
bilə keçirməgəy künlərni kendininq. Duşmanınqdan söz aytsalar,
yöpsünməgəysen, anınq üçün ki seninqkin də anqar aytarlar.
– Oğlum, duşmanınq bar esə, yoldaşsız yolğa çıxma. Bolmağay
ki duşmanınq saxlağay yolunqnu da sen vağtsız ölgəysen.
– Oğlum, bolmağay ki aytkaysen: «Menim biyim essizdir, da
men eslimen»,– da sen seni öggəysen, yoxesə tözgin anınq
essizlikinə da uslularğa yuvuxlanğın sen ki, özgələr seni öggəylər.
– Oğlum, heç kimsəgə yaman aytma da biyinq alnına köp sözlü
bolma ki, adamlar alnına uyaltmağay seni.
– Oğlum, xaçan sadağa bersənq, yarlını acıtma: bergəninq
Tenqrigə xabul dügüldür.
– Oğlum, salma xayğunı da yığlamaxnı, da ança da bazıp
barma toyğa ya fərəhlikkə, zera köp türlü alnımızğa ölüm bar da
köp türlü porcank.
– Oğlum, xaysı ki altın yüzük seninq dügül, anı barmaxınqa
xoyma, da xaysı ton-oprax seninq dügül, anı kiymə, da ol at, xaysı
ki seninq dügül, atlanma, ki kültkü bolmağaysen.
– Olum, egər aç esдə, da xaysı ki ötmək seninq dügül, anı
yemə, sunmınça.
– Oğlum, ol adam ki, sendən küçlüdür, anınq bilə kürəş tutma
da anqar utru bolma, bolmağay ki, yıxıp seni öldürgəy.
– Oğlum, ne ki yaxşı-yaman işitsənq, anı yürəkinqə saxla:
Tenqridən sanqa yaxşı bolur, da artar seninq tirlikinq.
– Oğlum, egər övünq biyik, uzun esə 7 xulaç, boyunqnu egip
kir.
– Oğlum, alma ulu ölçöv bilə, da bermə kiçi ölçöv bilə, da
aytma ki: «Aslam ettim». Anınqkini Tenqri arttırmas da öcəşir, da
sen aç tas bolursen.
– Oğlum, yalğan ant içmə ki, künlərinq eksilməgəy: yalğançınınq
künləri eksilir.
– Oğlum, Tenqrininq buyruxuna dayma xulax xoy da eski
230
duşmandan xorxma: Tenqrininq buyruxu yaxşı adəmigə taş xaladır.
– Oğlum, oğlanlarınqnınq köp bolğanına süvünmə da eksilgəninə
köp yığlama da köp xayğurma.
– Oğlum, oğlanlar da mal Tenqrininq berməxidir, evet ki xoca
yarlılanır, da yarlı xocalanır, da aşaxlanğan biyiklənir, da
biyikləngən aşaxlanır.
– Oğlum, egər sınqarınq xastalansa, aytma ki: «Ne etiyim
anqar?» – yoxesə bar ayaxınq bilə xatına da kör közünq bilə,
xastanı sorsanq, artıxtır altından- kümüştən esд ki bergəysen.
– Oğlum, yarğuda oltursanq, orunc alma altın ya inciѕi, bu
egirlik bilə könünü egri etmə, yoxesə törəni könü et, da könününq
xanın töktürdьnq esə, seninq də tökərlər.
– Oğlum, saxla tilinqni yaman sözdən, közünqnq yaman
baxmaxtan, az nemə də oğurladınq esə, ölüm birdir.
– Oğlum, itlik etmə sınqarınqnınq xatını bilə, sonqra özgələr də
seninq sınqarınqa tüşərlər, da ölginçə bolur sanqa nalətləmə.
– Oğlum, bolmağay ki, alqaysen kendinqə tul xatunnu nögər.
Kim bilir, arada nemə talaş boldu esə ol burungi eyəsin anqar. Da
sen xayğurup küstünürsen.
– Oğlum, egər ki sanqa Tenqridən ne türlü porcutiun yoluxtu esə,
bolmağay ki yanqılıp cıckuhel bolğaysen ki, dağın yaman tınsızlıx
yeberməgəy da vaxtsız dünyadan keçirməgəy, yoxesə ne türlü də
Tenqridən kelsə, şükürlü bol, zera şükürlü ağız Tenqrini borçlu etər.
– Oğlum, sövmə oğlunqnu artıx xulunqdan, esə bilməssen ki,
xaysı kerəkli bolur sanqa.
– Oğlum, dayma sen seninq esinq bilə yaxşı sağışla da xartlarnı
hörmətlə ki, hörmətləngəysen Tenqridən da sanqa yaxşı bolur.
– Oğlum, igit vaxtna öktəm bolma ki, igit vaxtınqa tas
bolmağaysen.
– Oğlum, bermə sınqarınqa ki, ayaxınqa baskay, bolmağay ki,
boyunqnu da baskay.
– Oğlum, kimsə bilə yarğu alnına tursanq, bolmağay ki, yürəklənip
sözləgəysen, yoxesə ne ki sözləsələr, tatlılıx bilə cuap
bergəysen – bu yarğunu anınq üsnə yıxarsen.
231
– Oğlum, egər Tenqridən nemə xoltxa etsənq, əvəl anınq
buyruxu tibinə bol, da ne bilə oruç bilə, alğış bilə andan xoltxa
etsənq, sonqra tügəllər Tenqri xoltxanqnı seninq.
– Oğlum, yaxşıraxtır ki, atınqnı dayma yaxşı çıxarğaysen,
yoxes ki sen seni körk aytkaysen: tonlar bilə körk keçövlüdir,
yoxesə yaxşı at xalır menqi.
– Oğlum, yaxşıraxtır soxur köz bilə, ne ki soxur es bilə: soxurlux
bilə terçə övrənir yürüməxni yolununq, yoxesə soxur es bilə
salır könü yolnu da barır kendi erkinə.
– Oğlum, yaxşıraxtır yarlılıxnı yıxmağa, ne ki xocalıxnı
saçmağa.
– Oğlum, tergəgin seninq süzünqnü yürəkinq bilə da andan
sonqra çıxarğın sözünqnü ağzınqdan. Egər bu işni bulay etsənq,
barçasına tatlı bolursen.
– Oğlum, kimesədən yaman söz işitsənq, anı Yürəkinqə tut 7
xarış: ol yaman ölər da yaxşılıxka xaytar.
– Oğlum, heç neməgə külmə: ol külməxtən talaş bolur, da ol
uruştan ölüm bolur.
– Oğlum, yalğan söz da yalğançılıx alay ağırdır, necik
xorğaşın; az kündən sonqra yoğarı minər, necik terəkninq yapraxı.
– Oğlum, ayt seninq kiçi sağışınqnı dostunqa. Egər ol seninq
sağışınqnı alani etməsə, bolursen anqar ulu sağışınqnı da aytmağa
da anı inamlı, könü dost bolursen tutmağa.
– Oğlum, dayma boluşuçı bol, xanlar, biylər alnına seninq
krisdanlikinqə söz bilə da axça bilə alay tut ki, anı aslannınq
ağzından xutxarısen, da ol sanqa haybattır da park.
– Oğlum, egər duşmanınq kelsə ayaxınqa boşatlıx xolma, boşat
anqar, da yürəkinq bilə kül, da teninq bilə fərəhlan, da yöpsün anı.
– Oğlum, xayda seni ündəməsələr hörmətləp, anda barma, da
kimesə sendən söz sormasa, anda cuap bermə, da ol, axın suv kibik,
buzlamıyır ança, da bazıp yürümə ayaxınq bilə; bolmağay ki,
vaxtsız tas bolğaysen.
– Oğlum, sınağın oğlanlarınqnı açlıx bilə, da susamax bilə, da
miskinlik bilə, da eski bazıx tonlar bilə: egər tözümlü esə, ber
tirlikinqni xoluna.
232
– Oğlum, xaçan seni hargga ündəsələr ya toyğa, cəht et barça
sınqarınqdan burun çıxkaysen da yənə 2-inçi barmağaysen:
Tenqridən yaxşı at alırsen da tövüş almassen başınqa.
– Oğlum, egər yarlı esənq, na sınqarlarınq arasına alani etmə
ki, ayblanmağaysen da sözünqə də xulax xoymaslar.
– Oğlum, seninq sırınqnı, yapuxunqnu xatınınqa açma, anınq
üçün ki xatın kişi sır saxlamastır, alani etər xardaşlarına, uruğkökünə,
da seni tabalarlar.
– Oğlum, içkili bolsanq, saxla tilinqni köp sözləməxtən: sanqa
yaxşı bolur, da uslu ündəlirsen.
– Oğlum, kimsəgə kləsənq tirlikinqni berməgə, bitiksiz,
möhürsüz, tanıxsız bermə: berdinq esənq, tanar, da sen xayğurup
hayıfsınırsen tirlikinqni.
– Oğlum, yaxş dostundan yıraxlanma: egər yıraxlandınq esə,
ya taparsen anınqki dost, ya tapmassen.
– Oğlum, yaxşıraxtпr ki, seninq tirlikinq oğurlanğay, ne ki
üstünqə oğurlux tapulğay.
– Oğlum, kimgə ki Tenqri beriptir, sen anı hörmətlə, da
xartlarnı körsənq, börkünq çıxar da tur ayaxınq üsnə anınq alnına
da sıyla anı.
– Oğlum, barlı-tirlikli adamğa paxıllıx etmə ya akahlıx:
kişininq közün nemə toydurmas, tek toprax.
– Oğlum, xınamxoslux etmə, zera ki yaxşılıx u tirlik u mal
Tenqridəndir, da yarlılıx keldi esə, arada yürügənni sökərlər.
– Oğlum, yığla da barma dostunq övinə, kirip çıxma: sonqra
acızlanıp sökər də seni.
– Oğlum, it ki salğay kendi eyəsin da artınqdan kelgəy, taş al
da ur, ki artınqdan kelməsin.
– Oğlum, yaxşıxılınğan adam da aruv yürəktən alğış etkən
xabuldır Tenqrigə, da uyattan xorx, necik Tenqridən.
– Oğlum, yaman sağış da yürəkkə çıxkan eski duşmandır, da
tözümlük fundumentidir xartlarnınq da beklikidir dinninq.
– Oğlum, söv könülüknü da yalğannı heç et, dayma xulax xoy
Tenqrininq buyruxuna da eski duşmandan xorxma: Tenqrininq
buyruxu yaxşı adəmigə taş xaladır.
233
– Oğlum, yaman u yalğançı adəmidən xaç, zera akahlıx da
barça yaman nemə yalğançılıxtan toğar.
– Oğlum, yarğunu sövmə: egər utsanq, egər utmasanq
duşmanınqnı, evet ki Tenqrininq yarğusundan xorx.
– Oğlum, kim ki könüdir, esi bilə yarıxlı günəştir; da kim ki
öcəir yürəki bilə da öpkə süvər saxlama, ol adam tamuxnunq
xaramğuluxuna oxşar; da kim aruv, açıx könqüllüdür, ol adam
sadağaçıdır; da kim ki akahdır, egər barlı esə də, essizdir.
– Oğlum,cimrininq üvünə kirmə, kirsənq də, keçikmə, zera
tirlikinqdən boş bolursen.
– Oğlum, sınqarınqnı pambas etmə egər yıraxtın, egər yuvuxtun,
zera yaman söz tercə da tezindən yetər, da alarnınq arasına
talaş bolur.
– Oğlum, Tenqri buyuruptır çağırnı fərahlik üçün, yoxesə
yaman yerdə, kerəksiz yerdə yaxşıraxtır nemə yaman içkəysen, ne
ki içki.
– Oğlum, ol türlüdir esirik adam, ne türlü ki ox kirgəy
burnununq içinə: özgəgə tiyməy – tek kendininq tebəsinə.
– Oğlum, cimri adam ol türlü sağışlar kendininq esinə ki:
«Men bağatırmen, da küçmen, da ne ki sözlərmen, axıl, us bilə
sözlərmen». Anı bilməstir ki, yoluxur anınqkibik esli kaç adəmigə
ki, tutkaçox xolundan, yergə urar da öldürür.
– Oğlum, körsənq duşmanınqnı ki, yatıptır, sen anı xayğur,
anınq üçün ki dost etərsen sanqa; egər ki kültkü etsənq, tursa,
sanqa yaman etər.
– Oğlum, asrı esirik adam sağışlar ki, yer birgəsinə aylanır.
Anı bilməs – başı aylanıyır, zera ki yerdir barça yemişlərninq
anası; ol türlü artıxsı içməxtir barçaa yamannınq anası: titsinmiyin
yamanlıxka salır, da yarlığamıyın öldürür adəmini, da keltirir da
oxşatır canavarğa.
– Oğlum, xaç adəmi üçün yük bolmaxtan: egər yük boldunq
esə, alay tut ki, tusnaxını berdinq anqar; egər vaxtına bermədinq
esə, saxalınqnı 1-1 yulxarlar.
– Oğlum, yalğançı bolma. Egər seni 1 sahat yalğançı taptılar
234
esə, könü də sözləsənq, yalğançı sağışlarlar, da inanmaslar, da
barça yerdə yalğançı aytsarlar.
Xaytıp Xiqar ayttı uslularnınq axılın Natanğa, xardaşı oğluna.
4 iş bar ki, adamnınq közününq yarıxın arttırır: əvəlgi –
baxkay ertə çiçəklər üsnə; 2-inçi – yalan ayax yürügəy yəşil üsnə;
3-ünçi – axın suvda yürügəy; 4-ünçi – yolçunların körgəy
yıraxtagilərin. Xaytıp 4 işlər ki, adam oğlun semirtir: burungi
– kiyiniş; 2-inçi – yaxş söz işitkəy dayma; 3-ünci – kendininq
oğlanları bilə da xul-xutanı bilə sövöklü tirilgəy; 4-ünçi – nemə
yaman söz işitsə, işitməmiş bolsun.
Yənə 4 işlər ki, adam oğlu kendinə hörmət keltirir: dayma yaxşı
sözь, miskinlik etkəni, da eksiklik sözləgəni, da (61r) uyalganı
uludan-kiçidən. xaytıp 4 iş bar ki, adamnınq yüzününq suvun ketərir:
burungi ki, aşıx bolğay yaman xatınğa; 2- inçi ki, köp
sözləgəy da aytkay ki: «Menim kibik kimesə sözləmə bolmas da
bilməs»; 3-ünçi ki, yaxşılarnınq sözü arasına kirgəy da urup
buzğay; 4-inçi ki, aytkay: «Bilirmen», – da yalğan sözləgəy.
Yənə sordular uslu Xiqarğa ki, nedir bu dünyada tatlı.
Ayttı Xiqar:
– Yüznünq uyatı. Kimninq yüzününq uyatı bar, ol tatlıdır, zera
ki barça nemə harsızlıxtan toğar. Budur menim ögütüm, xaysı ki
men, Xiqar, ayttım menim xardaşım oğluna Natanğa. Da men bilmədim
– menim ögütümnü heç etti da tozdurdu, neçik topraxnı
yelgə utru. Başladı yamanlama xanğa da barça malımnı, xaznamnı,
tirlikimni başladı tas etməgə, xullarımnı öltürməgə, xaravaşlarımnı
uyatlama, ança ki menim Apesdan atlı xatınıma da xol salma klədi
ki, anı kiçidən östürdü da eskə keltirdi. Bu ilgəri etkəndən sonqra
manqa bardım men xanıma, da anqlattım Natannınq yamanlıxın,
da ketərdim xatımdan, da ayttım:
– Dağın seninq erkinq yoxtur menim tirlikimə. Dağı yaman
başladı meni xanğa yamanlama ança ki, başıma keltirdi ki, xan
buyurdu ki:
– Eltinqiz da kesinqiz Xigarnı. Da ol kişilər da calatlar menim
tuz-ötməkimni unutmadılar. Çöküp, da xoltxa ettim, da ayttım:
235
– Bardır mendə bir adam manqa oxşaş, da ölümlü iş etiptir.
Anınq başın kesinqiz menim üçün da meni saxlanqız. Kerək
bolğaymen 1 kün menim xanıma.
Xiqarnı saxladılar da kişini kestilər. Xanğa xabər bardı ki,
Xigar kesildi. Asoresdan ulusu xayğuğa tüştü. Kettilər ulustan da
paravon xanğa berindilər.
Işitti paravon xan ki, Xiqar kesildi. Ulu elçilər yeberdi
Senekarem xanğa ki, yeber manqa anınqki adam, ki ne ki sorsam,
cuap bergəy, da ne türlü adam, ki uslu da axıllı bolğay ki, ne türlü
avadanlıx aytsam, manqa tüzgəy.
Senekarem xan ündətti ulu biylərin da sarnattı
bitikni. Ayttı xan:
– De, bu işkə kim cuvap berir?
Ayttılar:
– Xanım, kimesə bolmas bu işkə cuvap bermə, tek Natan ki,
Xiqardan övrəndi barçanı.
Ündətti xan Natannı da ayttı:
– Bolurmısen bu işkə cuap bermə?
Ayttı Natan:
– Men – dügül. Yoxesə menimki 1000 də bolsa, bolmas munqar
cuap bermə.
Andan sonqra xan hayıfsındı Xiqarnı kendininq biyləri bilə,
xorxup paravon xandan ki, ulu çerüv bilə kelməgəy üsnə. Da ayttı
Senekarem xan:
– Kim ki manqa Xiqarnı turğuzğay edi, yarım xanlıxımnı anqar
berir edim!
Keldi Apusmak atlı biy da ayttı:
– Menqi tiridir Xiqar! Necik ayttı, bardı, da keltirdi tezindən
Xiqarnı, da turğuzdu xannınq alnına, da Xiqar ölü çireyin alıp edi.
Kördü xan, da asrı süvündü, da ayttı:
– Alğışlıdır Tenqri ki, bügün Xiqarnı ölüdən turğuzdu!
Yeberdi anı xan ki:
– Bar, arın, da yuvun, da semir, da 40 kündə dirə kerəksen
manqa. Xaçan ki 40 kündən sonqra keldim xan xatına, ayttı xan:
236
– Sen menim alafımnı işittinqmi – manqa ne elçilər keldi
paravon xandan?
Ayttım:
– Xanım, men barıyım boyum bilə da tüziyim bu işlərni barça.
Bardı, da tüzdü, da yasadı. Da keldi ulu süvünclük bilə da ulu
başxışlar bilə paravon xandan Senekarem xanğa. Xan utrusuna
çıxtı ulu biyləri bilə. Xaytıp keldilər, kimlər xaçıp edilər: işittilər ki,
Xiqar tiridir. Andan sonqra ayttı xan:
– Ne klərsen, sanqa beriyim.
Ayttı:
– Xanım, sendən nemə kləmən, tek manqa xardaşım oğlun
Natannı ber.
Xaçan berdi manqa Natannı, ayttım xuluma baylama stolpka.
Ançax dağın köp aytmaxtan sonqra1 söz aytır edim, da xulum
xamçılar edi. Ayttım:
– Oğlum, Tenqrim menim saxladı meni menim anmeğlıxım bilə
da seni tas etti seninq yamanlıxınqa körə. Tenqri etkəy seninq da
menim aramızğa yarğunı. Ol sahat işitti da çatladı, da ayttım:
– Oğlum, yaxş xılınğan yaxşı tapar, da yaman xılınğan yaman
tapar. Da kim kimgə çuğur xazsa, kendi tüşər. Yaxşılıx yaxşılıx bilə
tügəllənir, da yamanlıx yamanlıx bilə tügəllənir.
Bügüngə diyin cəht etsin oğul atanınq-ananınq alğışı alğay da
könülük bilə yürügəy, ammen.
237
12 İLLİK TÜRK DÖVRİ TƏQVİMİ VƏ
ALBANLAR
İrəvanda, Matedaranda qorunan 1232 №-li bir əlyazmasında
albanların arasında işlənən 12 illik türk dövri təqvimindəki illərin
albanca adları həkk olunmuş və onların erməni dilinə tərcüməsi
verilib. Həmin adları alban dilində təqdim edirik: 1.siçxn il (siçan
ili); 2. ut ili (öküz ili); 3. pars (bars ili); 4. tuşxan (dovşan ili); 5. lu
(əjdaha və ya balıq ili); 6. ilan; 7. at; 8. qu (qoyun ili); 9. piç (meymun
ili); 10. taxuqu (toyuq ili); 11. it; 12. tanquz (donuz ili).
“Arm. 194” şifrəli Paris əlyazmasında isə həftənin günlərinin
alban dilindəki adlarına rast gəlirik: yıxkün (bazar günü), yıxpaşkün
(bazar ertəsi), nögərikün (çərşənbə axşamı), xankün
(çərşənbə), kiçiaynakün (cümə axşamı), aynakün (cümə), şapat
(yəhudilərin “şabat” sözündən, şənbə).
Sözügedən əlyazmanın digər önəmi isə onun albanların ilin
başlanğıcını hansı gündən hesablamaları barədə məlumatı əks
etdirməsidir. Burada bürclərin və planetlərin də adı çəkilir. Onlar
suryani dilindədir. Eyni adlar erməni dilində də işlənir. Yalnız
qoyun (xoyn) bürcünün, eləcə də ayın və günəşin adları istisnadır:
Egər ki kləsənq bilməgə ki, Günəş xaysı
ketxoyadadır, tut əvəlbahardan ki,
mardnınq 20-sidir, 2 kün eksik…
(Əgər günəşin hansı bürcdə olduğunu bilmək istəsən, martın
20 –sinə təsadüf edən ilk bahardan 2 gün əvvəldən başla…)
“Egər ki kləsənq bilməgə ki, Günəş xaysı ketxoyadadır, tut
əvəlbahardan ki, mardnınq 20-sidir, 2 kün eksik, ber hər ketxoyağa
30-ar Xojndan başlar. Xayda ki toxtasa, ol ketxoyadadır. Zera
martnınq 22-sinə Günəş Xojnğa kirir. Egər kləsənq bilməgə ki,
Günəş xaysı bularğan yolduzdadır, tut əvəlbahardan eki kün eksik,
ber hər yulduzğa 70-ər-70-ər ya 10-ar-10-ar. Başla Hraddan.
Xaysı ki toxtasa, ol yulduzdadır.
238
Da budur yulduzlar: Hradn , Xoya. , Lusayper , Paylacu ,
Lusin , Erevağ , Lusntak .
Egər kləsənq bilməgə ki, Ay xaysı ketxoyadadır, tut aynınq
künlərin da hər birin 12-şər et, da burun bilgin ki, xaysı ketxoyada
yoluxtu Ay Günəş bilə, da bilgin ki, neçə eksik edi Günəş kendi
ketxoyasınınq sanından, da anı toldur bu sandan, da
xalğanın 30-ar-30-ar bergin hər ketxoyağa. Xayda toxtasa,
andadır Ay.
Xojn, Arivcn, Ağeğnavorn – ottur, da xurğax, da isi. Bular kün
toğuşundadır.
Cojlı, Goysn, Ayceğçivrn – topraxtır, sovuxtur da xuru. Bular
yarımkündədir.
Egavorn, Gşirn, Çrhosn – isidir, da nəm, da yelli. Bular kün
batışınadır.
Xecakedinn, Garicn, Cuğn – suvludur, suvuxtur da nəm. Bular
yarımkeçədədir.
Xoyn, Eğavorn, Arivcn, Gşirn, Ağeğnavorn, Çrhosn – erkəktir.
Coyn, Xeckedinn, Goysn, Garicn, Ayceğçivrn, Cuğn – tişidir.
Günəş – erkəktir, isidir da xurğax.
Ay – tişidir, sovuxtur da nəm.
Egər kləsənq bilmə adamnı ki, xaysı ketxoyada toğdu, tut atın
anınq da anasınınq da bax ki, neçə yazovdur 2-sininq atı da
yazovlar neçə sağəştır, da
12-şər-12-şər keri ket. Ne ki eksik xalsa, başla Xoyndan, da hər
birin 1 san ber. Xaysında toxtasa, oldur, ol ketxoyada toğdu.
Egər kləsənq bilmə ki, neçə sahatına toğdu, tut ol sağışnı yənə
da ket 3-ər-3-ər. Egər 1 xalsa, 1- dədir, 2 – 2-də da 3 – 3-tə.
Egər kləsənq bilmə ki, xaysı yulduzda toğdu ya ne kün, tut yənə
ol sağışnı da ket 7-şər-7-şər. Egər 1 xalsa – yıxkün, egər 2, egər 3,
yedigə diyin bax xoranda: künü – yulduzu tibinədir.
Da men yazıxlı”.
239
DÖVRÜMÜZƏDƏK ALBAN DİLİNDƏ YETİŞMİŞ
BƏZİ DUALAR VƏ MÜQƏDDƏS KİTABLARDAN
TƏRCÜMƏLƏR
Dövrümüzədək alban dilində yazılmş çox sayda (yüzlərcə) dua
mətni də yetişmişdir. Bunlar əsasən Əhdi – Ətiq və Əhdi – Cədiddən,
o cümlədən İncildən ayrı – ayrı parçalardır. Artıq qeyd etdiyimiz
kimi, V əsr erməni salnaməçisi Koroyunun yazdığına görə,
hələ o dövrdə Albaniya yepiskopu İremiyanın başçılığı ilə dini kitablar,
yəni Bibliya alban dilinə tərcümə edilmişdi. VIII əsr erməni
tarixçisi Gevond özünün “Tarix” əsərində bildirir ki, onun dövründə
“İncil” bir sıra dillərlə yanaşı alban dilində də tədris edilirdi
və alban dilində olan dini kitablar ciddi cəhdlə qorunurdular.
Əhdi – Ətiq, Həzərət Daniyalın (ə) kitabı: 3: 26-45.
Üç igitninq xoltxası, xaysı ki ot içinə Biy Tenqrini haybatlıy
edilər. Alay ox biz də haybatlıyıx Biy Tenqrini.
Alğışlısen, Biy Tenqri, atalarımızdan bizim, alğışlı haybatlanğan
atınq seninq menqilik Könülük bilə keçirdinq bu barcanı
da bizim bilə toğrusen sen, Biy, da barça işlərinq seninq toğrudur,
Yolunq seninq toğrudur, da barça törənq seninq könüdür.
Toğru törə keltirdinq üstümüzgə bizim barçağa körə, nenin ki
yeberdinq üstümüzgə bizim da şəhərinə ari atalarımıznınq bizim
Yerusağemninq. Toğrulux bilə da könülük bilə yeberdinq bunu
barça üstümüzgə bizim yazıxlarımız üçün bizim.
Törəsizləndix, aşındıx, baştax bolup sendən, yazıxlı boldux
barçada. Da buyruxunqnu seninq saxlamadıx, Saxlamadıx, necik
sımarladınq sen bizgə ki, yaxşını tapkaybiz biz sendən.
Hali barçanı, xaysın ki ettinq da neni ki yeberdinq Üstümüzgə
bizim, toğru yarğu bilə ettinq.
Çıxara berdinq bizni xoluna duşmanlarımıznınq bizim, törəsizlərninq,
beklərgə da baştaclarğa. Xoluna xannınq törəsizninq
da yamannınq barça yerdə çıxara berdinq bizni.
240
Da hali yoxtur bizgə vaxt açma ağzımıznı bizim ki, uyatlı da
taba boldux xullarınqa seninq xulux etkən.
Yoxsa çıxara bermə bizni sonqğuğa dinqrə atınq üçün seninq,
tağıtma niyдtinqni seninq da keri etmə yarlıxamaxınqnı seninq
bizdən
Apraham sövükünq üçün seninq, da Sahağ xulunq, da ari
Israyelinq üçün seninq.
Atadınq alarğa da ayttınq: «Arttırıyım züryətınqıznı sizinq,
neçik yolduzlarnınq köplüxü da necik xumnu xırığında tenqizninq».
Da hali, Biy, eksildix biz, ne ki barça cınslar, da zabunluxtabiz
hər yerdə bügün yazıxlarımız üçün bizim.
Yoxtur bu zaman buyruxçı, markare da yol körgüzüçi, ne bütöv
xurban, ne temyan orenkkə, ne yer xurbanlarnı sunma alnınqa
seninq, yarlığamax tapma sendən.
Yoxsa boyumuz bilə aşaxlanıp, da canımıznınq müşxüllüxü bilə
yöpsünövlü bolıyıx biz, necik bütöv xurban xoylarnınq da tuvarlarnınq
da necik tümən semiz xozular.
Bu türlü yöpsünövlü bolsun xurbanımız bizim bügün alnınqa
seninq ki, tügəl tapulğaybiz atınqdan seninq, da dügül uyat
umsanğanlarğa sanqa.
Da hali kelirbiz artınqdan seninq barça yürəkimiz bilə bizim,
xorxarbiz sendən, xolarbiz yüzünqnü seninq, Biy, uyatlı etmə bizni.
Yoxsa etkin bizgə sekinlikinqə körə seninq da köplüxünə yarlıxamaxınqnınq
seninq, xutxar bizni tamaşalarınq üçün seninq, da
haybatlı bolsun atınq seninq menqilik.
Uyatlı bolğaylar barçası, xaysıları ki xıynarlar xullarınqnı
seninq, uyatlı bolğaylar zulumları alarnınq, da barça xuvatları
alarnınq sınğaylar.
Da tanığaylar ki, sensen Biy Tenqri yalğız, xaysı ki haybatlanıpsen
üstünə barça dünyaninq.
241
Əhdi – Ətiq, Həzərət Daniyalın (ə) kitabı: 52 – 57
Alğışlısen sen, Biy Tenqri, atalarımızdan bizim, ögövlü da
ayruxsu biyikləngən atınq seninq menqilik. Da alğışlıdır atınq ari
haybatınqnınq seninq, ögövlü da ayruxsu.
Alğışlısen dacarında haybatlı arilikinqninqseninq, ögövlü.
Alğışlısen üstünə olturğucunqnunq padşahlıxınqnınq seninq,
ögövlü.
Alğışlısen ki, olturupsen keropelərdə da bağıyırsen tibsizlikkə,
ögöv.
Alğışlısen üsnə toxtalmaxına köknünq, ög.
Alğışlanqız, barça işlərin Eyдmizninq, Biyni, alğışlanqız da
biyiklətinqiz anı menqilik.
Simeon xartnınq
(Simeonun duası. Luka “İncil”i 2: 29 – 32)
Hali çeş xulunqnu seninq, Biy, sözünqə körə seninq, eminlikkə
ki, kördü közlərim menim xutxarmaxınqnı seninq, xaysı ki hadirlərsen
alnına barça joğovurtnunq, yarıx köründünq dinsizlərgə da
haybat joğovurtunqa seninq Israyelninq.
Atamız bizim ki köktəsən
Atamız bizim ki köktəsən, ari bolsunq atınq seninq, kəlsin
xanlıxın səninq, bolsun erkinq səninq neçik köktə alay yertə, ötməkimizni
bizim kündəlik ber bizgə, bu gün boşat bizgə borçumuznu
bizim, neçik ki biz boşatırbiz bizim borçlularimizgə, bermagin bizni
sınamaxlıxka, yoxsa xutxar bizni yamandan, zera seninqdir xanlıx
da, xuvat da, sənqə haybat menqlik. Amen.
242
Əhdi – Ətiq, Həzrət Davudun (ə) “Zəbur”undan bir parça
Məzmur 1
Sağmosu Tavitninq
Sanlıdır er, xaysı ki barmadı kenqəşinə xırsızlarnınq, da yoluna
yazıxlılarnınq ol turmadı, da oltur ğuçuna ərçəllərninq ol olturmadı.
Evet orenkinə Eyəmizninqdir erki anınq, da orenki anınq sağışlağay
ol kündüz da kecə, da bolğay ol necik terək ki, tikiliptir
barğanına suvlarnınq, xaysı ki yemişin kendininq vaxtına bergəy da
yapraxı anınq tökülməgəy; da barça, ne ki etsə, onqarılğay anqar.
Dügüldür bu türlü xırsızlar, da ne ol türlü, evet necik yel, toznu
ki yağdırır yerninq yüzü üsnə. Anınq üçün turmısarlar xırsızlar
yarğuğa da ne yazıxlılar sağışına toğrularnınq.
Məzmur 2
Sağmosu Tavitninq.
Nek müşxülləndilər dinsizlər da joğovurt sağışladılar
boşluxnu?
Xarşı boldular xanları yerninq da buyruxçılar yıxıldılar birgə
Eyəmiz üçün da yağlanğanı üçün anınq.
Çeşiyix bağların alarnınq da salıyıx bizdən boyundruxun
alarnınq. Turucı köktə külgəy alardan, da Biy heç etkəy alarnı.
Ol vaxt sözləgəy alar bilə öcüşməxi bilə kendininq də
yürəklənməxi bilə kendininq müşxüllətkəy alarnı.
Men turdum xan andan üsnə Sionnunq, tağına ari anınq,
aytmağa manqa buyruxun Eyəmizninq.
Biy ayttı manqa: «Oğlum menim sensen, men bügün toğurdum
seni. Xolğın mendən, da beriyim sanqa dinsizlərni menqərməgə
sanqa, da buyruxçılıx sanqa barça xırıxlarına yerninq. Kütsərsen
alarnı tayax bilə temir, necik sağıt çölməkçininq, uvatsarsen
alarnı».
243
Hali, xanlar, bunu eskə alınqız, ögütləninqiz barçanqız, kimlər
ki yarğularsiz yerni. Xulux etinqiz Eyəmizgə xorxu bilə da sövününq
üz alnına anınq titrəməx bilə.
Yöpsününqüz ögütün anınq ki, öcəşlənməgəy Biy da taspolursiz
yollarından toğruluxnunq Zamanına, ne vaxt xapunsa öcəşməxi
anınq. San barçasına, xaysıları ki umsanıptırlar Biygə.
Məzmur 3
Sağmosu Tavitninq.
Biy, ne köp boldu xıstırıçılarım menim! Köplər turdular üstümə
menim.
Köplər aytırlar edi boyum üçün menim ki, yoxtur xutxarılmaxı
anınq Tenqrisinə kendininq.
Evet sen, Biy, boluşucım menimsen, haybatım menim da
biyiklətüçisi başmnınq menim.
Avazım bilə menim men Biygə sarnadım, da işitti manqa
tağında kendininq.
Men çırım ettim da yuxladım, oyandпm, da Biy yöpsünövüçüm
menimdir.
Xorxmandır men tümən çerüvündən alarnınq ki, çöp-çövrə
dolaşıp xapsap saxlıy edilər meni.
Kel, Biy, da xutxar meni, Tenqrim menim, zera sen urdunq
barçasпn, kimlər edilər menim bilə duşmanlıxta heç yergədən, da
tişlərin yazıxlılarnınq
uvatkaysen.
Eyəmizninqdir xutxarmaxlıx, üsnə joğovurtunqnunq seninq
alğışınq seninq.
Məzmur 4
Sağmosu Tavitninq.
Sarnağanımda menim işittinq manqa, Tenqri, toğruluxınqa
körə tarlıxtan manqa avlax ettinq, yarlığa manqa da işit alğışıma
menim.
244
Adam oğlanları, negə dinqrə bek yürəklilər? Nek söviyirsiz
heçlikni da izdiyirsiz yalğanlıxnı?
Tanınqız ki, tamaşa etti Biy arisinə kendininq, da Biy işitkəy
manqa sarnağanıma menim anqar. Öcəşməxinqiz, da yazıxlanmanqız,
ne ki aytsanqız yürəkinqizdə sizinq, da töşəkinqizdə sizinq
poşman bolunquz.
Sununquz xurbanın toğruluxnunq da umsanınqız Biygə.
Köplər aytırlar ki: «Kim körgüzgəy bizgə yaxşılıxın Eyəmizninq?
» Nışanlandı bizgə yarıxı yüzünqdən seninq, da berdinq
fərahlik yürəkimizdə bizim.
Yemişindən aşlıxnınq, çaxırnınq, zəytünnünq alarnınq toldurdunq
alarnı. Eminlik bilə bunu da bunda yuxlıyıx da oyanıyıx, zera
sen, Biy, yalğız pan hani umsanq bilə seninq turğuzdurdunq bizni.
Məzmur 5
Sağmosu Tavitninq
Sözümə menim xulax xoyğın, Biy, da esinqə alğın çaxırıxımnı
menim.
Baxkın avazıma alğışımnınq menim, xanım menim da Tenqrim
menim.
Men seni xolarmen, Biy, ertərək işitkəysen avazıma menim,
ertərək hadir bolıyım xarşı sanqa. Dügül ki sen, Tenqri, klərsen
törəsizlikni, turmaslardırlar sendə yamanlar, törəsizlər
turmağaylar alnına közünqnünq seninq.
Körəlmədinq alnına, kimlər ki xılınıyırlar Törəsizlikni, tas
etərsen barçasın, kimlər ki sözlərlər edi yalğannı.
Erni xan töküçini da hilləlini murdar etərsen sen, Biy, evet,
Biy, men köplüxünə körə yarlıxamaxınqnınq seninq kiriyim övünqə
seninq, yerni öpiyim sarayınqa ari seninq xorxunq bilə seninq.
Biy, yol körgüz manqa toğruluxunqa seninq duşmanlarım üçün
menim, tüz et alnıma menim yolunq nu seninq.
Yoxtur ağızlarına alarnınq könülük, da yürəkləri alarnınq
boşanıptır.
245
Necik kerezman, açıxtır ovurtları alarnınq, tilləri bilə
kendilərininq hilləli boldular.
Yarğula alarnı, Tenqri ki, tüşkəylər sağışlarından yürəklərininq
alarnınq; köplüxünə körə xırrsızlarınınq alarnınq keri et
alarnı ki, açıttılar seni.
Fərah bolğaylar barçası, xaysıları ki umsanıptırlar sanqa,
menqilik sövüngəylər, da turğaysen sen alarda.
Övüngəylər sendə sövüklülərinq atınqa seninq, zera alğışlasarsen
toğrunu, Biy, necik yarağlı biyənçlikinq bilə seninq tacladınq
bizni.
Məzmur 6
Sağmosu Tavitninq
Biy, bolmağay yürəklənməxinq bilə seninq xarşılağaysen meni,
da bolmağay öçəşməxinq bilə seninq ögütləgəysen meni.
Yarlığa manqa, Biy, ki xastamen men, onqalt boyumnu menim
ki, müşxülləndilər sövəklərim menim.
Canım menim asrı müşxülləndi, da sen, Biy, negə dinqrə?
Xayt, Biy, da xutxar boyumnu menim, tirgiz meni, Biy,
yarlığamaxınqa körə seninq.
Zera kimesə yoxtur ki, ölümdə anqğay seni, ya tamuxta
tapunmax etkəylər sanqa.
Xazğandım men küstünməximdə menim: yuvdum barça kecəni
ornumnu menim da yaşlarım bilə menim töşəklərimni menim
çılattım.
Müşxülləndi yürəklənməxtən közüm menim, oprandım men
üsnə barça duşmanlarımnınq menim.
Keri turdunquz mendən, barçanız ki, xılınıyırsiz törəsizlikni.
Işitti Biy avazına yıxlamaxımnınq menim, işitti Biy alğışıma
menim, da Biy xoltxamnı menim yöpsündü.
Uyalğaylar da muşxullanğaylar asrı barça duşmanlarım menim,
xaytkaylar keri da uyalğaylar asrı tezindən da müşxülləngəylər.
246
Məzmur 7
Sağmosu Tavitninq
Biy, Tenqrim menim, sanqa umsandım xutxar meni barça
xuvuçıxlarımdan menim, abra meni.
Šahat, xaçan xapsağay, necik aslan, canımnı menim, da kimesə
bolmağay ki, xutxarğay, da ne ol ki, tirgizgəy.
Biy, Tenqrim menim, egər ettim esə bunu, egər ki bolmağaylar
törəsizliklər xoluma menim, egər tölədim esə xaçan alarğa, kimlər
ki tölədilər manqa yaman, tüşiyim men də duşmanlarıma menim
heç yergədən, xuvğay sonqra duşman canımnı menim, yetişkəy da
baskay yergə tirlikimni menim da haybatımnı menim topraxka
sıxındırğay.
Kel, Biy, öcəşməxinq bilə seninq da biyik bolğın tügətmə
duşmanlarımnı menim.
Oyan, Biy Tenqrim menim, buyruxunqa seninq, xaysı ki sen
sımarladınq, da yıxını joğovurtnunq çövrənqə bolğaylar seninq.
Anınq üçün biyiklikkə xayt. Biy yarğular joğovurtun kendininq.
Yarğu et manqa, Biy, toğruluxuma körə menim, zağalsızlıxıma
körə menim, xaysı ki mendə.
Tügəlləngəy yamanlıxlar üstünə yazıxlılarnınq, da onqarğaysen
sen toğruğa.
Xaysı ki tergər yürəkni da bövrəklərni, Tenqri toğru, könüdir
boluşluxu manqa Tenqrininq ki, xutxarır alarnı, xaysıları ki
toğrudurlar yürəkləri bilə.
Tenqri yarğucı toğru, küçlü da uzunesli, xaysı ki yeberməs
öcəşməxin kendininq hər kez.
Yoxsa egər xaytmasanqız anqar, xılıçın kendininq itiləptir,
sağıtın ölümnünq da oxun kendininq küydürməxkə yasağandır.
Oşta başladı törəsizlikni, yüklədi ağını da toğurdu egirlikni.
Çoğur, xaysı ki xazdı da arıttı anda, tüşkəylər Terən çuğurğa,
xaysın da işlədi.
Xaytar ağrığları başına anınq, üstünə tebəsininq anınq törəsizlikləri
kendininq engəy.
247
Tapunuyım Eyəmizgə toğruluxuna körə anınq, sağmos aytıyım
Eyəmizgə atınınq biyiktəgi.
Məzmur 8
Sağmosu Tavitninq.
Biyimiz bizim ki, tamaşalıdır atınq seninq barça yerdə!
Ağındı ulu körkünq seninq dağın biyik, ne ki kök. Ağızlarından
igit oğlanlarnınq, töştəgilərninq toxtağay alğış duşmanlarınq üçün
seninq, Biy ki, buzulğay duşman da xarşı turuçı.
Köriyim köknü, işin barmaxlarınqnınq seninq, aynı da yulduzlarnı,
xaysı ki sen toxtattınq.
Kimdir adam ki, anqğaysen sen anı, ya adam oğlu ki, dərman
nemə etkəysen sen anqar?
Az nemə aşax ettinq anı, ne ki friştələrinqni seninq: haybat bilə
da hörmət bilə tacladınq anı da turğuzdunq anı üstünə xol
işinqninq seninq.
Barça neməni hnazant ettinq tibinə ayaxlarınınq anınq,
xoyunlarnı, da tuvarnı, da barça neməni, da dağın artıx kiyiklərni,
uçar xuşların köknьnq, balıxların tenqizninq ki, kezərlər izləri bilə
tenqizninq.
Biy, Biyimiz bizim ki, tamaşalıdır atınq seninq barça yerdə!
Məzmur 9
Sağmosu Tavitninq.
Şükürləniyim sendən, Biy, bar yürəkim bilə menim, aytıyım
barça-barça tamaşalarını seninq.
Fərah bolıyım da sövüniyim sendə, sağmos aytıyım atına
Eyəmizninq biyiktəgininq.
Xaytkanına artxarı duşmanlarımnınq menim küçsüzləngəylər
da taspolğaylar yüzünqdən seninq.
Ettinq yarğumnu menim da könülüknü, olturdunq olturğuçka
törəçisi toğruluxnunq.
248
Öcəştinq dinsizlərgə, da tas boldu xırsız, atların alarnınq buzdunq
menqi menqilik, da duşmannınq yarağı eksildi çqx
tügənginçə. Šəhərni buzdunq, da taspoldu anqmaxlıxı alarnınq
çaxırıx bilə.
Tenqri bardır da xalır menqilik, hadir etti olturğuçun kendininq
yarğuğa. Kendi yarğular dünyani toğrulux bilə da joğovurtun
kendininq könülük bilə.
Boldu Biy işanc yarlığa, boluşuçı tarlıxında vaxtlı zamanda.
Umsanğaylar sanqa barçası, kimlər ki bilirlər atınqnı seninq,
zera xoymısarsen alarnı, xaysıları ki, izdəsərlər seni, Biy.
Samos aytınqız Eyəmizgə ki, turuptur Sionda, aytınqız
dinsizliktə işlərin anınq.
Izdəmə xanın alarnınq anqdı da unutmadı alğışın miskinlərninq.
Yarlığa manqa, Biy, da bax aşaxlıxımnı menim duşmanlarımdan
menim, e, biyikləttinq meni eşikindən ölümnünq, ne türlü
aytkaymen barça alğışınqnı seninq eşikinə xızınınq Sionnunq da
sövüniyim xutxarmaxınqa seninq.
Battılar dinsizlər buzulmaxlarında kendilərininq ki, ettilər
sırtmax, xaysı ki yaşırdılar, tutkay ayaxların alarnınq.
Tanır Biy etmə yarğusun kendininq, da işindən xollarınınq
kendilərininq bağlanğaylar yazıxlılar.
Xaytkaylar yazıxlılar anda tamuxka da barça dinsizlər, xaysı ki
unuttular Tenqrini.
Dügül tügəlinçə unutur Biy miskinni, tözümlükü miskinlərninq
taspolmağay menqilik.
Kel, Biy, da xuvatlanmasın adam, yarğulanğaylar dinsizlər
alnınqa seninq.
Turğuz, Biy, orenk xoyuçını üstünə alarnınq, da tanığaylar
dinsizlər ki, adamlar bardır.
249
Məzmur 9/10
Ne üçün, Biy, turdunq yıraxtın, körümsüz ettinq yoluxkan tarlıx
zamanın?
Öktəmləngəninə xırsıznınq küyər miskin, keri bolğaylar sağışlarından
kendilərininq, xaysın ki də sağışladılar.
Zera ögər yazıxlı suxlancın boyununq kendininq,
xaysı zrgel etər, da ol ögər.
Evet ne üçün öcəşlətti yazıxlı Tenqrini köplüzünə körə öcəşməxininq
kendininq, egər izdəməs? Dügüldir Tenqri alnına
közününq anınq, murdardır yolları anınq hər sahat.
Biyikləniptir könülükü yüzününq anınq, üstünə barça
duşmanlarınınq kendininq eyəlik etkəy.
Ayttı yürəkinə kendininq ki, seskənmən cınscınstan başxa
yamandan.
Xarğış, da leğılıx, da hilləlik toludur ağzına anınq, tibinə
tilininq anınq ağrıx da xazğanc.
Olturup busulup ululuxlar bilə yaşırtın öldürmə zağalsıznı.
Közü anınq yarlılarğa baxar, busulur yaşırın, necik aslan
ormanında kendininq.
Busulur xapsama yarlını da yıxmağa anı. Sırtmaxı kendininq
aşaxlatkay anı, aşaxlanğay da tüşkəy eyəlik etkəninə kendininq
üstünə yarlılarnınq.
Zera ayttı yürəkində kendininq ki, unuttu Tenqri, xaytardı
yüzün kendininq ki, körməgəy sonqğuğa dirə.
Kel, Biy Tenqrim menim, biyik bolsun xolunq seninq, da
unutmağın yarlını.
Evet ne üçün yürəklətti yazıxlı Tenqrini ki, ayttı yürəkində
kendininq ki tergəməstir?
Körərsen sen anı ağrıxta da yürəklənməxinə baxarsen, sanqa
xoyuluptur miskin, da öksüzgə sensen boluşuçı.
Uvalğay biləki yazıxlınınq da yamannınq, izdəlgəy yazıxı
anınq, da ol tapulmağay.
Biy xan menqi menqilik, taspolğaylar dinsizlər yerindən anınq.
250
Suxlançına yarlılarnınq işitti Biy, hadirlikinə yürəklərininq
alarnınq baxtı közünq seninq
Yarğu etmə öksüzgə da yarlığa ki, dağın artmağay adam ulu
sözləməxində kendininq üstünə yüzününq yerninq.
Məzmur 10/11 10
Sağmosu Tavitninq.
Biygə umsandım; necik aytkaysiz boyuma menim: «Teşkirildinq
tağlarda, necik çıpçıx»?
Zera oşta yazıxlılar xordular yayların kendilərininq, hadir
ettilər oxların sadaxlarında salma xaramğuluxta alarğa, kimlər ki
toğrudurlar
yürəkləri bilə.
Zera xaysı ki sen yasadınq, buzdular, evet toru ne etti? Biy
sarayına ari kendininq, Biy köktə olturğuçu üsnə kendininq. Közləri
anınq yarlılarğa baxar, kirpikləri anınq tergərlər adam oğlanların.
Biy tergər toğrunu da xırsıznı, kim ki sövər yazıxnı, körəlməs
boyun kendininq.
Yağqay üstünə alarnınq sırtmax, ot da kügürt; bu dufan – ülüşü
ayaxlarınınq alarnınq.
Toğrudur Biy, toğruluxnu sövər, toğruluxnu körərlər yüzləri
anınq.
Məzmur 115/116
Inandım, neni sözlədim, da men aşaxlandım bek.
Men ayttım tamaşalanğanımda menim ki, barça adam
yalğandпr.
Ne beriyim ornuna Eyəmizgə barçadan, xaysın ki berdi
manqa?
Ayaxın xutxarılmaxnınq yöpsüniyim da atın Eyəmizninq sarnıyım.
Alğışımnı menim Eyəmizgə beriyim barça joğovurtu alnına
anınq.
251
Özdəndir alnına Eyəmizninq ölümü arilərininq kendininq!
Ey, Biy, men xulunqmen seninq, xul da oğlu xaravaşınqnınq seninq.
Kestinq bağlarımnı menim, sanqa sunıyım alğışın xurbannınq
da atın Eyəmizninq sarnıyım.
Alğışımnı menim Eyəmizgə beriyim barça joğovurtu alnına
anınq koşkündə övündə Eyдmizninq da içinqdə seninq, Yerusağem.
Məzmur 116/117: 1-2
Alğışlanqz Biyni, barça cınslar, ögünqüz anı, barça yoğovurt.
Xuvatlansın yarlığamaxı anınq üstümüzgə bizim, könülükü
Eyəmizninq xalsın menqilik. Haybat Atağa da Oğulğa da Ari
Canğa hali da hər kez da menqi menqilik, amen.
Alğışı surp Asduacacing
(Luka “İncil”i 1: 46-55)
Ululatkay boyum menim Biyni, da sövüngəy canım menim
Tenqrim Xutxarucım bilə menim, ki baxtı üstünə aşaxlıxı xaravaşınınq
kendininq, bundan sonqra san bergəylər manqa barça
cınslar.
Etti manqa ulu-ulu xuvat, da aridir atı anınq. Yarlığamaxnı etti
cınstan cınska, xorxucılarına kendininq, etti xuvatın biləki bilə
kendininq. Tozdular fikirlərindən yürəklərninq da söktü xuvatlıların
olturğuclarından.
Aşaxnı biyiklətti, hasrətlərni toldurdu igilik bilə da ulularnı
yeberdi boş. Abradı Israyelni, xulun kendininq, anqıp yarlıamaxın
kendininq, Necik sözlədi atamızğa bizim Aprahamğa da züryatına
anınq menqilik.
252
Əhdi – Ətiq. Həzrət Musanın ll kitabı (Çıxış). 15: 1-18
Bu park çıxkanı üçün Movsesninq Mısırdan
da Israyel oğlanları üçün alğış
Alğışlıyıx Biyni ki, haybat bilədir haybatlanğan. Atlanğanlarnı
da atlarnı saldı tenqizgə. Boluşuçı, yöpsünüçim menim Biy, da
boldu manqa xutxarılmaxlıxka.
Budur menim Tenqrim, da haybatlı etərmen bunu; Tenqrisi
atamnınq menim, da biyik etiyim bunu.
Biy uvatпr oğraşlarnı, Biy atıdır anınq.
Tanqlama erlərni, da tanqlama yarağlılarnı, arabaların, da
atların, da barça xuvatın paravonnunq boğdu tenqizdə.
Tenqiz yaptı alarnı, boğuldular tibsizlikinə terənlikninq, necik
taşlar.
Onqunq seninq, Biy, haybatlıdır xuvatı bilə kendininq, onqunq
seninq, Biy, uvattı duşmanlarınqnı seninq.
Da ululuxu bilə haybatınqnınq seninq uvattınq xarşı bolğanlarınqnı
seninq, yeberdinq öcəşməxin yürəklənmə xinqninq seninq,
da yedi alarnı, necik xamışnı.
Can xuvatınqnınq yürəklənməxinqninq seninq, yarıldılar
suvlar, yığın turdular, necik duvar taştan, suvları tenqizninq, da
buzladılar yığınları suvlarnınq tenqizninq içinə.
Ayttı duşman, ayttı: «Xuvıyım, yetişiyim, urıyım, ayırıyım
talannı da toldurıyım alardan canımnı menim! Xılıçımnı menim
urıyım alarğa, eyəlik etkəy da biyik etkəy üstünə alarnınq onqum
menim!»
Yeberdinq yelinqni seninq, da yaptı alarnı tenqiz, boğuldular
da endilər, necik xorğaşın, suvğa muxkəm.
Kim oxşar sanqa, Tenqrim, Biyim? Ya kim oxşağay sanqa,
haybatlanğan arilərinqdə, tamaşalı haybat bilə haybatlanğan ki,
etərsen nışanlar da peşələr. Saldınq xolunqnu seninq, da yuttu
alarnı yer.
Yol körgüzdünq toğrulux bilə joğovurtunqa seninq, hali xaysı
ki xutxardınq.
253
Da övündürdünq xuvatımq bilə seninq taborunqa, Arilikinqə
seninq, işittilər cınslar da öcəşləndilər, da xorxu tuttu sığınğanlarnı
Arapisdannınq.
Ol vaxtta caxtlandılar yarğuçılar Etomnunq da buyruxçıları
Movaplarnınq,
tuttu alarnı titröv, eridilər barça turucıları Kanannınq.
Tüşkəy üstünə alarnınq ah da xorxu, da xuvatından
biləkinqninq seninq taş xaytkaylar. Çax aşkınça joğovurtunq
seninq, Biy, çax aşkınça joğovurtunq seninq bu kez, xaysı ki də
tanqladınq.
Eltip tikkəysen alarnı tağına menqərməxinqninq seninq, hadirlikinə
turmaxınqnınq, menqərməxinqninq seninq, xaysı ki tapundunq
əvəldən, Biy, tapundunq arilikinq bilə, xaysı ki hadirlədilər
xollarınq seninq. Da Biy xan memqi menqilik da dağın da.
“Çıxış” 15: 19. Dənizdən keçiş
Zera kirdi paravon arabalar bilə, da atlar bilə, da tanqlama
yarağlılar bilə içinə tenqizninq, Da yeberdi üstünə alarnınq Biy
suvun tenqizninq, da oğlanları Israyelninq bardılar xuru bilə içinə
tenqizninq.
Əhdi – Ətiq. II Qanunlar kitabı 32: 1-21
Alğışı Movsesninq
Baxınız, kök, ta sözliyim, işitkəy yer aytuşun ağzımnınq menim.
Yöpsünövlü bolğay, necik yağmur, avazım menim, da engəy,
necik xırovu, aytuşum menim. Necik yağmur üstünə yəşilninq, necik
yağış üstünə biçənninq ki, atın Eyəmizninq sarnağaybiz, da
berinqiz alğış Eyəmizgə, Tenqrimizgə bizim.
Tenqri, xaysınınq ki könülük bilədir işi anınq, da barça yollar
anınq könülük bilədir.
Tenqri inamlıdır, da yoxtur anda egirlik; toğrudur, könü Biy.
254
Yazıxlandılar, da dügül oğlanları anınq xorançlar, toğqanlar
yolsuz da xolayına.
Dügül bu oldur, xaysı ki Eyəmizgə tölər edinqiz siz, yıxınları
axılsızlar da dügül axıllı. Dügül bu kendidir atanq seninq, xaysı ki
tapundu seni, etti seni da yarattı seni.
Esinqə bolğay seninq künləri menqilikninq, anqlanqız yılların
cınslarnınq çax cınska dirə. Sorğın sen atanqdan seninq, da gələci
etkəylər sanqa, xartlarınqdan seninq, da aytkaylar sanqa.
Zamanında, necik ayırdı Biyiktəgi barça cınslarnı, necik tağıttı
ol oğlanların Atəmninq. Turğuzdu çek dinsizlərgə sanına körə
friştələrinə Tenqrininq.
Boldu ülüşü Eyəmizninq joğovurtu kendininq Jağop, da payı
menqərməxininq kendininq Israyel.
Yetkinçə boldu anqar pustalıxta; susamaxlıxta, suvsuzluxta
xulux etti anqar.
Ögütlədi anı da saxladı, necik böbəkin köznünq, necik xaraxuş,
xanatlarında kendininq yöpsündü anı, necik üstünə çipçələrininq
kendininq, şağavatlandı.
Kerdi xanatların kendininq, da yöpsündü anı, da kötürüp
keltirir edi anı üstünə, yağırları arasına kendininq.
Biy yalğız kütər edi alarnı, da yox edi alar bilə tenqri yat.
Keltirip çıxardılar alarnı xuvatına yerninq, yedirdi alarnı
hasilliki bilə tarlovlarnınq. Emizdirdi alarğa çibal xayadan da yağ
taşlı xayadan, yağı inəklərninq da sütü xoyunlarnınq yağ bilə birgə
bızovlarnınq, ögüzlərninq da eçkilərninq. Semizlikin bövrəklərindən
aşlıxnınq da xanın borlanınq içti, çağırnı.
Yedi Jağop, toyundu da huzurlandı sövüklü. Semirdi, bazıx
boldu, kenqərdi, xoydu Biy Tenqrini, yaratuçısın kendininq, da
artxarı xaldı Tenqrisindən, xutxarucısından kendininq.
Öcəşləttilər meni yat ayaxları bilə kendilərininq, da gurkları
bilə kendilərininq öcəştirdi, açıxlattılar meni.
Xurban ettilər devlərgə, da dügül Tenqrigə, gurklarnı, xaysı ki
bilməslər edi, yenqi da vaxtsız, xaysıların ki heç tanımaslar edi
ataları alarnınq.
255
Xoydunq Biyni ki, toğurdu seni, unuttunq Tenqrini ki, yedirdi
seni.
Kördü Biy da paxıllandı, yürəkləndi üstünə oğlanlarına da
xızlarına alarnınq da ayttı:
«Xaytarıyım yüzümnü menim alardan da körgüziyim alarğa ki, ne
bolmalıdır sonqğudagi zamanda. Zera bir cınstır xolayına alar, da
oğlanları biyənçsizlikninq, alar paxıllattılar meni Tenqri dügülləri
bilə kendilərininq da açıttılar meni gurklarında kendilərininq.
Hali men də paxıllatıyım alarnı, cıns kerəksiz da essiz cıns bilə
açıtıyım alarnı».
Əhdi – Ətiq. İsayya 26: 9-21
Alğışı Esayi markareninq
Kecədən ertələnir canım menim ertərək turma sanqa, Tenqri.
Anınq üçün ki yarxtır buyruxunq seninq üsnə yerninq, övrəninqiz
toğruluxnu, turucıları yerninq.
Xapuştu xırsız da heç dağın övrənməx Etmə yerdə toğruluxun könülüknünq.
Kötürülgəy xırsız yerdən da körməgəy haybatın Tenqrininq.
Biy, biyiksen, da biləkinq seninq küçlü, da alar bilmədilər.
Tanığaylar, uyalğaylar da paxillik tüşkəy ögütsüz joğovurtka,
da hali ot duşmanlarınqnı seninq yegəy.
Biy Tenqrimiz bizim, ber bizgə eminlikinqni seninq, zera barça
işimizgə körə bizim töləndi bizgə.
Biy Tenqrimiz bizim, tapunğın bizgə, zera başxa sendən özgə
kimesəni bilməsbiz da atınqnı seninq anqıyırbiz hər kün.
Evet hali ölülər tirlikni heç körmisərlər, da ne hakim turğuzsar.
Bununq üçün keltirdinq, urdunq, tas ettinq, buzdunq barça er
oğlanların alarnınq.
Arttır, Biy, yamannı üsnə yamanlarınınq alarnınq da keltir
üsnə yamannı üsnə törəsizlərninq yerdəgi.
Biy, tarlıxta anqdıx seni ki, azulax tarlıxtır ögütünq seninq
üstümüzgə bizim.
Necik toğğanğanı yüklününq ki, yetişkən bolğay zamanı
toğurmaxnınq da axrıxından kendininq çaxırğay.
256
Ol türlü boldux sövükünqə seninq, ahnı da xorxunqnu seninq yüklü
bolup tolğandıx da toğurdux cannı xutxarmaxınqnınq seninq. Dügül
dağı yemirilgəybiz biz, yoxsa yemirilgəylər turucıları yerninq.
Turğaylar ölülər, turğaylar barçası, xaysı ki xoyulupturlar
kerezmanlarda.
Oyanğaylar, sövüngəylər da fərəh bolğaylar toxtalğanları yerninq.
Anınq üçün yağış ki, yağıyır sendən, bu sağayma xlıxıdır
alarnınq, evet yeri xırsızlarnınq taspolğay.
Keri ket, joğovurtum menim, bar, kirğin humnanqa seninq, yap
eşikinqni seninq alnına yüzünqnünq seninq.
Əhdi – Ətiq. Həzrət Yunusun (ə) kitabı: 3-10
Alğışı Yovnan markareninq
Tarlıxımda menim men Biygə sarnadım, işitti Tenqri tibsizlikinə
tamuxnunq çaxırmaxıma menim. Işit, Biy, avazıma menim
ki, saldınq meni munda, terənlikinə tenqizninq, da kezməxləri
ırmaxlarnınq xapsadılar meni.
Barça yubanmaxlarnq seninq da tolğunlarınq seninq keçtilər
üstümə menim, da ayttım ki, salındım xayda esə yüzünqdən
közlərinqninq seninq.
Hali bolğay ki, artıx baxkaymen dacarınqa ari seninq? Zera
töküldü çövrəmə suvlar çax boynuma dirə menim, da tibsizliklər
müdarasız xapsadılar meni.
Kirdi başım menim aralıxlarına tağlarnınq, endim men terənlikinə
yerninq, kördüm beklövlərin anınq ki, edilər xalxalar
menqilik, da çıxkay buzuxluxtan tirlikim menim.
Sanqa, Biy Tenqrim menim, eksilgəninə canımnınq menim
sarnadım da seni, Biy, anqdım, da kirgəy alğışım dacarınqa ari
seninq.
Zera xaysıları saxlarlar edi heçlikni da yalğanlıxnı, yarlığamaxlarından
kendilərininq keri boldular.
257
Men avazına alğışnınq xosdovanel bolıyım sanqa, sunıyım
xurban Eyəmizgə da tügəlliyim niyətimni menim xutxarılmaxlıxka.
Əhdi Ətiq. Avvakum. 3: 1-19
Alğışı Ampağum markareninq.
Biy, işitkəninqni seninq işittim da xorxtum, Biy, baxkın
(=baxtım) işinqə seninq da tanqlandım. Arasına eki kazanlarnınq
tanılsarsen sen, yuvu xlanğanına yıllarnınq belgili bolsarsen,
yetişkəninə zamannınq körünsərsen.
Müşxüllənmə canımnınq menim, zamanında öcəşməxninq
yarlığamaxnı anqsarsen.
Tenqri yarımkündən kelsər da ari Paran tağından.
Belgili etkəy kök könənməxin haybatınınq anınq, da alğış bilə
anınq toldu dünya.
Işığları, necik yarıx, ayırıldı andan, da münqüzlər xoluna
anınq tapuldu, da anda toxtaldı xuvatı haybatınınq anınq.
Yüzündən anınq şıxkaylar tövüşlər, da artından
izlərininq anınq barğaylar ulu-ulu xuşlardan.
Turdu da öıçtü yerni, baxtı da tintti dinsizlərni. Tağlar erisərlər,
da ormanlar xururlar menqilik, yolları ki, ilgərtin edilər,
soxrayğaylar, da andan titrəgəy barça yer.
Kördüm taborların Araplarnınq, müşxülləndilər turuçıları
çatırlarına Matiamnınq.
Yoxsa mı üsnə rikalarnınq öcəşlənirsen, Biy, ya yürəklənməxinq
seninq üsnə rikalarnınq, ya öcəşməxinq seninq üsnə
tenqizninq? Çıxtınq sen arabanqa seninq, atlanğanınq seninq
xutxarılmaxlıxtır çıxkanınq seninq?
Oyandı yayınq seninq, da oxlarına sadaxlarınqnınq seninq
içirdinq, ırmaxlarnı tağıttınq, yerni titrəttinq muxkəmlıxından yağmurnunq
ki, aşar bundan.
Tibsizliklər çaxırdılar ulu avaz bilə, yarıx yıltırağanından
günəşninq tartıldı, da çıxkanı aynıq tıyıldı.
258
Necik yıltrağanı kesməklərinqninq barğaylar, necik yarıxı
yıltrağan xılıcınqnınq seninq.
Öcəşməx bilə oyanırsen üstünə yerninq, öcəşməx bilə uşatsarsen
dinsizlərni.
Köründünq xutxarılmaxına joğovurtunqnunq seninq, xutxarmağa
tanqlanğanlarınqnı seninq. Oxlavuçı boldunq başlarına
adamlarnınq ğktəmlərninq, çax tibsizlikinə tenqizninq boğuldular.
Izdədinq öcnü xuvatınq bilə seninq xuvatlı başlılardan
yazıxlılarnınq, xaysıları ki umsanıp edilər bizmilikləri bilə kendilərininq,
zera yedilər yarlını yaşırtın.
Yeberdinq üstnə tenqizninq atlarınqnı seninq, müşxülləndilər
yenqüçi suvları tibsizlikninq.
Turdum men, da çürgəldi icəglərim menim, avazından
ağzımnınq menim kirdi titrəməx sövəklərimə menim, da men boyum
bilə menim müşxülləndim.
Bunu saxlağaylar kününə tarlıxnınq keltirmə üsnə cınslarnınq,
xaysıları ki oğraş etərlər joğovurtunq bilə seninq.
Incir terəki berməgəy yemişin kendininq, da borlalıx keltirməx
tapmağay, zəytün beslənməgəy, da yer bitməgəy yaş ot, eksilgəylər
xoylar kütıvlərindən, da ögüzlər tapmağaylar aranğa, – men Biygə
umsandım, sövüniyim da fərəh bolıyım, Tenqri xutxarucım menim.
Biy, Biy berdi manqa xuvat da turğuzdu ayaxlarımnı menim
toxtalmaxlıxta, boynu üsnə duşmannınq turğuzdu meni da tındırdı
meni çüst-çüst.
Əhdi – Ətiq. “Çıxış” 19: 25; 20:1-17;
İkinci Qanunlar kitabı 5: 6-21
Tenqrininq 10 buyruxu, xaysı ki berdi
Movseskə Sineağan tağda
Endi Movses joğovurtka da ayttı alarğa: «Sözlədi Biy barça
sözlərni, bu da ayttı: “Menmen Biy, Tenqrinq seninq, xaysı ki
çıxardım seni Mısır ulusundan, övündən xuluxnunq.
1. Bolmağaylar sanqa tenqrilər mendдn özgə.
259
2. Etməgəysen sen sanqa gurklar barça oxşaşka körə, xaysı ki
nemə köktə yoğarı, da xaysı ki nemə yerdə aşağa, da xaysı ki nemə
suvlarda tibinə yerninq, yerni öpməgəysen alarğa da xulux
etməgəysen alarğa, zera menmen Biy, Tenqrinq seninq, Tenqri
paxıl, xaysı ki tölərmen yazıxın atalarınınq oğullarına üçünçi da
dörtünçi cınska dinqrə duşmanlarıma menim da etərmen
yarlığamaxnı 1000 cınska dinqrə sövüklülərimə menim da xaysıları
ki saxlarlar buyruxumnu menim.
3. Etməgəysen atn Biyninq, Tenqrinqninq seninq, üsnə yalğan
nemələrninq, zera arıtmastır Biy anı, xaysı ki etkəy atın anınq üsnə
yalğanlarnınq.
4. Anqğın yığkünnü – arilətmə anı. 6 kün işləgəysen da
etkəysen barça işlərinqni seninq; kün 7-inçi – yığkün Eyənqninq,
Tenqrinqninq seninq: işləməgəysen kendinq də işinqni seninq sen,
da oğlanlarınq seninq, da xızlarınq seninq, xullarınq seninq, da
xaravaşlarınq seninq, ögüzlərinq seninq, da eşəkinq seninq, da
barça xayvanlarınq seninq, da (138) kelgininq seninq, da xaribinq,
xaysı ki sendədir. Zera 6 kündə etti Biy Tenqri köknü da yerni, da
tenqizni, da barçanı, xaysı ki içində; da 7-inçi kündə tındı. Anınq
üçün alğışladı Biy 7-inçi künnü da arilətti anı.
5. Hörmətlə atanqnı seninq da ananqnı seninq ki, sanqa yaxşı
bolğay da uzun ömürlü bolğaysen üsnə yer yaxşılıxınınq, xaysı ki
Biy, Tenqrinq seninq, bersər sanqa.
6. Öldürməgin.
7. Itlik etməgin.
8. Oğurlamağın.
9. Yalğan tanıxlıxnı tanıxlıx berməgin sınqarınqa seninq.
10. Suxlanmağın övünə sınqarınqnınq seninq, da ne
tarlovlarına anınq; suxlanmağın xatununa sınqarınqnınq seninq,
da ne xuluna anınq, da ne xaravaşına
anınq, da ne tuvarlarına anınq, da ne eşəklərinə anınq, da ne
barça xayvanlarına anınq, da ne barça neməsinə, xaysı ki
sınqarınqnınq seninq bolğay”».
260
ALBANDİLLİ ƏLYAZMALARNIN FONETİK,
LEKSİK VƏ QRAMMATİK ÖZƏLLİKLƏRİ
FONETİKA
Alban, yəni qarqar – qıpçaq dilinin fonetik tərkibi ilə üzdən
tanışlıq Musa Kağankatlı və Moisey Xorenatsinin bu dil barədə
söylədikləri “boğaz səsləri ilə dolu dil” ifadəsinin doğruluğunu tam
təsdiq etməkdədir. Məsələn, bu dildə dilimizdəki “q” səsinin “x”,
bəzən də “ğ” kimi tələffüz edildiyi müşahidə edilir: qıpçaq –
xıpçax, qayıtmaq – xaytmax, qar – xar, çaqqal – çağal, qın – ğın və
s. Eyni zamanda söz önlərindəki cingiltili samitlərin karlaşması baş
verir: daş – taş, dil – til və s.
Sait sistemi eynən Azərbaycan türkcəsində olduğu kimi 9
səsdən ibarətdir və bizimki ilə tam eynidir. Onlardan dördü qalın
(a, ı, o, u), beşi isə incə saitdir (e,ə, i, ö, ü).
Samit səslərin sayı bizimkindən bir səs çoxdur. Azərbaycan
türkcəsində samit səslərin sayı 24 – dürsə, alban (qıpçaq – qarqar)
türkçəsində bu rəqəm bizdə olmayan, fəqət Şamxor – Tovuz şivəsində
hələ də işlənməkdə olan “nq” qarışıq səsi hesabına 25 – dir.
Bu səs bir vaxt Azərbaycan türkcəsində də məhsuldar olmuş və
ərəb əlifbasının “səğir nun” hərfi ilə yazılmışdır. Buna alınma sözlərdə
işlənən və rus dilindəki “ц” hərfinin ifadə etdiyi səslə eynilik
təşkil edən səsi də əlavə etmək olar. Bu səslə birlikdə samitlərin
ümumi sayı 26 edir.
Alban dilindəki samit səslər bunlardır: b, c, ç, ц, d, f, g, ğ, q, h,
x, j, k, k˙ l, m, n, nq, p, r, s, ş, t, v, y, z.
Məlumat üçün bildirək ki, bütün türk ləhcə və şivələrinə, o
cümlədən Azərbaycan türkcəsinə xas olan ahəng qanunu alban
dilinə də xasdır.
261
LEKSİK TƏRKİB
Alban dilinin leksik tərkibinin əsasını təmiz türk sözləri təşkil
etməkdədir. Kəlmələrin digər türk dillərinin lüğət tərkibi ilə
müqayisəsi onların sırf qıpçaq mənşəli olmasına dəlalət edir. Belə
ki, albandilli mətnlərdə (AM) rastlaşdığımız əsas söz fondu qıpçaq
terminlərinin yer aldığı lüğətlərdəki və digər qıpçaqdilli əsərlərdəki
terminlərlə, fonetik fərqlər nəzərə alınmazsa, tam eynidir. Söhbət
aşağıdakı mənbələrdən gedir:
1. Kitabü Bulağat ül Müştaq fi Lüğət it Türk bəl Qıfçaq (BM);
2. Baytar ül Vazeh (BV);
3. Codex Cumanicus (CC);
4. “Gülüstan”ın tərcüməsi – Kitab Gülüstan bit Türki (GT)
5. Əd Dürrət ül Müdiyyə fil Lüğət it Türkiyyə (DM);
6. Əl – İdrak haşiyəsi (İH);
7. İrşad ül Mülük vəs Səlatin (İM);
8. Kitab fi Elmi ən Nüşşab (EN);
9. Kitab fil Fiqh (KF);
10. Kitab fil Fiqh bil Lisani – Türki (KFT);
11. Kitab ül İdral ül Lisani – Ətrak (Kİ);
12. Əl Kavanun ül Külliyyə li Zabit ül Lüğəti Türkiyyə (KK);
13. Münyət ül Guzat (MG);
14. Kitabi Müqəddiməi – Əbu Leys əs Səmrqəndi (MS);
15. Kitab fi Riyazət ül Hayl (RH);
16. Kitabi – Məcmui – Tərcümani – Türki və Əcəmi və Muğali
(TA);
17 Əl Tüfət üz Zəkiyyə fil Lüğət it Türliyyə (TZ).
Deyilənlərə konkret misallar göstərək. Məsələn; avlaq (TZ) –
avlax (AM), bağırsaq (TA) – bağarsux (AM), çabaqlamaq (KFT) –
çabağlamax (AM), dögünmək (İH) – dögünməx (AM) və s.
Eyni sözləri alban dili ilə mövcud qıpçaq dillərinin, yəni qazax,
qaraqalpaq, qırğız, Altay, başqırd, qumuq, noqay, qaraçay – balkar,
tatar, krımçak, karaim və s. dillərinin lüğət fondları barədə də
söyləmək mümkündür. Məsələn; juldız (qaz.) – yulduz (alb.), ğarğa
262
(qarqalp.) – xarğa (alb.), qapqaq (qırq.) – qabax (alb), mönqü (Alt.)
– menqi (alb.), ğap (noq.) – qab (alb.), tanık (tat.) – tanıx (alb.), biş
(başq.) – beş (alb.), ğatın (qar. – balk.) – xatın (alb.), başğa (qum.)
– başxa (alb.) və s.
Gördüyümüz kimi, alban dili digər qıpçaq dillərindən əsasən
özünün boğaz səsləri ilə zənginliyi ilə fərqlənir və bu da onu qıpçaq
türkcəsinin xüsusi bir şivəsi kimi gözdən keçirməyə imkan verir.
Görünür, bu, albanların, daha dəqiq desək, qıpçaq – qarqarların
qafqazdilli xalqlarla iç – içə yaşamasından və onlarla qarışmasından
qaynaqlanmışdır. Qarqarlarn qafqazdilli xalqlarla rahat və sıx
bir şəkildə qohumluq əlaqələrinə girdiyini sübut edən ən gözəl fakt
həmin xalqların dilində “qarqar” etnoniminin “qohum” sözünün
sinonimi kimi işlənməsidir. Bu baxımdan çeçen – inquş (vaynax),
saxur, rutul və avar dillərini misal çəkmək olar.
Maraqlıdır ki, eyni hal Orta Asiya qarqarlarının dilində müşahidə
edilməmişdir və onların ləhcəsi digər qıpçaq şivələrindən
fonetik baxımdan, demək olar ki, heç nə ilə fərqlənməmişdir.
Dövrümüzədək bu dildə yetişən mətnlərdə diqqət çəkən ən
maraqlı məqamlardan biri həmin mətnlərdə bir neçə qədim yunan
və qədim suryani, eləcə də orta fars mənşəli alınma sözlərə rast
gəlinməsidir. Bunlar əsasən dini terminlərdir. Suryani dilindən keçən
sözlərə eyniylə erməni dilində də rast gəlinir. Məsələn: arakel
(həvvari), markare (peyğəmbər), axpaş (yepiskop), Errortutiun (üç
üqnum), surp (müqəddəs), qoys (təmiz, bakirə), Asduacacin (Tanrı
anası), Avedaran (Incil), xosdovanel (təmizlənmək, arınmaq),
xosdavanitiun (tövbə) və s.
Eyni şeyi orta fars dilindən keçmiş vartabed (dini rütbə, rahib),
hşerğapet (böyük mələk), friştə (mələk) və s. kimi sözlər barədə də
söyləmək olar.
Alban dilində işlənən yunan mənşəli sözlərsə “katağiqos”
(katalikos), “Krisdos” (İsa Məsih, yağlanmış), “Soğmos” (Solmos,
Zəbur), arhiebisgobos (arxiyepiskop), paxesos və sairədir.
Alban dilində ərəb və yeni fars dilindən keçmiş sözlərə də rast
263
gəlinməkdədir: xuvat (qüvvə, ərəbcə), xudrət (qüdrət, ərəbcə),
muzd (muzd, yeni farsca) və s.
Albandilli əlyazmalarda rast gəlinən sözləri mənalarına görə
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür.
Qohumluq əlaqələri bildirən söz və sozbirləşmələri: Ana,
ata, oğıl (oğul), apa (nənə), açxı (əmi) və s.
Təbiət hadisələri və əşya adı bildirən sözlər: Sovux (soyuq),
yaxmur (yağmur), xar (qar), xuş (quş) və s.
Göy cisimlərinin adları: Günəş, ay, yultuz (ulduz) və s.
Bədən üzvlərini və daxili orqanları bildirən sözlər: Xol (qol,
əl), ayax (ayaq), bağır (qara ciyər) və s.
Zaman anlayışı ilə bağlı olan sözlər: Kün (gün), ay, yıl (il),
yıxkün (bazar günü), yıxpaşkün (bazar ertəsi), şabatkün (şənbə) və s.
Heyvan, quş və bitki adlarını bildirən terminlər: Tağaqu
(toyuq), sçxan (siçan), ağaç (ağac), xaraxuş (qaraquş) və s.
Geyim və məişət əşyalarını ifadə edən sözlər: Şalvar, başmax
və s.
Etnonimlər: Tatar, türk, xıpçax, erməni, urum və s.
Rütbə bildirən sözlər: Xan, biy (bəy), padşah, vardapet (dini
rütbə), axpaş (yepiskop), ketxoy (kəndxuda) və s.
Şəxs adları: Krisdos, Luğas, Boğos, Sdepannos, Yovhannes,
Kirakos, Mxitar, Qoş, Mikayıl, Kabriel, Davit və s.
Dini terminlər: Tenqri (Tanrı), Adedaran (İncil), uçmax
(cənnət), tamux (cəhənnəm), oruç (oruc) və s.
Alban yazılı dilinin ən maraqlı xüsusiyyətlərindən biri də bu
dilin leksik tərkibində müxtəlif dövrlərə aid plastların yaşarlılığı və
paralelliyidir. Bu baxımdan eyni anlamlı, yəni sinonim olan
“otəçi”, “həkim” və “doktor” sözlərini göstərmək olar. Əgər “otəçi”
kəlməsi təmiz türk sözüdürsə və yaşı minillərlə ölçülürsə, ərəb
mənşəli “həkim” sözü bu dilə VII – VIII əsirlərdən sonra, yəni
ərəblər Azərbaycanda peyda olandan sonra, çox gümün ki, oğuz
mənşəli Azərbaycan türkcəsi vasitəsilə daxil olmuşdur. “Doktor”
kəlməsi isə XVI əsrdə mühacir albanların dilinə slavyan dillərindən
keçmişdir. Albandilli mətnlərdə hər üç sözə rast gəlinir. Bu
264
mətnlərdə həm Sasanilər dövrünə (III – VII əsrlər) aid orta fars kəlmələrinə
(vardabed, hejarbed, firiştə və s.) həm də Səlcuqlular dövründə
(XI əsr) yayğınlaşan yeni fars dili nümunələrinə (muzd,
pirinç və s.) rast gəlinməsi də həmin dilin formalaşma arealı və
dövrləri barədə aydın təsəvvür yaradır.
SADƏ VƏ DÜZƏLTMƏ İSİMLƏR
Alban dilində rast gəlinən sadə isimlər əksərən bir və ya iki
hecalıdır. Bununla belə, üç və daha çox hecalı isimlərə də rast
gəlinməkdədir.
Digər türk ləhcə və şivələrində olduğu kimi, alban türkcəsində
də düzəltmə isimlər əmələ gəlmə metoduna görə 2 yerə ayrılır: 1.
Morfoloji yolla əmələ gələn düzəltmə isimlər; 2. Sintaktik yolla
əmələ gələn düzəltmə isimlər.
Digər türk dillərində olduğu kimi, alban dilində də düzəltmə
isimlər sadə isimlərə və ya fel, sifət və say köklərinə sözdüzəldici
şəkilçilərin artırılması ilə düzəlir.
Morfoloji yolla əmələ gələn düzəltmə isimlər kök türkcənin
inkişafı mərhələsində ortaya çıxmışdır. Bu səbəbdən də həmin
şəkilçilərin böyük əksəriyyətinə çağdaş türk dillərində bu gün də
rast gəlinir. Alban dili də, özəl fonetik xüsusiyyətlər diqqətə
alınmazsa, bu baxımdan istisna deyildi. Bu dildə də əsas sözdüzəldici
şəkilçilər “-çi” (-çı), “-lıx” (-lix, -lux, -lüx, -lıq, -lik, -luq,
-lük…), “-ıx” (-ix, -ığ, -ig, -uğ, -üg, -ik, ık, uq…), “-lı” (-li, – lu, -lü),
“-sız” (-siz…) və s. şəkilçilərdir. Məsələn; kümüsçi (gümüş ustası),
küyçi (musiqiçi), açıx (aç +ıx), yüzlü (yüz + lü), axıllı (axıl + lı),
axış (ax + ış), ağaçlıx (ağaç + lıx) və s.
Digər türk dillərində olduğu kimi, alban türkcəsində də sözlərin,
o cümlədən isimlərin sintaktik yolla əmələ gəlməsi də geniş
müşahidə olunur. Bu üsulla yaranmış düzəltmə sözləri (mürəkkəb
sözləri) alban mətnləri əsasında aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq daha
doğru olar:
265
Morfoloji əlamətin iştirakı olmadan iki sözün yanaşması ilə
düzələn isimlər.
Əlisa Şükürlünün yazdığına görə, türk dillərində bu qəbildən
olan isimlərin isim, sifət və ya saydan ibarət olan birinci tərəfi, bir
qayda olaraq, bir leksik vahidə çevrilmyə meyl edən ikinci leksik
vahidə yanaşır. Bu baxımdan alban dili də istisna deyil. Məsələn,
başyüvücü (qatil, cani), Biy Tenqri (Bəy Tanrı) və s.
Sintaktik – morfoloji yolla, yəni ikinci növ ismi birləşmə
təsiri bağışlayan düzəltmə isimlər.
Nizami Xudiyevin fikrincə, türk dillərində bu qəbildən olan düzəltmə
isimlər müvafiq quruluşlu ismi birləşmələrdən təcrid olunduğu
üçün yazılı abidələrdə onların sayı azdır. Eyni sözləri alban dili
barədə də söyləmək olar. Məsələn, kün batışı, kün toğuşu və s.
Birinci növ ismi birləşmələrdən təcrid olunma yolu ilə
meydana çıxan düzəltmə isimlər.
Bu qəbildən olan isimlərin təcrid olunma yolu ilə əmələ gəlməsinə
baxmayaraq, sintaktik yolla əmələ gələn isimlərlə daha çox
yaxınlq göstərir. Məsələn, xaraxuş, bayxuş, beşbarmax, eki canlı (iki
canlı, hamilə), uzunbürç (uzun bibər), ut yıl (öküz ili) və s.
İSMİN QRAMMATİK KATEQORİYALARI
İsmin kəmiyyət kateqoriyası. Alban mətnlərində isimlər, digər
türk mətnlərində olduğu kimi, tək və cəm haldadır. Burada da ismin
tək halının ayrıca göstəricisi yoxdur, cəm halı isə “-lar” (-lər)
şəkilçisi vasitəsi ilə yaranır.
İsmin hal kateqoriyası. Alban dilində ismin, eynən Azərbaycan
dilində olduğu kimi, 6 halı olub. Yiyəlik hal şəkilçilərinin “inq”, “-
ınq”, yönlük hal şəkilçilərinin “-gə”, “-ğa”, təsirlik hal şəkilçilərinin
isə “-nqi”, “-gi”, “-nqı”, “ğı” olduğu məlumdur. Digər hal şəkilçiləri
bunlardır: “-də”, “-tə”, “-da”, “-ta” (yerlik hal) və “-dən”, “-tən”, “-
dan”, “-tan” (çıxışlıq).
İsmin mənsubiyyət kateqoriyası. Məsubiyyət kateqoriyası
əvəzliklə isim arasındakı atributiv əlaqəni, yəni sahib şəxslə
266
mənsub əşya arasında aidiyyat əlaqəsini bildirir. Hind – Avropa
dillərindən fərqli olaraq, türk dillərində bu əlaqə əvəzlik olmadan
da həyata keçirilə bilər ki, bu da türk dillərində zəngin mənsubiyyat
şəkilçilərinin hesabına mümkün olur. Bu baxımdan alban dili də
istisna deyil. Hind – Avropa dillərində isə bu tip şəkilçilərin olmaması
əvəzliyin iştirakını məcburi edir.
Alban dilində mənsubiyyət şəkilçiləri aşağıdakılardır:
Şəxslər Tək Cəm
II -ım, -im, -m -mız, -miz
II II II -ınq, -inq, -nq -nqız, -nqiz
III -ı, -i, -sı, -si -ı, -i, -sı, -si
İsmin xəbərlik kateqoriyası. Mübtədaya aid hər hansı bir işi,
hadisəni, hökmü, hal – vəziyyəti bildirən xəbərlik kateqoriyası da,
digər türk dilləri kimi, alban dilinə də xasdır. Qeyd etmək lazımdır
ki, xəbər ola biləcək bütün adlar, o cümlədən isim sözügedən
kateqoriyanı əmələ gətirmək üçün müəyyən şəkilçilər qəbul etməli,
mübtəda ilə xəbər arasındakı əlaqə kəmiyyətə və şəxsə görə uzlaşmalıdır.
Elə bu səbəbdən də alban dilində bu şəkilçilər I, II və III
şəxsin təkini və cəmini göstərmişdir və təbii ki, bu proses əvəzliyin
köməyi ilə gerçəkləşmişdir. Konkret misallar gözdən keçirək: Men
biymen – mən bəym, sen biysen – sən bəysən, ol meninq oğılım ol
– o mənim oğlumdur, biz biybiz – biz bəyik, biysiz – bəysiniz,
bizim tilimgiz xıpçax – dilimiz qıpçaq dilidir və s.
267
SİFƏTİN MƏNACA NÖVLƏRİ
Alban mətnlərində sifətin türk dillərindəki çağdaş məna
növlərinin hamısı mövcuddur. Onlar aşağdakılardır:
Rəng bildirən sifətlər. Bura ax (ağ), apax (ağappaq), boz, xara
(qara), xapxara (qapqara), saru (sarı), xızıl (qırmızı), al (al,
qırmızı), yəşil (yaşl) və s. kimi kəlmələr daxildir.
Məkan, məsafə, yön bildirən sifətlər. Alban mətnlərində bu
tip sifətlərə də rast gəlinir. Məsələn; açıx (açıq), ara, bağlu (bağlı),
başxa (başqa), uzax (uzaq), gen, büyük (böyük), uzun və s.
Həcm, miqdar, ölçü bildirən sifətlər. Alban mətnlərində bu
qəbildən olan aşağıdakı sifətlərə rast gəlmək mümkündür: ağır, asrı
(aşrı, həddən artq), az, az – az, barça (bütöv, bütün), berk (bərk),
birəzçüg (azacıq, bir azacıq), boş, buçux (yarm, yarımçıq) və s.
Dad bildirən sifətlər. Sözügedən mətnlərdə bu tip sifətlər az
deyil. Misal üçün; acıx (acı), dadlı və s.
İnsani keyfiyyətləri bildirən sifətlr. Albandilli əlyazmalarda
bu qəbildən olan sifətlərə gəlincə, onlara misal kimi amrax
(sevimli, əziz), arı (təmiz), atlı – çuvlu (adlı – sanlı), belgili (bilikli,
savadlı), biliksiz və s. kəlmələri göstərmək olar.
Mənəvi, fiziki keyfiyyət bildirən sifətlər. Bura aç (ac), axmax
(axmaq), anğı (ağıldan kəm, kəmağıl), arax (arıq), aruv (təmiz),
baxıl (paxıl), bazuk (kök, yekəpər), boğaz (hamilə), caxal (tənbəl),
çalı (alçaq boylu), dəli, dinli, dinsiz, könüllüx (könüllü) və s. kimi
sözlər daxildir.
SADƏ, DÜZƏLTMƏ VƏ MÜRƏKKƏB SİFƏTLƏR
Sadə sifətlər, bir qayda olaraq, bir və ya iki hecalı sözlərdən
ibarət olur. Məsələn, ağ, al, büyük (böyük), arı (təmiz, pak, saf),
aruv (təmiz), amrax (sevimli) və s.
Düzəltmə sifətlərin bir qismi isimlərə, bir qismi isə fellərə
şəkilçilərin artırılması yolu ilə yaranır.
268
İsimlərdən yaranan düzəltmə sifətlər. Bu tip sifətlər “-lıx” (-
lix, -lux, -lüx, -lıq, -lik, -luq, -lük…), “-sız” (-siz, -suz, -süz), “-lı” (-
li, -lu, -lü) və s. şəkilçilr vasitəsilə yaranır. Məsələn, atlıx – atlı,
könüllüx (könüllü), çiçəglix (çiçəkli), dadsız, dinsiz, dinli, öksüz
(yetim), esli (ağıllı) və s.
Feldən yaranan düzəltmə sifətlər. Bu tip sifətlər “-ğ” (-ığ, –
iğ, -uğ, -üg, -x, -ıx, -ix, -ux, -üx), “-ncu” (-nçü, -ınçu, -inçü), “-ıt”,
(-it, -ut, – üt), “-gu” (-gü), “-ğan” və s. şəkilçilərin köməyi ilə
yaranır. Məsələn, çalığ (dik başlı, yaramaz), çalıt (çalışqan), çiləgü
(nəm, rütubətli) və s.
Mürəkkəb sifətlər. Alban mətnlərində xeyli mürəkkəb
sifətlərə rast gəlinməkdədir. Onlar müxtəlif yollarla əmələ gəlir: 1.
İki sifətin yanaşı işlənməsi ilə yaranan mürəkkəb sifətlər. Məsələn,
az – az, atlı–cuvlu (adlı – sanlı); 2. Səs təqlidi ilə yaranan mürəkkb
sifətlər. Məsələn, açux – saçux (açıq – saçıq).
SİFƏTİN DƏRƏCƏLƏRİ
R. Əsgərin yazdığına görə, sifətin dərəcələri türkologiyada hələ
də öz həllini tapmamış məsələlərdəndir. Bu məsələyə vaxtilə H.
Mirzəzadə də toxunaraq yazmışdır ki, sifəti başqa nitq hissələrindən
fərqləndirən əsas əlamət onun keyfiyyət dərəcəsinə malik
olmasıdır. Lakin bu meyarlar bugünədək dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir.
R. Əsgər yazr:
“Məsələn, 1920–ci ilədək Azərbaycan dilçiliyində sifətlərdə
müqayisə, kiçiltmə, üstünlük, 1947–ci ilədək adi, azaltma, çoxaltma,
daha sonra adi, kiçiltmə, müqayisə, üstünlük, şiddət dərəcələrinin
mövcud olduğu irəli sürülmüşdür. Müasir dövrdə isə Ə.
Dəmirçizadə və M. Hüseynzadə tərəfindən sifətlərdə adi, müqayisə,
üstünlük, şiddət, kiçiltmə və çoxaltma dərəcələrinin varlığı təklif və
qəbul edilmişdir”.
Bu problem digər türk dillərində də mübahisə obyekti olaraq
qalır. Yeni bir sahə olan albanşünaslığa, daha doğrusu alban dilinin
269
tədqiqinə gəlincə, bu sahə yeni olduğundan boşluqların olması
qaçılmazdır. Odur ki, bizdən sonra bu işi davam etdirəcək tədqiqatçıların
daha uğurlu nəticələrə gələcəyinə ümid edirik. Biz
hələlik aşağıdakı dərəcələri üzə çıxara bildik:
Adi dərəcə. Albandilli mətnlərdə, eynən çağdaş ana dilimizdə
olduğu kimi, sifətin adi dərəcəsi heç bir dərəcə əlaməti və şəkilçi
qəbul etmir. Məsələn, ax (ağ), xara (qara), xızıl (qırmızı), kök
(göy), saru (sarı), az, arı (təmiz) və s.
Azaltma dərəcəsi. Alban mətnlərində sifətin azaltma
dərəcəsinə də rast gəlinir. Buna misal olaraq “azaçux” (azacıq)
kəlməsini göstərmək olar.
Çoxaltma dərəcəsi. Çoxaltma dərəcəsinə daha çox rəng bildirən
sözlərdə rast gəlinməkdədir. Bu halda həmin sözlərin ilk
saitindən sonra “p” və ya “n” samiti artırılır. Məsələn, apax (ağappaq),
xapxara (qapqara), könköy (gömgöy) və s.
SAY
Albandilli mətnlərdə rastlaşdığımız sayların azlığı onların tam
təhlilini gerçəkləşdirməyə mane olmur. Əldə olan faktlar sözügedən
mətnlərdəki say sisteminin digər türk dilləri ilə üst – üstə
düşdüyünü göstərir.
Miqdar sayları. Sözügedən mətnlərdə bu miqdar saylarına rast
gəlinməkdədir: bir, eki, üç, dört (tört), beş (biş), altı, yeti, sekiz
(saqiz), doquz, un (on), əlli, altımış, seksən, yüz, min, tümən (on
min) və s.
Sıra sayları. Alban dilində sıra sayları miqdar saylarına “-ınçi”
(-inçi, -ünçi) şəkilçilərinin əlavə edilməsi ilə yaranır. Əldə olan
mətnlərdə rast gəlinən sıra sayları bunlardır: burungi, ekinçi,
üçünçü, törtünçü, bişinçi, altınçı və s.
Qeyri-müəyyən miqdar sayları. Alban dilində qeyri-müəyyən
miqdar sayları az və köp (çox) kimi sözlər vasitəsi ilə ifadə
edilməkdədir.
270
ƏVƏZLİK
Məlum olduğu kimi, türk dillərində əvəzliklər başqa nitq
hissələrindən fərqli olaraq özünəməxsus heç bir morfoloji əlamətlərə
malik deyil. A.Kononov göytürk yazılarında rast gəlinən əvəzlikləri
iki yerə ayırmışdır: 1. Əvəzliklər (şəxs əvəzlikləri, işarə
əvəzlikləri və sual əvəzlikləri); 2. Əvəzlik sözləri.
Alban yazılı abidələrində rast gəlinən əvəzlikləri mənalarına
görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
Şəxs əvəzlikləri. Türk dillərində, o cümlədən Alban dilində
əvəzliklər öz sabitliyi ilə digər nitq hissələrindən fərqlənir.
Əlyazmalarda adlıq halda hər üç şəxs üzrə təkdə və cəmdə işlənmiş
şəxs əvəzlikləri bunlardır: men, sən, a, biz, siz, alar.
İşarə əvəzlikləri. Alban mətnlərində rast gəlinən işarə əvəzlikləri
bunlardır: bu, ol, alay (elə).
Sual əvəzlikləri. Albandilli əlyazmalarda ən cox işlənən sual
əvəzlikləri bunlardır: xaçan (haçan, nə zaman, nə vaxt), xaysı
(hansı), kim, necik (necə), neçə, ne üçün.
Təyini əvəzlikləri. Bu qəbildən olan əvəzliklərdən “öz” məqamında
işlənən “kendi” və “kensi” kəlmələrini göstərmək olar.
Qeyri – müəyyən əvəzliklər. Araşdırmalar nəticəsində
mətnlərdə yalnız “tum” (bütün) və onun sinonimi kimi çıxış edən
“tügəl” kimi qeyri – müəyyən əvəzlikləri təsbit edə bildik.
ZƏRF
Belə hesab edilir ki, türk dillərində zərf başqa nitq hissələrindən
sonra fərqli nitq hissələrinə məxsus leksik – qrammatik vasitələr
əsasında meydana çıxmışdır. Zərfin digər nitq hissələrindən
təcrid olunma üsuluyla yaranması faktı albandilli mətnlərdə də
özünü göstərir. Həmin mətnlərdə rast gəlinən zərfləri Ə. Şükürlünün
göytürk abidələri üçün təklif etdiyi qaydada, yəni aşağıdakı
kimi qruplaşdırmaq daha doğru olar:
Əsli (sadə) zərflər. Alban mətnlərində aşağıdakı əsli (sadə)
271
zərflərə, yəni heç bir şəkilçi qəbul etmədən fəaliyyətin əlamət və
keyfiyyətini bildirən zərflərə rast gəlinir: emdi (indi), keçə (gecə),
yarınq (sabah), tünəgün (dünən), ertə, yarımkün (günorta) və s.
Düzəltmə zərflər. Gözdən keçirdiyimiz mətnlərdə düzəltmə
zərflərə rast gəlmədik. Amma bu onlarn yoxluğu anlamına gəlməz.
Bu qəbildən olan zərfləri üzə çıxarmağa gələcək tədqiqatçıların
öhdəsinə buraxırıq.
Zərfləşən sözlər. Alban dilində ən çox rast gəlinən zərfləşən
sözlərə “bunta” (burada), “anta” (orada), üstə (üstdə) kimi
kəlmələri misal çəkmək olar.
FEL
Əski alban yazılı abidələrində fel digər nitq hissələrindən istər
lüğət tərkibi, istərsə də qrammatik baxımdan zənginliyi və kamilliyi
ilə fərqlənməkdədir. Bu nitq hissəsini aşağıdakı məna qruplarına
bölmək mümkündür:
Hərəkət bildirən fellər. Hərəkət bildirən fellərə həm canlı,
həm də cansız cisimlərin hərəkəti ilə bağlı fellər aiddir. Onların
əksəriyyəti sadə fellərdir. Məsələn, almax (almaq), ayırmax (ayırmaq),
basmax (basmaq), başlamax (başlamaq), berməx (vermək),
bitmax (bitmək) və s.
İş bildirən fellər. Bu tip fellərə müəyyən işin görülməsini
ifadə edən fellər daxildir. Məsələn, açmax (açmaq), axlamax
(təmizləmək), axturmax (axtarmaq), ağırlamax (qonağı qəbul edib,
xidmətində durmaq), altunlamax (bir şeyin üzünə qızıl təbəqə çəkmək),
anuxlamax (hazırlamaq), arıtmax (arıtmaq, təmizləmək),
arulamax (təmizləmək), avlamax (ovlamaq), biçməx (biçmək),
borla basmağ (üzüm suyu sıxmaq) və s.
Nitqlə əlaqəli fellər. Bura nitq prosesi ilə bağlı fellər daxildir.
Məsələn, alğışlamax (şükr etmək), arçlamax (mübahisəyə son
qoymaq), aytmax (demək) və s.
Təfəkkür felləri. Bu tip fellərə beş duyğu üzvü və idrakla
272
bağlı fellər daxildir. Məsələn, anqlamax (anlamaq), atamax (ad
vermək), baxmax (baxmaq), baraşmax (barışmaq), belgili etməx
(məlumatlandırmaq) və s.
Hal – vəziyyət bildirən fellər. Bura əşyanın vəziyyətini əks
etdirən fellər daxildir. Məsələn, avrunmax (ağrımaq, sancılanmaq),
balalamax (balalamaq), bişmax (pişmək), boşamax (boşamaq) və s.
SADƏ, DÜZƏLTMƏ VƏ MÜRƏKKƏB FELLƏR
Alban dilindəki felləri quruluşuna görə üç hissəyə bölmək olar:
Sadə fellər. Sadə fellər ifadə edilən mənaların genişlik və
zənginliyinə görə fərqlənir və bütün fəaliyyət sahələrini əhatə edir.
Eyni fikri alban mətnləri də təsdiqləməkdədir. Sadə fellərə aşağıdakıları
misal göstərmək olar: baxmax (baxmaq), basmax (basmaq),
barmax (getmək), bermax ( vermək), çalmax (çalmaq),
çapmax (çapmaq), əmməx (əmmək) və s.
Düzəltmə fellər. Digər türk dillərində olduğu kimi, alban
dilində də bu tip fellər isim və fellərə sözdüzəldici şəkilçilərin artırılması
ilə yaranır. Məsələn, emdərməx (çevirmək, döndərmək),
epritməx (yaxşı bişirmək), esləmək (qaydaya salmaq), əzilməx
(əzilmək), qabaxlamax (qabaqlamaq), konxulmax (qonulmaq,
qoyulmaq), maxtarlamax (mədh etmək), yırıxlanmax (bərabər
tutmaq), tügəlləməx (tamamlamaq), toğrulamax (təsdiqləmək) və s.
Mürəkkəb fellər. Türk dillərində mürəkkəb fellərin yaranma
üsulları barədə mövcud fikirləri ümumiləşdirən R. Rüstəmovun
fikrincə, onları əsasən iki yerə bölmək olar: 1. Hər iki komponenti fel
olan mürəkkəb fellər; 2. birinci komponenti isim, ikinci komponenti
fel olan mürəkkəb fellər. Alban dilində hər iki qrupdan olan mürəkkəb
fellərə rast gəlinir. Məsələn, atıp – tutmax (atıb tutmaq), tüşüp –
xalxmax (düşüb – qalmaq), tiyar bolmax (davranmaq, özünü
aparmaq), tabalap aytmax (məzəmmət etmək), zrgel etməx (məhrum
etmək), yüz körməx (üzgörənlik etmək), uç etməx (son qrara gəlmək,
qərar vermək), satın almax (satın almaq) və s.
273
Hər iki komponenti feldən ibarət olan mürəkkəb fellərin
cümlədə işlənişinə aid konkret bir misalı gözdən keçirək: “Dağı da
nedir yarğu, ya kimlərgə bazıp sımarlamaq kerək, ya kimlərgə
tiyər yarğunu etməgə”.
İndisə komponentlərindən birincisi isim, ikincisi isə fel olan
mürəkkb feli cümlədə işlənməsinə diqqət yetirək: “Tiyişlidir yarğucılarğa
ki, lataları bilə tügəl bolğay, da anqlı u axıllı u saxt
bolğay, bolmağay ki, törəni anqlamıyın, kimsəgə eksiklik etkəy”.
FELİN QRAMMATİK NÖVLƏRİ
Alban dilində subyektlə obyekt arasında mövcud olan müxtəlif
münasibətlər fel növlərini əmələ gətitir. Albandilli mətnlərdə felin
aşağıdakı qrammatik növlərinə rast gəlinir:
Məlum növ. Subyekti, yəni faili məlum olan fellər məlum
növə aiddir. Bu növün ayrıca bir qrammatik özəlliyi yoxdur, burada
iş işi görənə aid olur, subyekt cümlənin mübtədası rolunda çıxış
edir. Məsələn, “Kördü xan, da asrı süvündü, da ayttı”(Gördü xan
və aşırı dərəcədə sevindi və dedi). Burada “görtü (gördü),
“süvündü” (sevindi) və “ayttı” (dedi) felləri məlum növdədir, çünki
onların icrasıçısı, yəni subyekt məlumdur. Bu “xan”dır.
Başqa bir misala nəzər salaq: “Keldi Apusmak atlı biy da
ayttı” (Gəldi Apusmak adlı bəy və dedi). Burada da subyekt məlumdur,
bu, Apusmak adlı bəydir. Gələn də (keldi), deyən də (ayttı)
odur.
Məchul növ. Subyekti, yəni faili məlum olmayan fellər məchul
növə aiddir. Bu növ fellər müxtəlif şəkilçilərin yardımı ilə yaranır.
Konkret bir misala müraciət edək: “Alğışlıdır Tenqri ki, bügün
Xiqarnı ölüdən turğuzdu!” (Alqışlıdır Tanrı ki, bu gün Xiqarı
ölüdən diri etdi). Buradakı “alğışldır” (alqışlıdır) feli Tanrıya
aiddir, fəqət alqış söyləyənin, yəni şükr edənin kimliyi məlum
olmur. Bu halda məchul növün “-lı” (-li, -lu, -lü) şəkilçisi vasitəsi
ilə yarandığnı görürük: Alğış + lı + dır .
274
Eyni şəkilçinin yardımı ilə yaranan başqa bir felə diqqət yetirək:
“Egər bizdən az – az ilgəri kelip yazıldı esə, emdi də egər köplərdən
yazılsa özgə vaxtlarda nema eksiklik tügüldür” (Əgər bizdən bir
qədər əvvəl ərsəyə gəlib yazıldı isə, indi də əgər çoxu başqa vaxtlarda
yazılsa, bu, bir əskiklik deyil). Buradakı “yazıldı” və “yazılsa”
fellərinin də eyni şəkilçinin yardımı ilə yarandığını görürürk və bu
halda da yazanın, yəni subyektin kimliyi məlum olmur.
Qayıdış növ. Çağdaş Azərbaycan türkcəsində olduğu kimi, bu
dilin formalaşmasında xüsusi bir plast təşkil edən qayıdış növü həm “-
il” (-ıl), həm də “-in” (-ın) şəkilçi variantları vasitəsilə yaranmışdır.
Məsələn: “Andan sonqra xan hayıfsındı Xiqarnı kendininq biyləri
bilə, xorxup paravon xandan ki, ulu çerüv bilə kelməgəy üsnə”. Bu
cümlədəki “hayıfsındı” feli qayıdış növünə aiddir.
FELİN QRAMMATİK KATEQORİYALARI
Şəxs Kateqoriyası. Alban dilində fellə ifadə olunan iş və
fəaliyyətin onun icra edən şəxslə münasibətlərini bidirən şəxs
kateqoriyası şəxslərə görə dəyişməsi ilə fərqlənir. Bu qrammatik
kateqoriya morfoloji cəhətdən öz zənginliyi ilə diqqət çəkir.
Alban yazıl abidələrində iş və ya hərəkətin hansı şəxs tərəfindən
icra edildiyini və ya icra ediləcəyini bildirmək üçün aşağıdakı
şəxs sonluqlarından istifadə edilmişdir:
Şəxslər
Tək Cəm
I
YAZIYIRMEN –
yazıram
YAZIYIRBİZ –
yazırıq
II YAZIYIRSƏN – yazrsan YAZIYIRSİZ –
yazırsınız
III YAZIYIR – yazır ?
275
Lakin eyni halın şəkilçilər vasitəsilə gerçəkləşməsi də müşahidə
edilir. Məsələn: “Ayttı xan” (dedi xan), “ayttılar” (dedilər),
“ayttım” (dedim) və s.
İnkarlıq kateqoriyası. Alban türkcəsində, digər türk dillərində
olduğu kimi, felin inkar kateqoriyası “-ma” (-mə) və “-mas” (-məs)
şəkilçiləri vasitəsi ilə yaranır. Konkret bir misalı gözdən keçirək:
“Xanım, kimesə bolmas bu işkə cuvap bermə, tek Natan ki,
Xiqardan övrəndi barçanı” (Xanım, bu işə cavab vermək üçün
kimsə tapılmaz, Natandan başqa ki, hər şeyi Xiqardan öyrəndi).
Başqa iki misal: “Xanım, sendən nemə kləmən, tek manqa
xardaşım oğlun Natannı ber” (Xanım, səndən bir şey istəməm,
mənə təkcə qardaşım oğlu Natanı ver). “Oğlum, yalğançı bolma”
(Oğlum, yalançı olma).
Məsdər. Məsdər şəkilçilərinə çox seyrək rast gəlinən göytürk
abidələrindən fərqli olaraq albandilli mətnlərdə felin məsdər
formasına bol – bol rast gəlinir və bu kateqoriya “-max” (-məx, –
mağ, -mək) şəkilçilərinin yardımı ilə yaranır. Məsələn, ant içmax
(and içmək), arçılamax (mübahisəyə son qoymaq), begənməx
(bəyənmək), bilməx (bilmək) və s.
FELİN ZAMAN KATEQORİYASI
Hər bir iş və fəaliyyətin müəyyən zaman və məkanda baş
verdiyi məlumdur. Bu səbəbdən də digər nitq hissələrindən fərqli
olaraq, fel zaman kateqoriyasına sahibdir. Bu baxımdan alban
dilindəki fellər də istisna deyil. Burada da felin üç zamanı var.
Keçmiş zaman. Keçmiş zamana aid fellərin işləndiyi bir neçə
cümləni gözdən keçirək. Məsələn; “Işitti Tenqri seninq xoltxanqnı
da barça arilərininq” (Eşitdi Tanrı sənin duanı və bütün
müqəddəslərin). Buradakı “işitti” (eşitdi) feli keçmiş zamandadır.
Başqa bir misal: “Ayttı Kapriel” (Dedi Cəbrayıl).
İndiki zaman. Alban türkcəsindəki indiki zaman felləri digər
türk dillərindəkindən heç nə ilə fərqlənmir: “4 iş bar ki, adam
276
oğluna yaraşır: sıfatınınq çireyin közü bilə körər, avaznı xulaxı
bilə işitir, aşnınq tatlıxın burnu bilə anqlar, aşnı ağzı bilə aşar”
(Dörd iş var ki, adam övladına yaraşır: sifətinin çöhrəsini gözü ilə
görər, səsini qulağı ilə eşidir, aşının dadını burnu ilə anlar, aşını
ağzı ilə aşırar). Buradakı “bar” (var), “yaraşır” və “işitir” (eşidir)
felləri indiki zamandadır.
Gələcək zaman. Alban dilində gələcək zaman fellərinin qəti
gələcək və qeyri – qəti gələcək formalarına rast gəlinir. Qeyri – qəti
gələcək zaman formasına yuxarda misal gətirdiyimiz mürəkkəb
cümlədə rast gəlirik: “…Közü bilə körər…” (Gözü ilə görər);
“…Burnu bilə anqlar…” (Burnu ilə anlar) və s. Buradakı fellər
qeyri – qəti gələcək zaman formasında işlənib. Başqa bir misal:
“Adam oğlununq yaxşısı da yamanlıxı bu 5 eşiktən kirər da
çıxar” (İnsan oğlunun yaxşısı da, pisliyi də 5 deşikdən girər və çıxar).
Buradakı “kirər” (girər) və “çıxar” felləri də eyni qəbildəndir.
Alban dilində qəti gələcək zamanda işlənmiş fellər digər türk
dillərindəki kimidir: kedəçəx (gedəcək), kələçəx (gələcək) və s.
QOŞMA
Albandilli mətnlərdə köməkçi nitq hissələri bilavasitə türk
köklü olması ilə diqqəti çəkir. Bununla belə, alınmalara da rast
gəlinir. Bu isə sözügedən dilin çoxqatlılığı ilə bağlıdır. Fəqət türk
mənşəli köməkçi nitq hissələrinin zənginliyi və məhsuldarlığı
onların başqa dillərin təsiri ilə formalaşmadığını sübut edir. Bu fikri
göytürk abidələrində rast gəlinən analoji elementlərin bütünlüklə
türk mənşəli olması faktı da sübut edir.
Cümlədə isimlə fel, bəzən də isimlə isim arasında qrammatik əlaqə
yaradan qoşma albandilli mətnlərdə öz zənginliyi ilə diqqət çəkir.
Ayrılıqda heç bir lüğəti anlam daşımayan və yalnz sözlər
arasında qrammatik əlaqələr yaratmaq funksiyasını yerinə yetirən
sadə (əsli) qoşmalar alban əlyazmalarında nisbətən daha çoxdur.
Bunlardan ən çox işlənəni “bilə” (ilə) qoşmasıdır: “Krisdos keldi
da övrətti tügəl törə tügəl adəmilərgə, da kləmədi toxtamağan
277
Adəmilərgə bitik bilə berməgə” (Məsih gəldi, insanlara ümumiyyətlə
bütün qanunları öyrətməyə başladı və imanı zəif olan
adamlara kitab ilə vermək istəmədi).
Alban mətnlərində ən çox işlənən sadə qoşmalardan biri də
“üçün” qoşmasıdır: “Anınq üçün klədik bu Törə bitiki bilə oyatmağa
alarnı, necik kimsəni yuxudan” (Onun üçün biz yatmışları
oyatdığımz kimi, bu “Törə bitiki” ilə onları oyatmaq istədik);
“Anınq üçün yazıp xoyduq törə bitikini” (Oun üçün yazıb qoyduq
bu qanunlar kitabını).
Alban mətnlərində zaman bildirən qoşmalara da rast gəlinir:
“Surp arakellər kləmədilər yazıp berməgə surp Avedarannı
əvəldən, yoxsa sözləri bilə inandırıp xaytardılar, da andan sonqra
suxlandılar yazmağa” (Müqəddəs həvvarilərin İncili əvvəldən
yazıya köçürüb təqdim etmək istəkləri yox idi, sözlə inandrmağa
çalışırdılar və yalnız bundan sonra yazmağa qərar verdilər). “Əvəl
Tenqridən, sonqra markarelərdən ki, yarğu nedir” (Əvvəl Tanrıdan,
sonra peyğəmbərlərdən ki, məhkəmə nədir).
Eyni mətnlərdə bənzətmə bildirən “kibik” (kimi) qoşması da
çox məhsuldardır.
BAĞLAYICI
Məlum olduğu kimi, müstəqil lüğəti anlam daşımayan bağlayıcılar
söz, birləşmə və cümlələr arasında əlaqə yaratmağa xidmət
edir. Alban dilində “və” bağlayıcısı məqamında “da” və fars dilindən
alınma “u” bağlaycılarının paralel işlənmsi müşahidə edilir.
Məsələn: “Da keldi ulu süvünclük bilə da ulu başxışlar bilə paravon
xandan Senekarem xanğa” (Və gəldi böyük sevinc ilə və
böyük bəxşişlər ilə firon xandan Senəkərem xanın yanına); “Tenqri
hər birin türlü-türlü tarbiyat beriptir u küç” (Tanrı hər birinə
cürəbəcür təbiət və güc veribdir).
Bu iki bağlayıcının eyni cümlədə işlənməsi də adi haldır:
Tiyəsidir yarğucılarğa ertə u kecə sarnamağa Eski u Yənqi Törəni
da Törə bitikini da eskə almağa barça millətninq da esli adəmilərninq
yazğanın”.
278
Alban dilində diqqət çəkən ən maraqlı bağlayıcılardan biri də
“alay ox” (həmçinin, elcə də) ifadəsidir: Ne türlü Ararack bitiki
Movsestən tügül ki birdən yazıldı, alay ox 12 markarelər dügül ki
bir zamanda yazıldı ya 1 adamdan, alay ox barça markarelər”.
Deyilənlərə “ya” və “ki” kimi bağlayıcıları da əlavə etmək
olar: “1, ya sağışlar edi, ki törəni xoygan essiz edi; 2, ya kləməs edi
ki, könülük bolğay edi adəmilər arasına dünyada”.
“Xaytıp esimə aldım ki, Biyimiz Krisdosnınq yarğusuna
barasımen, ol ki, yüz körməs, ne orunc almas, anınq üçün tiyişlidir
manqa yazmağa xolum bilə Tenqrininq yarğusununq oxşaşın”.
“Əgər” və “esə” (isə) şərt bildirən bağlayıcılarına bir neçə
misal: “Egər ki, Tenqridən esə bu yaxşı sağış da tügəllənsə anınq
onqarmaxı bilə, asrı yaxşı”.
“Egər ki yazdıq esə əvəlgidə ki, kerəkimiz dügül edi yazğan
törə berilməgə Tenqridən, yoxsa köp kez işittik panbas özgə
milləttən ki, yoxtur krisdanlarda törə”.
“Zera” bağlayıcısına aid bir misal: “Zera əvəl əvəldən barça
ustalıq tügəl, bir adəmidən başlanıp, da andan tügəlləndi, yoxesə
köplərdən, zera, azdan köptən tapıp, biri birinə keltirip, biriktirdilər
barça ustalıqnı”.
“Xaysı ki” (hansı ki) bağlayıcısı: “2 türlüdür tanıxlıxnınq
oxşaş, xaysı ki tiyəsidir tanıxlarğa ki, heç etməgəylər körməkni ya
işitməkni, yoxsa könülük bilə toxtatıp, da sonqra tanıxlıx berilgəy”.
ƏDAT
Alban dili ədatlar baxımından da zəngindir. Onlardan bəzisi bu
gün də Azərbaycan türkcəsində işlənməkdədir:
“Tiyişlidir xaytıp munu da sağışlamağa ki, yaxşıraxtır bu
dünyaninq yarğusuna kimsəninq igilikin egirlik bilə alğaylar, sövük
bilə yöpsünməx kerək da kendininq canınınq xutulmaxı üçün, ne ki
özgəninq egirlik bilə algınça da köktəgi Tenqrininq yarğusu alnına
tölöv etkincə”.
279
Diqqətçəkici ədatlardan biri də “dağı” (daha, əlavə olaraq,
üstəlik) ədatıdır: “Dağı da ne üçün emdi klədik yazmağa törələrni,
ya ne səbəptən teprəndi esimiz bu işkə”.
Bunlardan başqa mühacir albanların dilində slavyan dillərindən
keçən “a” (amma, ancaq, fəqət) ədatı da işlənməkdədir:“Yoxesə
yamanlıx artıptır bu zamanda, a krisdanlar tügül ki yalğız yarğu
alnına ant içər, yoxsa hər yerdə hər kez heç nemədən, da anınq bilə
Xutxaruçumuznunq buyruxun heç etərlər, da biz klədik ki, Tenqrininq
boyruxun heç etkənlərgə törə u ganunk berkitip xoydux yarğuda”.
“A kimlər ki oğrudur, ya xaraxçıdır, ya baş yevüçüdür,
alarnпnq işi tas bolmaqtır. A yarğu ortaçaxlı adəmilərninqdir,
kimninq zaxoccası bar”.
280
ALBAN DİLİNİN QISA LÜĞƏTİ
A
A 1 – o (şəxs əvəzliyi)
A 2 – amma, ancaq (mühacir albanlarn dilində işlənib, slavyan
dillərindən alınmadır. XVI –XVII əsrə aid mənbələrdə rastlanır)
AC – ac
ACİN – xəmiri acıtmaq üçün maya
AÇ – ac
AÇXI – əmi, dayı
AÇIX – açıq
AÇIXLIX – açıqlıq
AÇIX YÜZLÜ – alnıaçıq, üzü ağ
AÇMAX – açmaq
ADAM – adam, insan
ADƏM – həzrət Adəm (ə) peyğəmbər
ADƏMİ – Adəm övladı, adam, insan oğlu
ADƏMİLİKİN TERPƏNMƏXİ – kişilik hisslərinin oyanması,
cinsi yetkinlik
AHARON – Həzrət Harun (ə)
AX – ağ (rəng)
AX AYQIR – göydəki ulduzlardan birinin adı, bürc adı
AXÇA – axça, pul vahidi
AXIL – ağıl
AXILLI – ağıllı
AXMAX – axmaq, suyun axması
AXIŞ – axın, su axını, kütlənin bir yerdən digər yerə hərəkət etməsi
AXLAMAX – təmizləmək
AXLIX – təmizlik
AXPAŞ – yepiskop (mənşəyi məlum deyil, türkmənşəli də ola bilər,
erməni dilində də işlənir)
AXRƏP (bax: aqrəp)
AXTARMAX – baş- ayaq çevirmək
AXTURMAX (bax: axtarmax)
AXUR – axur
AQNUNA – kəl arabası, ikitəkərli araba
281
AQRƏP (AXRƏP) – əqrəb, zəhərli həşərat
AĞ – tor
AĞEĞNAVORN – ulduz bürclərindən birinin adı (orta fars mənşəli
bu söz erməni dilində də eyni mənada işlənir)
AĞ ağ (rəng)
AĞAÇ – ağac
AĞAÇLIX – ağaclıq, orman, meşə
AĞI 1 – mehriban, xoşxasiyyət, comərd, ürəyiaçıq
AĞI 2 – zəhər
AĞI 3 – ağı, elegiya, mərsiyə
AĞINXAÇ – nərdivan
AĞIR – ağır
AĞIRŞAX – yun, iplik əyrilən iyi ağırlaşdırmaq üçün alt ucuna
keçirilən yarım kürə şəkilli ağac (bax: ağurşax)
AĞU (bax: ağı 1)
AĞURŞAX (bax: ağırşax)
ANA – ana
ANQDA – onda
ANINQ – onun
ANNA – Görücü, falçı qadın. İncil personajlarındandır. 40 günlük
İsanın (ə) məbədə getməsinin şahidi olmuşdur.
AĞIRLAMAX – qonağı qəbul edib, xidmətində durmaq
AL 1 – al, qırmızı
AL 2 – ailə, sülalə
AL 3 – yalan, hiylə
ALAÇU (bax: alaçux)
ALAÇUX – alaçıq
ALAY – elə
ALAY OX (ALAYOX) – eləcə də
ALANI – məxsus, aid
ALAR – onlar
ALBAN 1 – mükəlləf, hərbi mükəlləfiyyətli
ALBAN 2 – Azərbaycan türklərinin xristian hissəsi, Azərbaycanın
xristian əhalisinin ümumilşdirici adı
ALBAN ULUSU – Aran, Azərbaycanın Araz çayından şimaldakı
torpaqlarının, o cümlədən tarixən Azərbaycanın tərkib hissəsi olmuş
282
bugünkü Ermənistan (Qərbi Azərbaycan), Dağıstan, Gürcüstanın Tiflis və
Qara dəniz sahilləri də daxil olmaqla, geniş ərazilərinin tarixi adı.
ALDANĞAY – aldadıcı, yanıldıcı, yalan
ALDATMAX(Ğ) – aldatmaq
ALDOVUÇU – fırıldaqçı, fitnəkar
ALĞIŞ 1 – alqış
ALĞIŞ 2 – şükr, həmd
ALĞIŞ 3 – dua
ANĞINCA – o ana qədər, o vaxta qədər
ALINÇA – alça, alınça
ALIŞDURMAX – alışdırmaq, od yandırmaq
ALIŞTURMAX – dəyişdirmək
ALMA – alma
ALMAX – almaq, qəbul etmək, əxz etmək
ALMAXLIX – qız almaq, evlənmək
ALMIŞI – qiyməti, pulla ifadə edilən qiymət
ALNINA – önündə, qarşısında
ALP – alp, qəhrəman, cəngavər
ALPAVUT – əsgər
ALT – alt
ALTI – altı (say)
ALTAR – kilsənin mehrabı
ALTIMIŞ – altmış
ALTINQ – altun, qızıl
ALTINÇİ – altıncı
ALTUN (bax: altınq)
ALTUNÇİ – zərgər, qızıl al- verçisi
ALTUNLAMAX – bir şeyin üzünə qızıl qatı çəkmək
ALUÇ – yabanı alma
ALUX – plan
ALUXLAMAX – planlaşdırmaq, planlı şəkildə hazırlıq görmək
AM – qadın cinsi orqanı, ümumiyyətlə dişilik orqanı
AMAÇ – nişan, hədəf
AMAN – meşə ağaclarından biri
AMĞUR – yağmur, yağış
AMRAX – sevimli, əziz
283
ANA – ana
ANÇA – o qədər
ANÇAX – ancaq
ANDA – onda, orada, ora
ANDİOQ (ANDİOK) – Antioxiya (qədim Bizans şəhəri, bugünkü
Antakya)
ANDUZ – andız otu (bitki)
ANĞARU – kənar, o biri tərəf
ANĞI – ağıldan kəm, kəmağıl
ANIX – hazır, hazırlanmış
ANINQKİBİK – onun kimi
ANINQ ÜÇÜN – onun üçün
ANIR – müddət, möhlət
ANQ – anlayış, məntiq
ANQAR KÖRƏ – ona görə, bu səbəbdən
ANQLI – anlayışlı, məntiqli, hazırcavab
ANQLAMAS – anlamaz, qanmaz, başa düşməyən
ANMEĞ – fünahsız, suçsuz (?)
ANSIZ – birdən – birə, gözlənilmədən
ANT – and
ANT İÇMAX – and içmək
ANTA (bax: anda)
ANUXLAMAX – hazırlamaq
ANUXLANMAX – hazırlanmaq
ANUR (bax: anır)
ANZƏRUT – ağac adı
APA – nənə, ana
APAX – ağappaq
APOSTOL – həvvari (daha çox mühacir albanların dilində işlənib,
bax: arakel)
APRAHAM – Həzrət İbrahim (ə)
AR – utanc, utanmaq
ARA – ara, orta
ARAX 1 – arıq
ARAX 2 – tər, tərləmə
ARAX 3 – araq, spirtli içki
284
ARAXLI – kətan parça növü
ARAKEL – həvvari, Həzrət İsanın (ə) 12 şagirdindən hər hansı biri
(suryani mənşəli sözdür, erməni dilində də işlənir)
ARAP – ərəb
ARASLAN (bax: aslan)
ARATMA – heybə
ARAV (bax: aruv)
ARBA – araba
ARBAÇİ – arabaçı
ARX – arx, kanal
ARXAÇ – toxunan bezin eninə gərilən ipi
ARÇILAMAX – mübahisəyə son qoymaq
ARDUX – ardıc ağacı
ARFA (bax: arpa)
ARĞAN – ev iti
ARĞIRMAX–cins köpək, cins it
ARĞUN 1 – aram – aram, sakit – sakit
ARĞUN 2 – ev atı ilə vəhşi atın cütləşməsindən doğulan at
ARI 1 – müqəddəs, təmiz
ARI 2 (ARU) – arı, bal arısı
ARIÇİ – arı saxlayan
ARİ ATA – müqəddəs ata
ARİ CAN – Müqəddəs Ruh, Ruhül – Qüds, mələklərdən həzrət
Cəbrayıl (ə)
ARNMAX – təmizlənmək
ARITMAX – artmaq, təmizləmək
ARİVÇN – ulduz bürclərindn biridir (orta fars mənşəli bu söz
erməni dilində də eyni anlamda işlənir)
ARMUT – armud
ARPA (ARFA) – arpa
ARTARLIX – əməlisalehlik
ARTIX – artıq
ARTIXSI – əlavə, artıqlamas ilə, daha çox, digər, başqa
ARTTIRMAX – möhkmləndirmək, gücləndirmək, sərtləşdirmək,
artırmaq
ARTMAX – artmaq
285
ARU (bax: arı 2)
ARULAMAX – təmizləmək
ARUV – təmiz
ARUVLUĞ – təmizlik
ARUTİUN (bax: jarutiun)
ARZA – riza, Allah rizası
ASLAM – mənfəət, xeyir
ASLAN – aslan, şir
ASDİCAN – layiq görülmüş, mükafatlandrılmş adam
ASDUACİCİN – TanrI anası. Həzrət Məryəm nəzərdə tutulur.
(Suryani dilindən alınma sözdür)
ASMAX – asmaq
ASORİ TİLİ – aysor (suryani) dili
ASRI – aşırı, həddən artq
AŞ 1 – plov (bax: bulav)
AŞ 2 – yemək
AŞAGERD (bax: şagerd)
AŞXARĞAN – sadə vətəndaş, şəhərli (orta fars mənşəli sözdür)
AT 1 – at
AT 2 – ad
ATA – ata
ATA-ANA – ata–ana, valideynlər
ATAX – hovuz, vanna
ATALMAX – adlanmaq
ATAMAX – ad vermək
ATABAD – səhra, çöl, biyaban
ATƏM (bax “Adəm”)
ATIM – addım
ATLI – ÇUVLU – adlı – sanlı, şöhrətli
ATLIX – atlı, süvari
ATLU (bax: atlıx)
ATOV – ada, hər tərəfi su olan quru parçası
ATSUS BARMAX – adsız barmaq
AUT – zəhərə qarşı istifadə edilən bitki mənşəli dərman
AV – ov, şikar
AVAZ – avaz, səs
286
AVÇİ – ovçu
AVEDARAN – İncil (suryani dilində İncilin adı, erməni dilində də
işlənir)
AVEDARANÇİ – İncil katibi (suryani mənşəli sözdür, sondakı – çi
şəkilçisi türkcədir)
AVLAX 1 – ovlaq, ov yeri
AVLAX 2 – hovuz, basseyn
AVLAMAX – ovlamaq
AVRUX – ağrı
AVRUNMAX – ağrımaq, sancılanmaq
AVUÇ – ovuc, əlin içi
AVULMAX – ovulmaq
AVUNDURMAX – ovundurmaq, ağlayan uşağı sakitlşdirmək
AY 1 – ay (təqvimi ay)
AY 2 – ay (yerin təbii peyki)
AYAX 1 – ayaq
AYAX 2 – badə, piyalə
AYQIR AT – ayğır, damazlıq erkək at
AYNAKÜN–cümə
AYRAN – ayran
AYRI – ayrı
AYIRMAX – ayırmaq
AYRILMAS – ayrılmaz
AYRULUX – ayrılıq
AYTILMAX – söylənmək
AYTINLATMAX – aydınlatmaq
AYTINLİX – aydınliq
AYTĞAN (AYTKAN) – nəql, moizə, söz
AYTKAN (bax: aytğan)
AYTMAX – demək, söyləmək
AYCEĞÇİVRN – ulduz bürclərindn biridir (orta fars mənşəli bu söz
erməni dilində də işlənir)
AV – ov
AVÇİ – ovçu
AZ – az
AZ-AZ – az-az, hissə – hissə, parça – parça
287
AZĞAN – azğın, azmış, kafir
AZIQ TİŞ – azı dişi
AZMAX – azmaq
AZUX – qida, azuqə
B
BABA 1 – baba
BABA 2 – insanlara arasında bir – birinə xitab forması, Cənubi
Azərbaycanda yayğın müraciət formasıdır
BABALAĞ – incə qayış
BACA – baca
BAÇANAX – bacanaq
BADAM – badam
BADANAX – quş adı
BADMUTİUN – tarix, hekayə (suryani mənşəli bu söz erməni
dilində də işlənir)
BAHANA – bəhanə
BAX – bağ, bağça
BAXÇİ – bağban
BAXIL – paxıl
BAXTURMAX – baxdırmaq
BAQ – bağ
BAQA – bağa, tısbağa, çanaqlı bağa
BAQILAMAX (bax: bağlamax)
BAQLA – paxla
BAQMAX (bax: baxmax)
BAĞARSUX – bağırsaq
BAĞATUR – bahadır, pəhlivan
BAĞTAŞ – bardaş, ayaqları alta yığaraq oturmaq
BAĞINĞAY – nəzərdən keçirmə
BAĞINĞAYLAR – nəzərdən keçirirlər, baxırlar
BAĞIR 1 – mis
BAĞIR 2 – yayın ucları
BAĞIR 3–ciyər, qara ciyər
BAĞIRÇİ – aşpaz, yemk bişirən
288
BAĞIRDAX – beşik bağı
BAĞIRMAX – bağırmaq, qoyunun mələməsi
BAĞIRSAĞAN – ulduz adlarından biri
BAĞIRSAQ (bax: bağarsux)
BAĞIRTLAQ – vəhşi ördək növü
BAĞLAMAX – bağlamaq
BAĞLU – bağlı
BAXMAX – baxmaq
BAXŞİŞ – bağılamaq, hədiyyə, bəxşiş
BAQMAXLIX – baxmaq, göz qoymaq, qız bəyənmək
BAL – bal
BALA – bala, övlad, uşaq
BALABAN – tütək növü
BALAÇUX 1–cücə
BALAÇUX 2 – təcrübəsiz balaca qız
BALALAMAX – balalamaq
BALANUS – arı mumu
BALAVASI (bax: balanus)
BALAVUZ (bax: balanus)
BALÇAX – qılıncın sapı
BALÇIX – palçıq, suvaq
BALÇIXLAMAX – palçıqlamaq, suvaq çəkmək
BALÇUX – gil, gilli palçıq
BALIX – balıq
BALTA (PALTA) – balta
BALTUR – bildir, keçən il, ötən il
BAR 1 – var
BAR 2 – bar, meyvə
BARAX – çoban iti
BARAŞMAX (bax: barişmax)
BARÇA – bütöv, bütün
BARÇIN – ipəkdən qumaş parça
BARDAX – bardaq, su içmək üçün qab
BARDAXÇİ – bardaq ustası
BARİŞMAX – barışmaq
BARLIX – varlıq
289
BARMAX – varmaq, getmək, çatmaq, hərəkət etmək
BARMAĞ (bax: barmax)
BASMAX 1 – başmaq, ayaqqabı
BASMAX 2 – basmaq, sıxmaq
BASMAXÇİ – başmaqçı, ayaqqabı ustası
BAŞ – baş
BAŞA (bax: başxa)
BAŞAĞIKÜN – günün ikinci yarısı
BAŞ BARMAX – baş barmaq
BAŞ YÜVÜÇÜ – başbatıran, canalan, qatil, cani
BAŞXA – başqa
BAŞXAX – şhr başçısı
BAŞLAMAX – başlamaq
BAŞLIX 1 – başlıq, ad
BAŞLIX 2 – şer
BAŞLIX 3 – başlıq, qız üçün alnan başlq
BAŞMAX (bax: basmax)
BAŞMAXÇİ (bax: basmaxçi)
BAŞRAX – sonsuz, uşağı olmayan
BATANƏ – astar, döşək üzü
BATMAX – batmaq
BATMAN – batman, ağırlıq ölçüsü
BAYAX – bayaq, bir az əvvəl
BAYXUŞ – bayquş
BAYLAMAQ – qandal, buxov
BAYLAVUÇ – tava
BAYOV – boya, boyaq, rəng
BAYRAM – bayram
BAYTAR – baytar, heyvan həkimi
BAZAR – bazar
BAZİNCAN – badımcan
BAZİP SIMARLAMAQ (SIMARLAMAX) – aid etmək, cəlb
etmək
BAZUK – kök adam, yekəpər adam
BEBEÇÜK (bax: bebek)
BEBEK – bəbək, göz bəbəyi
290
BEÇİK – beşik
BEDROS (Pyotr, Petros) – Həzrət İsanın (ə) 12 həvvarisindən biri
BEGƏNMƏX – bəyənmək
BEL 1 – bel, bədənin bir hissəsi
BEL 2 – bel, torpaq qazımaq üçün alət
BELƏSƏN – ağac növü
BELGİ – bilgi, məlumat
BELGİLİ – məlumatlı
BELGİLİ ETMƏX – bigiləndirmək, məlumatlandırmaq
BELÜK – saçın görünməyən hissəsi
BERÇİN – ipəkdən hazırlanmış qumaş parça
BERK – bərk
BERKİTMAX – bərkitmək, sabit etmək, möhkəmlndirmək
BERMAX – vermək
BERİCÜ – verici
BEŞ – beş
BEŞİNÇİ – beşinci
BEYNİR – pendir
BƏKMƏS – bəkməz
BƏZƏK – bəzək
BİÇĞIÇ – maqqaş
BİÇMƏX – biçmək
BİLƏ – ilə (bağlayıcı)
BİLİK – bilik
BİLİKSİZ – biliksiz, savadsız
BİLİKSİZLİK – biliksizlik, cəhalət, nadanlıq
BİLGİN 1 – bilikli, alim
BİLGİN 2 – bilin (siz bilin)
BİLMƏX – bilmək
BİLÖV – bilöv, bilöv daşı
BİLÖV TAŞ – bilöv daşı
BİR – bir (say)
BİR – BİRİNƏ TÜŞMAĞ – bir–birinə hücuma keçmək, qarşılıqlı
zor işlətmək
BİRƏY – ərazi, sahə, torpaq sahəsi
BİRƏZ – bir az
291
BİRƏZÇÜG – bir azacıq
BİRGƏ – birlikdə
BİRİXTİRMAX – birikdirmək, birləşdirmək, toplamaq, bir yerə
cəm etmək
BİRLİXTƏ – birgə, birlikdə
BİS – tərbiyə
BİŞƏT – xalça-palaz növü
BİSRƏK – erkək dəvə
BİŞMAX – pişmək
BİT – bit, bit – birə
BİTİ – yazı
BİTİK 1 – kitab
BİTİK 2 – məktub, yazı
BİTİKÇİ 1 – katib, mirzə, yazıçı
BİTİKÇİ 2 – savadlı, yazı – pozu bilən
BİTİŞ – yaradılış
BİTMAX – bitmək
BİY – bəy, knyaz
BİYƏNMƏG – bəyənmək
BİY TENQRİ – Hakim Allah
BİYİK – böyük
BİYİMİZ KRİSDOS – ağamız İsa Məsih
BİYLİK 1 – bəylik
BİYLİK 2 – yüksəklik, hündür yer
BİZ – biz (əvəzlik)
BOĞA – damazlıq erkək heyvan
BOĞAĞI – quşun qursağı, mədəsi
BOĞAZ 1 – boğaz, bədənin bir hissəsi
BOĞAZ 2 – hamilə, döl boğaz
BOĞOS (PAVEL, POL, PAUL) – Həzrət İsanın (ə) 12
həvvarisindən biri
BOLMAXLIX – var olma
BONÇUX – muncuq
BOLVAN – büt, daş heykəl
BOLMAX 1 – olmaq
BOLMAX 2 – bulmaq, tapmaq
292
BORLA BASMAĞ – üzüm suyu sıxmaq
BORÇ – borc
BORÇLU – borclu
BORSUX – porsuq
BOSAĞA – qapı eşiyi
BOSTAN – bostan
BOŞ 1 – boş, puç
BOŞ 2 – ərindən ayrılmış qadın, boşanmış
BOŞAMAX – boşamaq
BOŞATLIX – günahların buraxılması (din xadimlərinə Tanrının
təmsilçisi kimi baxan xristianlar onların insanları günahlardan azad etmə
imkanına sahib olduqlarına inanırlar)
BOŞ ETMAX – boş buraxmaq, icazə vermək, yasağı qaldırmaq,
boşlamaq
BOŞOV – qurtuluş, qurtulmaq, azad olmaq
BOTA – pota, dəvə balası
BOTLAÇI – hamilə
BOY – boy, qamət
BOYAX – boyaq
BOYAXÇİ – boyaqçı, rəngsaz, yun, ipək, parça və sairəni boyayan
adam
BOYIN – boyun
BOYRUX – buyuruq, əmr
BOZ – boz (rəng)
BÖGEYMƏX – boyun əymək
BÖGÖVRÜRMƏG – iyrənmək
BÖGRƏG – bəyrək
BÖGÜR – böyür, köks
BÖLƏK 1 – bölük, bölgü
BÖLƏK 2 – bilək
BÖRƏK – böyrək
BÖRİ – qurd, canavar
BÖYÜRÇİN – bildirşin
BÖV – hörümçək
BÖZ – bez, bez parça
BRİNÇ – düyü
293
BRUN – burun
BU – bu (işarə əvəzliyi)
BUÇAX – bucaq, guşə
BUÇUX – yar, yarım
BUDAX – budaq
BUDAY (bax: buğday)
BUĞLAMA – ətli yemək növü
BUĞRA – erkək dəvə
BUGÜZ – bu dəfə
BUXUR – tüstü
BUXURLUX – buxarı
BUĞDAY – buğda
BULAX – bulaq
BULAMAÇ – un şorbası
BULANIX – bulanıq
BULAŞMAX – bulaşmaq
BULAV – plov, aş
BULAY – inandırıcı, qəbuledilən
BULAR – bunlar
BULĞAMAÇ (bax: bulamac)
BULĞAŞMAX (bax: bulaşmax)
BULIT – bulud
BULOV – silah növü
BULURĞAN – azmış, sapmış, yoldan çıxmış
BUNDUX – fındıq
BURÇAX – noxud
BURUNGİ – birinci
BURÇA – birə, bit – birə
BURÇALAX – lalə növü
BUNTA (bax: munda)
BUYURMAX – buyurmaq, əmr etmək
BUYURUX – buyuruq, əmr
BUYURUXÇI – buyruqçu, əmir
BUZ – buz
BUZAĞU – buzov
BUZULMAX – pozulmaq, xarab olmaq
294
BÜGÜN – bu gün
BÜRÇ – istiot, bibər
BÜZ – bez, qumaş parça
C
ÇABLAX – qarmaqarışıqlıq
CADI (bax: cadu)
CADU – cadu, ovsun, maqiya
CADUXLUX – cadugərlik, ovsunçuluq
CAXAL – tənbəl
CAXALLUQ – tənbəllik
CAMÇƏ – kiçik bardaq, çömçə
CAMĞA – çadır üstü
CAN – can, ruh
CANAVAR – heyvan, yırtıcı
CAN ŞARTİ – vəzifə, öhdəlik
CƏHD – cəhd
CİCİK–cücərti
CİNS – cins
CILTRAMAX – ildırım çaxması
CILTRAN – şüşə su qabı, stəkan
COÇĞA – donuz balası, çoşqa
COYLİ – ulduz bürclərindən biridir (orta fars mənşəli bu söz erməni
dilində də işlənir)
CUAP (bax: cuvap)
CUHUT – yəhudi
CUVAP (CUAP) – cavab
CÜNGƏ – küt, kəsməyən
Ç
ÇA – bəh-bəh
ÇABALAMAX – çapalamaq
ÇABAN – çiban, yara
295
ÇAÇ – təmizlənmiş buğda, arınmış buğda
ÇAÇ ARAĞI – cecə arağı, buğda arağı
ÇADUR – çadır
ÇAĞ (bax: çax)
ÇAĞA – ətcəbala, tükü hələ çıxmamış quş balası
ÇAĞAL – çaqqal
ÇAĞAN – toğanın bir növü, şahinkimilər fəslindən yırtcı quş növü
ÇAĞANAX 1 – dirsək
ÇAĞANAX 2 – musiqi aləti
ÇAĞIR – çaxır, şərab
ÇAĞIRMAX – çağırmaq
ÇAX 1 – çağ, vaxt
ÇAX 2 – hal, vəziyyət, durum
ÇAX 3 – güc, qüvvə
ÇAXMAX – çaxmaq, çaxmaq daş
ÇAXUÇ – çəkic
ÇAL – çal, saç – saqqalın çallaşması
ÇALMAX 1 – çalmaq, əl çalmaq, musiqi alətind çalmaq
ÇALMAX 2 – qılınc vurmaq
ÇALA – az, azacıq
ÇALAÇA (bax: çala)
ÇALAXLIX – igidlik, mərdlik
ÇALARTMAX – çıldırmaq, özündən çıxartmaq
ÇALI – alçaq boylu
ÇALIĞ 1 – dik başlı at
ÇALIĞ 2 – yaramaz
ÇALIĞ 3 – qılıncla vurub kəsmək
ÇALIŞ – müharibə, döyüş
ÇALIŞMAX – vuruşmaq, döyüşmək
ÇALIT – çalışqan
ÇALXANMAX – çalxalanmaq
ÇALPIŞMAX – çarpışmaq
ÇAMUR – palçq
ÇANAX – çanaq, qab, nimçə, nəlbəki
ÇAPAX – göz qapağı
ÇAPMAX – çapmaq, at çapmaq, qılıncla çapmaq
296
ÇAPUN – gen köynək
ÇARLAX 1 – kiçik çay
ÇARLAX 2 – kiçik qartal
ÇARƏ – çarə
ÇARUX – çarıq
ÇARUXÇİ – çarıq düzəldən usta
ÇAS – çis, duman
ÇAŞITMAX – yaramazlıq, tərbiysizlik, qanacaqsızlıq
ÇAŞUT – cəsus
ÇAŞUTLUX – cəsusluq
ÇATAL – çəngəl
ÇATAN – səbət, zənbil
ÇATLAMAX 1 – çatlamaq, parçalanmaq, bölünmək
ÇATLAMAX 2 – əl saxlamaq
ÇATLAVUX – fıstıq
ÇATRUX – bataqlıq yosunu
ÇAV (bax: çuv)
ÇAVLI – əriştə kəsmək üçün alət
ÇAYAN – qırxayaq
ÇAY DAŞI – ev tikərkən istifadə edilən yastı daş
ÇAYNAMAX – çeynəmək
ÇEÇƏ BARMAX – çeçələ barmaq
ÇEGNƏG – şəndir, ətin əzələ hisssi
ÇERAX – çıraq
ÇERİX – qoşun
ÇEVÜRMƏX – çevirmək
ÇƏKMƏX – çəkmək
ÇƏKƏRTİGƏ – çəyirtgə
ÇƏKİRDƏX – çəyirdək
ÇƏKİŞMƏX – çəkişmək
ÇƏKMƏN – qumaş növü
ÇƏKMƏNÇİ – toxuyucu, parça toxuyan
ÇƏRÇİ – pərakəndə satışla məşğul olan, baqqal
ÇƏRPİ – çırpı, budağın ucu
ÇƏRTƏN – sazan balığının xüsusi bir növü
ÇƏTƏN – yun ipdən toxunmuş zənbil
297
ÇƏTİK – pişik
ÇIBÇUX – sərçə
ÇIBUX – çubuq
ÇIĞIR–cığır
ÇIĞRIXÇİ – carçı
ÇIĞ – şəbnəm
ÇIĞIT – pendir növü
ÇIRAX (bax: çerax)
ÇIPLAX – çılpaq
ÇIRLAVUX – quş növü
ÇIYAN (bax: çayan)
ÇIZAX – yazı
CIZLAŞMAX – yazışmaq, məktublaşmaq
ÇIZOV – yazı xətti, yazı üsulu
ÇİBİK – bir yaşl oğlaq
ÇİBİN – çibin, milçək
ÇİÇƏG – çiçək
ÇİGİT – çiyid, pambıq toxumu
ÇİLƏGÜ – rütubət, nəmişlik
ÇİLƏMƏX – yağış çiləməsi
ÇİMDİX – çimdik
ÇİN 1 – çin, doğru
ÇİN 2 – ən yüksk nöqtə, zirvə
ÇOBAN – çoban
ÇOÇUN – adam yerinə qoyulmayan kimsə
ÇOXMAX – çomaq, toppuz
ÇOĞAL – zirehin altından geyiniln ipək geyim
ÇOĞMAR – simic, xəsis
ÇOLPAN – sübh ulduzu
ÇOMAX (bax: çoxmax)
ÇONAX – qulağı kəsik
ÇOR – xəstəlik
ÇORLI – xəstə
ÇOVĞUŞ – şərbaz, iftiraçı
ÇOYUN – əridilmiş metal
ÇÖGDÜRMƏX – yuxarı doğru atmaq
298
ÇÖGƏN – çövqan oyunu, çövqan oyununda istifadə edilən ucu
düyüncəkli çomaq
ÇÖMLƏX – yemək bişirmək üçün istifadə edilən içi oyulmuş daş
ÇÖPRƏG 1 – bez parça növü
ÇÖPRƏK 2 – geyim növü
ÇÖRƏK – çörək
ÇÖRƏK OTI – çörək otu
ÇİY 1 – çiy
ÇİY 2 – narazı, incik
ÇOBAN – çoban
ÇRHOSN – ulduz bürclərindn biridir (orta fars mənşəli bu söz
erməni dilində də işlənir)
ÇUĞN – ulduz bürclərindn biridir (orta fars mənşəli bu söz erməni
dilində də işlənir)
ÇUĞUR (ÇUQUR, ÇOĞUR) – çuxur
ÇUĞUR XAZMAX – çuxur qazımaq
ÇUL – çul
ÇULAMAX – səpmək
ÇULBAN 1 – dərinliyi dizdən yuxarı olmayan su
ÇULBAN 2 – tərəvəz növü
ÇULĞANMAX – çuğullanmaq, sarınmaq, isti geyinmək
ÇULXAÇİ – toxucu
ÇÜMGƏLƏK – suya baş vuran, dalğıc
ÇÜÇİ – şirin, dadlı
ÇÜGÜNDÜR – çuğundur
ÇÜMƏN – çəmən
ÇÜPRƏK – geyim növü
ÇUV (ÇAV) – şan, şöhrət
D
DA – və (bağlayıcı), həmçinin
DA (DƏ) – ədat
DAD – dad, ləzzət
DADA – dayə, uşaq baxıcısı
299
DAĞ (TAĞ, TAV) – dağ
DAĞI – eləcə də
DACAR – məbəd, sinaqoq (orta fars dilindən alnma sözdür)
DAĞI (DAĞIN) – daha
DAĞIN (bax: dağı)
DAMAH – tamah
DAMAHLIX – tamahkarlıq
DAVİ – dava, məhkəmə davası
DAYMA – daima
DAYFA – tayfa, xalq, qəbilə, etnos
DEGLÜGƏÇ – quş adı
DEMƏGLİK – söyləmə, söyləmək
DER – keşiş, müqəddəs ata (suryani mənşəli sözdür, həmin dildən
erməni dilinə də keçib)
DESKİY – məhkəmə icraçsı, icraçı (mühacir albanların dilində
işlənmiş slavyan mənşəli sözdür)
DEV – div, şər ruh, azmış mələk, sapmış mələk, şeytan, iblis
DƏ (bax: da(də))
DƏF – dəf, musiqi aləti
DƏGİRMƏN – dəyirman
DƏGİRMƏNÇİ – dəyirmançı
DƏK – kimi, tək
DƏKƏ – təkə
DƏLÜ – dəli
DƏLÜLÜK – dəlilik
DƏLÜ TOĞAN – ağbaba quşu
DƏMƏRGÜ – dəmrov, dəri xəstəliyi
DƏMÜR – dəmir
DƏMÜRÇİ – dəmirçi
DƏRGÜ – at nəsnələrindən biri
DƏRİNÇƏX – milli qadın baş örtüyü
DILDAĞLAMAX – dəlil-sübut gətirmk, isbat etmək
DİFTƏR – dəftər
DİN – din
DİNLİ – dindar
DİNSİZ – dinsiz, kafir
300
DOKTOR – həkim (mühacir albanların dilində işlənən avropa
mənşəli söz)
DOLAP (TOLAP) – quyudan su çəkmək üçün əllə hərəkətə
gətirilən və üstünə kəndir dolanıb – açılan mexaniki qurğu
DOLĞUQ – tulum
DONLUX – maaş, əmək haqqı
DÖGÜNMƏX – dağlamaq
DÖKMƏX – tökmək
DÖRT – dörd
DÖRTKÜL – dördkünc
DÖRTÜNÇİ – dördüncü
DÖŞ – sinə, köks
DÖŞƏMƏX – döşəmək
DÖŞƏG – döşək, yataq
DRÜST – dürüst, düzgün
DUDAĞ – dodaq
DUĞ – quş növü
DUXOVNIY – mənəvi, ruhi (mühacir albanların dilində işlənmiş
slavyan mənşəli söz)
DUM–tum
DUMLU – tumlu
DUN – kəlmə, söz
DURAĞ OTU – bitki növü
DURĞUZMAX – durquzmaq
DUTMAX – tutmaq
DUVAX – üz örtüyü
DÜFTƏR (bax: diftər)
DÜNYA – dünya, cahan, yer üzü
E
E – ey, hey (nida)
EB – ev
EBÇİ – ev xanımı, həyat yoldaşı
EÇGİ (bax: içgi)
EÇMƏX (bax: içməx)
301
EÇÜK BÖGƏT – tarlaya su axıdan kiçik kanal
EDEN – ön ayaqları qısa, arxa ayaqları uzun at
EDGÜ – yaxşı
EDGÜLÜX – yaxşılıq
EDİ – idi
EĞAVORN – ulduz bürclərindn biridir (orta fars mənşəli bu söz
erməni dilində də
EGƏR – əgər
EGİR – əyri, əliəyri, düz olmayan
EGİRLİK (bax: egirlix)
EGİRLİX (EGİRLİK) – əyrilik, əliəyrilik, ədalətsizlik
EJDERHA – əjdaha
EKİ – iki
EKİNÇİ – ikinci
EKİ CANLI – ikicanlı, boylu, hamilə
EKİ CANLI XATIN – böylu qadın, ikicanlı qadın
EKİZƏK – əkiz
EKLE – at xəstəliyi
EKLİL – at xəstəliyi
EKMƏX – əkmək
EKSİK – əksik
EKSİXLİX – əksiklik
EKSİLMƏX – azalmaq, əksilmək
EKSÜK (bax: eksik)
EL – el, xalq
EL ARASINA – el arasında, el içində
ELÇİ – elçi
ELƏŞMƏX – barışmaq
ELƏŞKƏ – ətlə birlikdə xaşlanmış xəmir parçaları
ELƏŞTÜRMƏX – barışdırmaq
ELGƏNMƏX – qorxmaq
ELİKMƏX – utanmaq, biabır olmaq
ELİKLƏMƏX – ələ salmaq
ELLİK – sülh, barış
ELPƏG – bol, zəngin
EM 1 – dərman
302
EM 2 – üz rəngi
EMDƏRMƏX – çevirmək, döndərmək
EMGƏG – iztirab, əziyyət
EMGƏNMƏX – əziyyət çəkmək, iztirab çəkmək
EMDİ – indi
EMİNLİK – əminlik
EMMƏ – yara növü
EMƏG – damağ
EMLƏMƏX – tədavi etmək, sağaltmaq
ENMƏX – enmək
EPESOS – Efes (Bizansda şəhər)
EPGƏR (bax egər)
EPRƏÇİ TİLİ – ivrit, yəhudi dili
EPRİTMƏX – yaxşı-yaxşı bişirmək
EPSƏM – susqun, qaradinməz
ERİDMƏX – əritmək
ERİŞMƏK – çatmaq, qovuşmaq
ERİNÇƏK (bax: erinçəx)
ERİNÇƏKLİK (bax: erinçəxlix)
ERİNÇƏX (ERİNÇƏK) – tənbəl
ERİNÇƏXLİX (ERİNÇƏKLİK) – tənbəllik
ERİŞTƏ – ərişdə
ERK – iradə, ixtiyar
ERKƏK – erkək
ER KİŞİ – kişi
ERMƏNİ – erməni (etnonim)
ERMƏNİLİK – ? (erməni saxtakarlarının uyduraraq bəzi alban
əlyazmalarının surətlərinin mətnlərinə əlavə etdikləri söz. Rus dilindəki
“armyanstvo” sözünün qıpçaq türkcəsinə hərfi tərcüməsidir)
ERMƏNİ ULUSU – erməni torpaqları, bugünkü Türkiyə ərazisində,
Van gölü və ətrafı ərazilərinin əski adı
ERSƏK – fahişə
ERSƏKÇİ (bax: ersək)
ERSİK (bax: ersək)
ERSÜK (bax: ersək)
ERTƏ – ertə
303
ERUSAĞEM (YERUSAĞEM) – Yerusəlim, Qüds şəhəri
ES – ağıl (bax: us)
ESƏ – isə
ESLƏĞAY – yaddaş, yadda saxlama, xatırlama
ESLƏMƏK – qaydaya salmaq, yoluna qoymaq
ESLİ – ağıllı
ESU (İSUS NAVİN) – Tanrının Həzət Musaya Tövratı verilməsinin
şahidi olmuş üç nəfərdən biri
ESƏN – sağlam, salamat
ESƏNLİG – sağlamlıq
ESRÜK – sərxoş
ESRƏKÜKÜN – dünəndən bir gün öncə
EŞ (bax: iş)
EŞƏG – eşşək
EŞİTMƏX – eşitmək
EŞİTTİRMAX – eşitdirmək
ETMAX – etmək
ETMƏG (bax: çörəg)
ETMƏGÇİ – çörəkçi, çörəkbişirən
EVET Kİ – hərçəndki, baxmayaraq
EVRƏK – ördək
EVRƏN – böyük ilan
EVŞƏN – yovşan
EVÜŞ – yaş, islaq
EVÜŞLƏMƏX – yaş etmək, islatmaq
EYƏ – yiyə, sahib, ağa, Rəbb
EYLƏMƏX – eyləmək
Ə
ƏCƏM – bugünkü İran ərazisinin adı
ƏCƏMİSTAN (bax: Əcəm)
ƏCƏMİ – Azərbaycan türkü, Azərbaycan türklərinin müsəlman
hissəsi
ƏGMƏX – əymək
ƏGRİ – əyri
304
ƏL – əl
ƏLƏK – ələk
ƏLƏMƏG – ələmək
ƏLİK – maral növü, maral balası
ƏLLİ – əlli
ƏLLİG (bax: əlli)
ƏLVAN – əlvan, rəngbərəng
ƏMMƏX – əmmək
ƏMÇƏG – əmcək, məmə
ƏMGƏK – əmək
ƏMZÜG – süd içmək üçün nazik borucuq, əmzik
ƏMZÜRÇİ – süd verən, süd anası
ƏNƏG – əng, çənə
ƏNİLİG – ənlik, ənli – kirşan, qadınların yanaqlarını qızartmaq üçün
istifadə etdikləri boyayıcı maddə
ƏNSƏ – ənsə
ƏNÜK – ənik, canavarın və ya hər hansı bir yırtıcı heyvanın balası
ƏR – ər, kişi
ƏRƏN – igid, qəhrəman
ƏRÜK – ərik, qaysı
ƏSGİ – qədim, köhnə
ƏSGİ TÖRƏ – qədim qanunlar, Əhdi – Ətiq
ƏT – ət
ƏTÇİ – ətçi, qəssab
ƏVƏL – əvvəl
ƏVƏL BAHAR – İlk bahar, yaz
ƏVƏLGİ – əvvəlki
ƏZİLMƏX – əzilmək
ƏZMƏX – əzmək
F
FARAMFİL – qərənfil
FƏRAHLANMAX – fərəhlənmək
FODULLUX – yaramazlıq
305
FRANQ – firəng, latın
FRİŞTƏ (FİRİŞTƏ) – pəri, mələk (orta fars dilindən alnma söz)
G
GARİÇN – ulduz bürclərindən biridir (orta fars mənşəli bu söz
ermni dilində də işlənir)
GEŞKEÇƏ – şimal
GESKÜN – cənub
GOYSN – ulduz bürclərindən biri (orta fars mənşəli bu söz erməni
dilində də işlənir)
GÖBƏLƏG – kəpənək
GŞİRN – ulduz bürclərindn biri (orta fars mənşəli bu söz erməni
dilində də işlənir)
GÜNAH – günah
GÜNƏŞ – günəş
Ğ
ĞANONK – qanun (suryani dilindən alınmadır, erməni dilində də
işlənir)
ĞIN – qın, qılınc qabı
Q
QAB – qab
QABA – qaba, cod, kobud
QABAX – qabaq, balqabaq, kudu
QAR – bir bitki növü
QARA (bax: xara)
QONĞA – araba növü
QONMAX – qonmaq
QONĞULMAX (bax: konxulmax)
QOŞĞU – qoşqu, cüt qoşqusu, araba qoşqusu
QOYS – bakirə qız (Həzrət Məryəm üçün işlədilən suryani mənşəli
təyin)
QU 1 – qoyun
306
QU 2 – qu quşu
QUTAN (bax: xutan)
QUSAN – ozan
H
HADİR – hazır
HADİRLANMAX – hazırlanmaq
HAĞARAĞLIĞ – qarşıdurma, mübahisə, çəkişmə, haray – qışqırıq,
etiraz
HAFTA – həftə
HAKİM – həkim
HALƏF – ələf, heyvan yemi
HALİ – hələ, hal-hazırda
HAMBERÇUM – göyə yüksəlmə, qeybə çəkilmə (Həzrət İsanın (ə)
göyə qalxaraq, qeybə çəkilməsini ifadə edən bu söz suryani mənşəlidir,
erməni dilində də eyni mənada işlənir)
HARCOVACOĞ – bidətçi, dinindən sapan, yolunu azmış (suryani
mənşəlidir)
HASRƏT – həsrət
HAYBAT – hörmət, şöhrət, mötəbər
HAYBATLI – şöhrətli, adlı sanlı, söz sahibi olan
HEÇ – heç
HEJARBED – din başçısı, patriarx, katalikos (orta fars dilindən
alınma sözdür, erməni dilində də işlənir)
HEZEM ARASINA – mübahisə əsnasında
HESEP – hesab
HESEPLƏMƏX – hesab etmək, hesablamaq
HƏLBƏTTƏ – əlbəttə
HƏR – hər
HNAZANT – boyun əymək, razılaşmaq ( erməni dilində də işlənən
orta fars mənşli sözdür)
HÖRMƏT – hörmət
HRAJAREL – nəql, söyləm, hekayə (erməni dilində də işlənən
suryani mənşəli mənşəli sözdür)
307
X
XABAX – qapaq
XABURÇAX – çanaq
XABIRĞA – qabırğa
XABUX 1 – qabıq
XABUX 2 – qapı
XABURÇAX – ağaçdan düzəldilən sandıq
XABURĞA – qabırğa
XAÇ – xaç (suryani mənşəli sözdür)
XAÇAKEDİNN – ulduz bürclərindn biri (orta fars mənşəli bu söz
erməni dilində də işlənir
XAÇAN – haçan, nə vaxt, nə zaman
XAÇETİUN – xaça mıxlanmaq, çarmxa çəkilmək (suryani mənşəli
bu söz erməni dilində də işlənir
XADAR – qədər, miqdar
XAQAN – xaqan, imperator
XAQANLIX – imperiya, imperatorluq ( bu kəlmə bir çox hallarda
Bizans imperiyasına aid edilib)
XALABA – qələbəlik, qarmaqarışıqlıq, xaos, mübahisə
XALAY – qalay
XALAYÇİ – qalayçı
XALDURMAX – qaldırmaq
XALƏM – qələm (bax: uc)
XALXAN – qalxan
XALIN – qalın
XALINÇA – xalı, xalça
XALMAX – qalmaq
XAMIŞ – qamış
XAMUT – xamıt
XAN 1 – qan
XAN 2 – xan, hökmdar, şah
XANKÜN – çərşənbə
XANLI İŞ – qanlı iş, cinayət, cinayət işi
XAPANEL – dəyərsiz, qiymətsiz, çox ucuz (suryani mənşəli sözdür,
erməni dilində də işlənir)
308
XAPXARA – qapqara
XAR – qar
XARA – qara (rəng)
XARABAŞAX – qarabaşaq, dənli bitki
XARANQXULUX – qaranlıq
XARAXOL – gözətçi məntəqəsi
XARAXUŞ – qaraquş, qartal
XARAXÇİ – qarətçi, talançı
XARAVAŞ – qaravaş, kəniz
XARAVUL – qaravul
XARDAŞ – qardaş
XARĞA – qarğa
XAPĞA OTU – qarğaotu (chelidonium majus)
XARĞI 1 – qarğı, qamış
XARĞI 2 – ney, tütək (bax: tütük)
XARĞIŞ – qarğış, lənət
XARĞUDALI – qarğıdalı
XARĞIMAX – qarğımaq, lənətləmk
XARXAR XUŞU – qarqar quşu, qıpçaqların onqon quşu,
qıpçaqların “qarqar” adlandırılmasının əsl səbəbi bu onqonla bağlıdır
XARIN – qarın
XARIN BƏSLƏMƏX – qarın bəsləmək
XARMARLAMAX – qamarlamaq, əllə toxunmaq, əl vurmaq
XARŞI – qarşı, haqqında
XARTAL – qartal
XARTAY – qoca
XARTAYLAMAX – qocalmaq
XASARTXA – çəyirtgə
XASLAMAQ – məruz qoymaq, yönəltmək, üstünə tökmək
XAŞ – xaş, kəllə – paça
XAŞIX – qaşıq
XAŞIL – xəşil, xəmir yeməyi
XAŞLAMA – xaşlama (yemək növü)
XAŞOV – qaşov, rəndə
XATIN – kişinin qadını , kişinin arvadı, xatun
XATIN KİŞİ – qadın
309
XATINA – yanında, ətrafında
XATIŞMAX – qatışmaq, qarışmaq, yapışmaq
XATIŞTİRMAX – qatışdırmaq
XATUN (bax: xatın)
XATUNA – bir bitki növü
XAYDA – harada
XAYĞU – qayğı, narahatçılıq
XAYĞULANMAX – qayğılanmaq, narahatçılq keçirmək
XAYĞURLAMAQ – uyğulamaq, gerçəkləşdirmək, həyata
keçirmək
XAYĞURMAX – ruhdan düşmək, bədbinliyə qapılmaq, tükənmək,
xəyal qırıqlğına uğramaq
XAYIŞXA–cücə
XAYSI – hansı
XAYTMAX – qayıtmaq
XAZXAN – qazan
XAZMAÇİ – qazmaçı
XAZMAX – qazımaq
XBTİ TİLİ – qibti dili, kopt dili (Misirin ərəblərəqədərki qədim
əhalisinin dili)
XILXUYRUX – kəklik
XILMAX – qılmaq, etmək
XILIÇ – qılınc
XILINĞA – əməl, görüln iş
XIRT – qoca
XISXA – ehtiyac, yoxsulluq
XITIM BAYRAMI – pasxa bayramı
XIZIL – qırmızı
XOBUS – qopuz
XOCA – cənab, ağa
XOL – qol, əl
XOLBASAN – qoyun bağrsağının ətlə doldurularaq, qaxac edilməsi
ilə hazırlanan yemək növü, kolbasa
XOLMAX – nəzir – niyaz etmək, istəmək, dua edərək istəmək,
diləmək
XOL TİBİ – təbəə, tabe olanlar
310
XOLTXA – dua, yalvarış, xahiş
XOLTXA ETMƏX – xahiş etmək, rica etmək
XOM – qövm, xalq (qövm sözünün təhrifi ilə yaranb)
XORXMAX – qorxmaq
XORXU – qorxu
XORXULU – qorxulu
XORXUTMAX – qorxutmaq
XOSDOVANEL – tövbə, günahlardan təmizlənmə (suryani mənşəli
sözdür, erməni dilində də işlənir)
XOSDOVANİTİUN – xristian dininin iman əsası (suryani mənşəli
sözdür, erməni dilində də işlənir)
XOY – qoyun
XOYÇİ – qoyun güdən, çoban
XOYN – qoyun, qoyun bürcü (bürc adı kimi alban dilindən erməni
dilinə də keçmişdir)
XOYMAX – qoymaq
XOZ – qoz
XOZLU HƏLVA – qozlu halva
XOZAR – şüşə, pəncərə şüşəsi
XUDRƏT – qüdrət
XUDUS – quduz
XUDUSLUX – quduzluq
XUL 2 – qul, (Allahın qulu mənasında)
XUL 2 – xidmətçi, yardımçı
XURBAĞA – qurbağa
XURĞAX – quraqlıq
XURXAN – kurqan
XURXAŞIN – qurğuşun
XURU – quru
XURU YEMİŞ – qurudulmuş meyvə, meyvə qurursu, albuxara
XURTULMAX – qurtulmaq
XURUT – qurut (yemək növü)
XUTAN – kotan
XUTXARMAX – qurtarmaq, xilas etmək
XUTXARUCU – qurtarıcı, xilaskar
XUŞ – quş
311
XUŞBAŞI 1 – xırda doğranmış ət
XUŞBAŞI 2 – qıyma ət və xəmirdən hazırlanan yemək növü,
düşbərə
XUŞĞA (XUŞĞU) – şübhə
XUŞTUVAN – oxun arxasına bərkidilən lələk
XUVAT – qüvvə, güc
I
IÇXIR – şalvar qayışı, toqqa növü
IDIRMAX – göndərmək
IĞ – buğdanın üstündəki saplaq
IĞLAMAX – ağlamaq, sızlamaq
IQLIĞ – üçtelli saz
ILDIRIM – ildrım
ILI – ilıq
ILIX – kabab
ILIR – qatır
ILLISU – hamam
INAQ – sadiq, sədaqətli
IR – şer, nəğmə
IRAĞ – iraq, uzaq
IRAQ – İraq
IRAQLI – iraqlı
IRÇİ – şair, müğnni
IRXIL – uğursuz
IRLAYIÇXİ – bəstəkar
İ
İB – ip
İBLİX – iplik
İBİBÜK – quş adı
İÇ – iç, daxili
İÇƏGİ – ilik
İÇƏRÜ – içəri
312
İÇİNDƏ AYTMAX – daxili dialoq, düşünmək
İÇGİ (İÇKİ) – içki
İÇMƏX – içmək
İG 1 – iy, ip əyirmək üçün istifadə edilən konusvari alət
İG 2 – xəstəlik
İGNƏ – iynə
İGİLİK – varidat
İGİT – igid, dəliqanlı, yeniyetmə
İGRƏNÇİ – iyrənc
İKİ – iki
İKİNÇİ – ikinci
İLAN – ilan
İIAN YIL – ilan ili (12 illik türk dövri təqviminin illərindən biri)
İLƏK – əncil
İLGƏRİ – irəli
İLLİG (bax: əlli)
İMƏKLƏMƏX – iməkləmək
İNAM – inam
İNÇİ – inci, mirvari
İNÇKƏ – incə
İRİN – irin
İRKƏÇ – erkək keçi
İSQANDEREA – İskəndəriyyə (Misirdə şəhər)
İSİ – isti
İŞ – iş
İŞARƏ – işarə
İŞİTMƏX – eşitmək
İT – it, köpək
İTLİK – zina, zinakarlıq
İZYAVİT – təsir, nəql (mühacir albanların dilində işlənmiş slavyan
mənşəli söz)
J
J (JE) – axı (modal söz), da (də) (ədat. Mühacir albanların dilinə
slavyan dillərindən keçmiş ifadədir)
313
JARUTİUN – ölüb – dirilmə, yenidən həyata gəlmək (Həzrət İsanın
(ə) dirilməsini ifadə edən bu söz suryani mənşəlidir, erməni dilində də
işlənir)
JE (bax: j)
JOĞOVURT – ümmət, xalq (suryani mənşəli sözdür, erməni dilində
də işlənir)
JOLNER – döyüşçü, əsgər (mühacir albanlarn dilində işlənmiş
slavyan mənşəli sözlərdəndir)
K
KAHAN – kahin, ruhani
KATAĞİQOS – katalikos, ən yüksək dini rütbə (yunan dilindən
alnma sözdür, ermni dilində də işlənir)
KEBƏ – hamilə
KEBƏG – körək
KEBİLGƏN – meyxana
KEÇƏ – gecə
KECİKTİRMƏX – geçikdirmək, təxirə salmaq
KEÇİRMAX – keçirmək
KEK – nifrət
KEK ETMƏGİ – qara çörək
KELB – it cinsi
KELBETEYN – kəlbətin
KELDƏÇİ – gələcək
KELDƏÇİ AY – gələn ay
KELDƏÇİKÜN – gələcək gün
KELDƏÇİ YIL – gələn il
KELMƏX – gəlmək
KEMİ – gəmi
KEMİÇİ – gəmiçi, dənizçi, matros
KENDİ – özü
KENDİR – kəndir
KENGƏŞ – şura, ağsaqqallar şurası, ilkin parlament
KENGƏŞMƏX – məsləhətləşmək, fikir mübadilsi aparmaq
KENSİ (bax: kendi)
314
KEREZMANINQ TAŞI – qəbir daşı
KERƏK – gərək, vacib, lazım
KERƏKLİ – gərəkli, lazımlı, vacib, zəruri
KERƏ YAĞ – qaymaq
KERİ – geri, dala
KERKƏS – kərkəz quşu
KERMƏN – şəhər, qala
KERNİP – kələm
KERPİÇ – kərpic
KERŞƏN – kirşan
KESƏK – kəsək
KESMƏX – kəsmək
KESÜK – xacə, hərəmağası, axtalanmış kişi
KETMƏX – getmək
KETXOY – kəndxuda, icma başçısı
KEYİK – sığır, maral
KEYXOYA – bürc, ulduz bürcü
KEZ – dəfə
KƏPƏK – kəpək
KƏRKİ – kərki
Kİ – ki (bağlayıcı)
KİBİK – kimi
KİBİT – piştaxta
KİBRİT – kükürd
KİÇİAYNAKÜN–cümə axşamı
KİM – kim
KİMSƏ – kimsə
KİŞİ – adam, insan
KİYMƏG – geymək, geyinmək
KİYMƏT – qiymət
KLƏSMƏX – istəmək, arzu etmək
KLƏSƏNQ – istəsən, arzu etsən
KOMAR – ağcaqanad, sinək, ditdili (slavyan dillərindən mühacir
albanların dilinə keçən sözdür)
KONXULMAX (QONĞULMAQ) – qonulmaq, qoyulmaq
KÖBƏG 1 – göbək
315
KÖBƏG 2 – köpük
KÖBƏK İT – köpək
KÖBRİ – körpü
KÖÇƏ – bulğur
KÖK 1 – göy, səma
KÖK 2 – göy, mavi (rəng)
KÖKÇƏK – göyçək, gözəl
KÖKRƏMƏX 1 – kükrəmək, çaxmaq, guruldamaq
KÖKRƏMƏX 2 – İldırm, şimşək
KÖRKLÜ – görkəmli, yaraşıqlı
KÖLDGƏ – kölgə
KÖMÜLDRÜK – atın sinəsindən keçirilən kəmər
KÖMÜR – kömür
KÖMÜRÇİ – kömürçü
KÖN – gön, dəri
KÖNÇƏK – şalvar növü
KÖNKÖK – gömgöy
KÖNÜ – gerçək, həqiqi
KÖNÜLƏK – köynək
KÖNÜLÜK – ədalət
KÖNQÜL – könül
KÖNQÜLÜK – könüllü
KÖP – çox
KÖPLƏR – çoxları, bir çox
KÖPTƏN AZ – çoxdan bir qədər az, qısa, lakonik, müəyyən qədər
KÖRƏ – görə
KÖRƏLMƏSİZLİK – gözgötürməzlik, nifrət, kin
KÖRGÜZGƏY – göstəriş, nümayiş, sərgi
KÖRGÜZMAX – göstərmək
KÖRMAX – görmək
KÖSÖV – odun kömürünü qarışdırmaq üçün alət
KÖSTƏK – atın ayağına vurulan bağ
KÖŞGƏN – pəncərə pərdəsi
KÖT – insanın arxa, yumşaq yeri
KÖTÜRMƏX – götürmək
KREÇ XAQAN TİLİ – yunan dili
316
KRİKOR LUSAVORİÇ – Müqəddəs Georgi. (Əslən türk –
Arsaklar sülaləsindən olan bu şəxs Ərməniyyə və Gürcüstanda
xristianlığı bərqərar edən və Ərməniyyənin ilk patriarxı olan şəxsdir)
KRİSDAN – xristian
KRİSDOS – yağlanmş, yağla məsh edilmiş, İsa Məsih (yunan
dilindən alınma sözdür)
KÜÇ – güc
KÜFÜR – küfr, pis söz, söyüş
KÜFÜRLƏMƏX – küfr söyləmək, söymək, yamanlamaq
KÜLÜÇƏ – zərif təndir çörəyi
KÜMÜS – gümüş
KÜMÜSÇİ – gümüş ustası
KÜMÜŞ (bax: kümüs)
KÜN – gün (təqvimi gün, sutkann işıqlı hissəsi)
KÜN BATIŞI – günbatan, qərb
KÜNQ – əsir, kölə
KÜNİ – kişi ilə nigahsz yzşayan qadın, məşuqə
KÜNKÜT HELVASI – küncüt halvası
KÜN TOĞUŞU – gündoğar, şərq
KÜNTÜZ – gündüz
KÜRƏŞ – güləş
KÜRƏŞÇİ – güləşçi
KÜSKÜBƏN – ox atma üsullarından biri
KÜSÜK – didklənmiş pambıq parçası
KÜŞƏK – dəvə balası
KÜY – musiqi
KÜYÇİ – musiqiçi
L
LATA – yaş (il mənasında, mühacir albanların dilində işlənmiş
slavyan mənşəli sözdür)
LATİNGƏ – latnca, latın dilində
LATİN TİLİ – latın dili
LAZAR – İncildə adı çəkilən şəxslərdən biri
LEKLƏK – leylək
317
LOĞ – kirəmit
LOĞLAMAX – dama kirəmit düzmək
LOR – keçi südündən tutulan pendir
LÖK – 7 yaşlı dəvə
LU – əjdaha
LUĞAS (Luka) – mövcud dörd “İncil”dən birinin müəllifi.
Mənbəlrdə adı Luğas Avedaraniç kimi də keçir.
LU YIL – əjdaha ili (12 illik türk dövri təqviminin illərindən biri)
M
MAÇI – pişik
MAHALA(Ə) – məhəllə
MAHANA (bax: bahana)
MAXTARLAMAX (MAĞTARLAMAX) – mədh etmək,
tərifləmək
MAXTAMAX (MAĞTAMAX) – tərif
MAĞTAMAX (bax: maxtamax)
MAĞTARLAMAX (bax: maxtarlamax)
MANİ – məna
MANQA – mənə
MARÇUMAX – mərcimək
MARĞOS (Mark) – mövcud dörd “İncil”dən birinin müəllifi.
Mənbəlrdə adı Marğos Avedaraniç kimi də keçir.
MARKARE – peyğəmbər (suryani mənşəli sözdür, erməni dilində
də işlənir)
MATEOS (MATVEY, MATTA) – mövcud dörd “İncil”dən birinin
müəllifi. Mənbəlrdə adı Mateos Avedaraniç kimi də keçir.
MAYRUX – mırıq, seyrək dişli
MEGNEL – izah, anlatma
MEGNEL ETMƏX – izah etmək, başa salmaq
MEN – mən
MENGƏRÜ – istifadə, faydalanma
MENGƏRÜÇİ – istifadəçi, faydalanan şəxs
MENGİ – əbədi
MİKAYIL – böyük mələklrdən (hejarbedlrdən) biri
318
MİLLƏT – millət
MİN – min
MISIR – Misir
MOVSES – Həzrət Musa (ə)
MÖHÜR – möhür
MÖHÜRLƏMƏX – möhürləmək
MUNDA (BUNTA) – bunda, burada, bura
MUNDIX – bu şəkildə, bu formada
MUNUNQ – bunun
MURDAR – murdar
MUŞTULUX – muştuluq, müjdə
MUYNUZ – buynuz
N
NAPEUT (NAVUFEY) – Əhdi – Ətiq personajlarından biridir
NE – nə
NECİK – necə
NEÇƏ – neçə, nə qədər
NEK – inək
NE XADAR – nə qədər
NEK – nə üçün?
NEMƏ – nə, şey, əşya, nəsnə
NER – antixrist, Dəccal
NE TÜRLÜ – nə cür
NE ÜÇÜN – nə üçün
NƏM – nəm, yaş
NİQA – Nikeya (Bizansda şəhər adı)
NİŞANİ – gözəgəlimli, əlamətdar, diqqətçkici
NOY – Həzrət Nuh (ə)
NÖGƏRİKÜN – çərşənbə axşamı
O
OBA – təpə
OBRULMAX – torpağ sürüşməsi, torpağ çökməsi
OBIÇAY – qayda, adət, adət – ənənə ( mühacir albanların dilin
319
slavyan dillərindən keçmişdir)
OBUR – ovuq və ya çuxur yer
OÇAX – ocaq
OCİZNAM – miras, vərəsə
ODIN – odun
OFUTLAMAX – qürurla başı yuxarı tutmaq
OĞAZ – quş növü
OĞIL (OĞUL) – oğul
OĞLAN – oğlan
OĞLAX – oğlaq
OĞRAMAX – uğramaq
OĞRI (bax: oğru)
OĞRILIX – oğruluq
OĞRU – oğru
OĞUL (bax: oğıl)
OX – ox
OXÇİ – oxçu
OXIMAX – oxumaq
OXŞAMAX – bənzəmək
OXŞAŞ – oxşar, bənzər
OĞŞAMAX – oğşamaq
OKSDOS – avqust
OL – o (işarə əvəzliyi)
OLÇAMAX – təqdir etmək
OLTURMAX – oturmaq
OLTURĞAÇ – taxt
OLUX – üç telli saz
ON – on
ONUNÇU – onuncu
ONQAR – dəstək, yardım, kömək
ONQARMAX – dəstəkləmək, yardım etmək
ONQ YAN – sağ tərəf
ONURXA – onurğa
OMUZ – çiyin
OPA – qadınların üzlrinə sürtdükləri məlhəm
OPEA – kor köstəbək
320
OPRAX – libas, geyim
ORAX – oraq
ORAXKÜN – biçinə başlanılan gün
ORANA – doğuşdan sonra döldən ayrılan ət parçası
ORANLAMAX – zənn etmək
ORDA – düşərgə, qəraragah, şəhər bələdiyyəsi
ORDU – ordu
ORĞA – bayraq
ORMAN – meşə
ORMANLIX – meşəlik
ORNAMAX – müvəqqəti məskunlaşmaq, iqamət etmək
OROZ – taleh, bəxt
OROZ XAN – l əsrdə yaşamış və ölkəsini romalıların təcavüzündən
məharətlə qoruya bilmiş, döyüşdə böyük qəhrəmanlıq göstərmiş Albaniya
xanı. Antik mənbələrdə adı “Oroys” və ya “Oris” kimi çəkilir
ORTA – orta
ORTAÇAX – ortabab, ala – babat
ORTAX – ortaq
ORTALIX – ortalıq
ORUÇ – oruc
ORUÇ KÜNÜ – oruc günü
ORUÇ SAXLAMAX – oruc saxlamaq
ORUÇ TUTMAX – oruc tutmaq
ORUN – yer, mahal
ORUTĞA (bax: onurxa)
ORUS – urus, rus (etnonim)
ORUNÇ – rüşvət
OSAL – tənbəl
OSAN BOLMAX – usanmaq, bexmək
OŞTA – işdə
OT 1 – ot
OT 2 – od
OTAX – çadır, otaq
OTAÇİ – həkim
OTÇİ (bax: otaçi)
OTLAMAX – otlamaq
321
OTLATMAX – otarmaq
OTURMAX – oturmaq
OTURĞU – məskən
OTUV – ada
OTUZ – otuz
OVANES – bax: YOVANNES
OVLAĞ (bax: oğlax)
OVR (OR) – Tanrı tərəfindən Həzət Musaya (ə) törələrin
verilməsinin şahidi olmuş üç nəfərdən biri
OYANMAX – oyanmaq
OYATMAX – oyatmaq, gözləri açmaq
OYNAMAX – oynamaq
OYOV – oyanıq
OZAV – keçmiş
OZĞUNÇİ – öndə gedən, irəlidə olan
Ö
ÖBÜGƏ – baba, dədə
ÖÇEÇ – öc, intiqam, qisas
ÖCƏŞ – qərəz
ÖCƏŞMƏG – qərəzli yanaşmaq, qır-saqqız, olmaq
ÖÇÜ – təhrik
ÖD – öd
ÖDƏMƏX – ödəmək, yerinə yetirmək
ÖDƏMƏXLİK – ödəniş
ÖDƏN – nəcib, əsilzadə
ÖDÜ – ruh, can, nəfəs (bax: can)
ÖVKƏ – öfkə, kin, qəzəb
ÖG – xətir
ÖGÜZ – öküz, buğa
ÖGÜT – öyüd, nəsihət
ÖKSÜRMƏX – öskürmək
ÖKSÜRÜK – öskürək
ÖKSÜZ – yetim
322
ÖKTƏM – ötkəm, yekəbaş, yuxarıdan gedən, özündən razı
ÖKTƏMLİK – ötkəmlik, yekəbaşlıq, yuxarıdan getmək, özündən
razı olmaq
ÖKTÜNMƏX – həqarət etmək, təhqir etmək
ÖKÜNÇ – həsrət
ÖLÇMƏX – ölçmək
ÖLÇÖV – ölçü
ÖLDÜRMAX – öldürmək
ÖL ETMƏX – islatmaq, yaş etmək
ÖLMƏX – ölmək
ÖLÜ – ölü, meyit
ÖLÜDƏN TURMAX – dirilmək
ÖLÜMLÜ – ölümlü, ölmüş
ÖMƏK – bitki adı
ÖN – ön, qarşı
ÖNƏGÜ – inad etmək, inadçı
ÖNÜ – başqa, digər
ÖNGÜ 1 – lüt, çılpaq
ÖNGÜ 2 – tək, yalqız
ÖNGÜMƏX – üz-gözünü turşutmaq
ÖNGÜR – mağaza, dükan
ÖNGÜZ – hafizə, yaddaş
ÖPKƏ 1 – öfkə, kin, qəzəb
ÖPKƏ 2 – ağ ciyər
ÖPKÜ (bax: öpkə 2)
ÖRDƏK – ördək
ÖRƏ – ayaqda dimdik durmaq
ÖRGƏÇ 1 – hörgüçü, bənna
ÖRGƏÇ 2 – yaşlanmış qoç
ÖRGÜÇ (bax: örgəç)
ÖRPƏK – nizənin ucundakı tuğ
ÖRTÜK – örtük
ÖRÜK 1 – hörülmüş yun
ORÜK 2 – axtaladılmış qoç
ÖRÜMÇƏK – hörümçək
ÖTKÜNMƏX – dastan, hekayə söyləmək
323
ÖTKÜNÇİ – dastançı, hekayə söyləyən
ÖTRİ – ötrü, buna görə
ÖTRÜK – panos, qarın işləməsi nəticəsində yaranan sulu ifrazat
ÖV – ev
ÖVƏY – ögəy
ÖVRƏNMAX (ÜVRƏNMAX) – öyrənmək
ÖVRƏTMAX (ÜVRƏTMAX) – öyrətmək
ÖVRƏNCİK – adətkərdə
ÖZDƏK – ağacın gövdə hissəsi
ÖZƏN – çay, irmaq
ÖZGƏ – özgə
ÖZRƏ – üzrə
P
PADŞAH – padşah, şah (fars dilindən alınma sözdür)
PAXIL – paxıl
PAXILLIX – paxıllıq
PALAN – palan
PALANQ – pələng
PALAS – palaz
PALTA – balta
PAMBUX – pambıq
PAMPASEL – tənə, məzəbbət, ələ salmaq. bax: tabalamaq)
PANÇAX – bacanaq
PARMAX (bax: barmax)
PARS 1 – bars, pələng
PARS 2 – fars
PARSİSTAN – farslar ölkəsi
PARS TİLİ – fars dili
PARS YIL – bars ili, pələng ili (12 illik türk dövri təqviminin
illərindən biri)
PAS – pas
PATER NOSTAR – “Göydəki atamız bizim” duası
PAZAR – bazar
PEKMƏS – bəkməz
324
PEKTƏR – kəcavə, dəvənin üstünə qoyulan örtülü oturacaq yeri
PEŞƏ – peşə
PEŞƏKAR – peşəkar
PƏRDƏ – pərdə
PƏRDƏÇİ – pərdəçi
PIÇAX – bıçaq
PIÇAXÇİ – bıçaqçı, bımaq ustası
PİÇ 1 – bic
PİÇ 2 – meymun, (qədim türkcədə “biçin”)
PİÇ YIL – meymun ili (12 illik türk dövri təqviminin illərindən biri)
PİLOSOP – filosof
POLSKİY KOROL – Polşa kralı (bu ifadə alban mühacirlərinin
dilində işlənmiş polyak mənşəli sözbirləşməsidir)
POLSKİYGƏ – polyakca, polyak dilində, polyak dilinə (sözün
mənşəyi barədə bax: öncəki sözün izahına)
POKOY – ara, fasilə, tənəffüs, dinclik (mühacir albanların dilinə
slavyan dillərindən keçmiş sözdür)
POKUTA (POKUTOVAT) – tövbə, günahın yuyulması (slavyan
mənşəli sözdür)
POŞMAN – peşiman
PREZMUŞENA – məcburi, icbari (mühacir albanların dilində
işlənmiş slavyan mənşəli söz)
PRİÇİNA – səbəb ( alban mühacirlərinin dilinə keçmiş slavyan
mənşəli söz. Bax: səbəp)
PROROK – peyğəmbər (müacir albanların dilinə slavyan
dillərindən keçmiş sözdür)
PUŞAT – silah
PUZANDİA – Bizans (orta əsrlərdə Anadolu ərazisində mövcud
olmuş xristian – rum dövləti)
R
RAZİYANA – raziyana, bitki növü
PAZILIX – razılıq
REÇNİK – vəkil, advokat (müacir albanlarn dilinə slavyan
dillərindən keçmiş sözdür)
325
RIÇER – cəngavər (mühacir albanların dilində işlənən slavyan
mənşəli sözlərdəndir)
RİMA (RIMA) – ROMA (şəhər adı, katolikliyin paytaxtı)
S
SABAN – kotan növü
SABANÇİ–cütçü, kotan sürən
SABAN SÜRMƏX – kotan sürmək
SABSARU – sapsarı
SAÇ 1 – saç
SAÇ 2 – sac, sacayaq
SAÇAX – saçaq
SAÇRATMAX – sıçratmaq
SADAĞA – sədəqə
SAĞAX – ox qabı
SAĞLIX 1 – sağlıq, sağlamlıq
SAĞLIX 2 – sağmal heyvan (bax: sağmal)
SAĞMAX – sağmaq
SAĞMAL (bax: sağlıx 2)
SAĞRAX – uzun boğazlı su qabı
SAĞSAXAN – sağsağan
SAĞYAQ (bax: saruyaq)
SAHAL – xırda, əhəmiyyətsiz, önəmsiz, bəsit
SAHAT – saat
SAXAL – saqqal
SAXALLU – saqqallı
SAXALSIZ – saqqalsız, kosa
SAXLANMAX – gizlənmək
SAXLOVÇU – saxlayıcı, qoruyucu, mühafiz edən, riayət edən
SAXSI – saxsı
SAXT – hər şeyə fikir verən, diqqətli, heç nəyi gözdən qaçrmayan
SAĞIŞ – şübhə, müzakirə
SAĞIŞ ETMƏG – müzakirə etmək, məsləhətləşmək
SALXIM – salxım
SALIRMAX – ehtiyac hiss etməmək, lazım bilməmək
326
SAN 1 – say
SAN 2 – şan, şöhrət
SANCAX – sancaq
SANCMAX – sancmaq
SANLI – şanlı
SANMAX – saymaq, hesablamaq, hesab etmək
SAPAN (bax: saban)
SARĞAVAĞ – dyakon, xristianlarda dini rütbə
SARMUSAX – sarımsaq
SARNAMAX – kitab oxumaq, mənimsəmək
SARNAŞA – kasa
SARU – sarı (rəng)
SARIXMAX – sarımsaq
SARINÇXA – çəyirtgə
SART – tərəfkeşlik, tərəf olma, tərəf tutma
SARUYAQ – kərə yağı
SASIX – pis qoxuyan
SAŞAX – yamaqlı köhnə libas
SATAŞMAX – rastlaşmaq, rast gəlmək
SATIN ALMAX – satın almaq
SATIŞ – satış
SATMAX – satmaq
SAYĞIŞ – düşüncə, fikir, ehtimal, fərziyyə
SAYRU – xəstə
SAVURŞAX – ağılsız, kohazehin
SDEPANNOS1 – XIII əsrə qədər bu adda 4 alban katalikosu olub
SDEPANNOS2 – Əhdi – Cədid personajlarından biri
SEKİZ – səkkiz
SEKİZİNÇİ – səkkizinci
SEPƏT – səbət
SEPMƏX – səpmək
SEKSƏN – səksən
SESKƏNMAX – səksənmək
SEYRƏK – seyrək
SƏBƏP – səbəb
SƏN – sən
327
SİMEON – İncil personajlarındandır. 40 günlük İsann (ə) məbədə
getməsinin şahidi olmuşdur.
SİNAY (SİNAY TAĞ) – Sina dağı, Həzrət Musann (ə) Tanrı ilə
söhbət etdiyi dağ
SIFAT – sifət
SINAP – sınaq, təcrübə, istintaq, araşdırma
SİNQƏR – yaxın adam, dost – tanış, qohum – əqrəba, qonum –
qonşu
SİNƏK – ağcaqanad, sinək, ditdili
SİRKƏ – sirkə
SİT – tor, balıq toru (mühacir albanlarn dilinə slavyan dillərindən
keçmiş sözdür)
SİZ – siz
SIÇXN – siçan
SIÇXN YIL – siçan ili (12 illik türk dövri təqviminin illərindən biri)
SIMARLAMAQ (SIMARLAMAX) – etibar etmək, tapşırmaq
SINDIRMAX – sndırmaq, təxrib etmək, ziyan vurmaq, inkar etmək
SKANÇELİK – əlamət, işarə, möcüzə (slavyan mənşəli söz
olduğunu ehtimal edirik)
SOĞOMON – Həzrət Süleyman (ə)
SONQ – son
SONQ BAHAR – son bahar, payız
SONQ YAN – sol tərəf
SONQRA – sonra
SOXRAYTMAĞ – kor olmaq, gözü tor örtmək (məcazi mənada)
SOXUR – sağır, şikəst, əlil, kor
SOVUX – soyuq
SÖVMƏG(X) – sevmək
SÖVİLMAX – sevilmək
SÖVÜK – sevgi, məhəbbət
SÖVÜNÇ – sevinc
SÖVÜNMƏX – sevinmək
SÖZ – söz
SÖZLƏMƏX – söz söyləmək, söyləmək, danışmaq
SÖZLÜVÜÇÜ – sözçü, natiq
SÖNDÜRMAX – söndürmək
328
SPRAVOVATSA – aydınlaşdırma, dəqiqləşdirmə, üzə çəxarma
(mühacir albanların dilində işlənmiş slavyan mənşəli sözdür)
STOROJ – keşikçi, gözətçi (mühacir albanların dilində işlənmiş
slavyan mənşəli sözlərdəndir)
SUV – su
SUVLU – sulu
SURP – müqəddəs (suryani dilindən keçmə sözdür)
SUSAMAX – susamaq
SUXLANMAX – həvəslənmək
SUXLANC – ehtiras, həvəs, istək
SÜT – süd
Ş
ŞABLAMAX – şapalaqlamaq, şillələmək
ŞABUH – Şapuh (fars – Sasani hökmdarı)
ŞAĞAVAT – rəhm, mərhəmət, ürəkaçıqlığı
ŞAĞIRMAX – çığırmaq
ŞAGERT – şagird
ŞAXAL – çaqqal
ŞAX – ox atarkən edilən səhv
ŞAXIMAX – şığımaq
ŞAXLAMAX – şaqqalamaq
ŞALVAR – şalvar
ŞAM – şam ağacı
ŞAMRUX – dərənin dərinliyi
ŞAPAT – şənbə günü (qədim yəhusi dilindən keçmişdir)
ŞART – şərt
ŞAT – xan oğlu
ŞİŞ – şiş
ŞİŞLAMAX – şişə çəkmək
ŞİŞLIX – şişlik, şaşlıq, şiş kabab
ŞİŞTURMAX – şişdirmək
SAYTAN – şeytan
ŞƏBŞƏB – qınından çıxarılmş qılınc
ŞƏKƏR – şəkər, qənd
329
ŞNORK – mərhmət, rəhm (orta fars və ya suryani dilindən keçmə
sözdür)
ŞÜŞÜŞ – kişmiş arağı
T
TABAX – tabaq, nimçə, qab
TABALAP – məzəmmət, tənbeh, tənqid
TABALAP AYTMAX – məzəmmət etmək, tənbeh etmək, tənqid
etmək
TABALAMAX (bax: tabalap aytmax)
TABIL – nərd oyunu
TACİK – türklərin farslara həqarətlə verdikləri ad. Albanlar bu sözü
həqarətlə milliyyətindən asılı olmayaraq, bütün müsəlmanlar üçün
işlətmişlər
TAĞ – nal
TAĞALMAX – nallamaq
TAĞAY – dayı
TAXTA – taxta
TAXUQU – toyuq
TAXUQU YIL – toyuq ili (12 illik türk dövri təqviminin illərindən
biri)
TALAX – dalaq
TALAŞ – dava- dalaş, dalaş
TALAŞMAX – dalaşmaq, dava – dalaş salmaq
TAM – dam
TAMAX – damaq
TAMAŞA – tamaşa
TAMAŞALI – baxımlı, gözəgəlimli
TAMÇI – damcı
TAMĞA – möhür
TAMĞAÇİ – möhürdar
TAMIR – damar
TAMLA – damla
TAMUX (TAMUĞ, TAMUQ) – cəhənnəm
TAMUXLI – cəhənnəmlik
TAN 1 – dan
330
TAN 2 – möcüzə
TANBUR – tənbur
TANQLANMAX – seçilmək
TANQLAP – seçim, seçmə, ölçüb – biçmə
TANQUZ – donuz
TANQUZ YIL – donuz ili (12 illik türk dövri təqviminin illərindən
biri)
TANIX – tanıq, şahid
TANIXLIX – şahidlik, şəhadət
TANIŞ (bax: tan 2)
TANLAMAX – danlamaq
TANSUX (bax: tan 2)
TAPÇAX – hökmdar taxtı
TAPÇAN – daş və ağac oymaçılığında işlədilən əmək aləti
TAPIRMAX – qaça – qaça getmək
TAPIŞMAX – tapışmaq
TAPMAX – tapmaq, üzə çıxarmaq, dəqiqləşdirmk
TAPOR (TAPOR DAĞ) – Tabor dağı
TAPUĞ – hüzur, rahatlıq
TAPUX – topuq
TAPUNMAX – sitayiş etməək
TAPUP XALDIRĞAN – araşdırmalar nəticəsində gəlinən nəticə,
elmi tapıntı,tapılıb üz çıxarlan, kəşf, ixtira
TAR 1 – dar
TAR 2 – tar, musiqi aləti
TARAĞ – daraq
TARAĞLAMAX – daramaq
TARBİYAT – təbiət, xasiyyət
TARKMAN – tərcüməçi (erməni dilində də işlənən suryani mənşəli
sözdür)
TARKMANEL – tərcümə (erməni dilində də işlənən suryani
mənşəli sözdür)
TARLAV – tarla
TARTINMAX – imtina etmək, yayınmaq, çəkinmək
TARTMAX – çəkisini ölçmək
TARTĞAÇ – tərəzi
331
TARTAR (bax: tartaz)
TARTAZ – bildirçin növü
TAS BOLMAQ – ümidsiz, məhvə məhkum olmaq
TAS ETMƏG – məhv etmək
TAŞ – daş
TAT 1 – dad
TAT 2 – türklərin həqarətlə farslara və türk olmayanlara verdikləri
ad, türk olmayan
TATAR – tatar
TATAR TİLİ – tatar dili (mühacir albanlar öz dillərini də bəzən
“tatar dili” adlandırırdılar)
TATLI – dadlı, şirin
TAŞ – daş
TAYDIRMAX – azdırmaq, sapdırmaq, yoldan çıxarmaq
TAYIPMAX – sapmaq, geri çəkilmək, kənar durmaq, gen durmaq,
imtina etmək
TAV – dağ
TAVAĞAN – ermənilərin istifadə etdiklri təqvimin adı
TAVAR – davar
TAVİT – Həzrət Davud (ə)
TAVUL – davul, təbil, dumbul, nağara
TAYAX – dayaq
TAZI – tazı
TEBƏ – qadın bəzək qabı
TEN – bədən, vücud
TENQİZ – dəniz
TENQRİ – Tanrı, Allah
TENQRİLİK – Allahın zatı, tək olan Tanrının vəhdaniyyət aləmi
TENQRİ OĞLU – Tanrı oğlu (xristianlar Həzrət İsanı (ə) Tanrının
oğlu hesab edirlər).
TEPRƏNMAX – tərpənmək, hərəkətə gəlmək, hərəkətə keçmək
TERGEMƏG – tədqiq etmək, araşdırmaq
TERGƏP – tədqiq, araşdırma
TERGƏP BAXMAX (bax: tergəməg)
TERGÖV – məhkum, haqqında hökm verilən
TEŞƏN – oturacaq
332
TEŞİK – deşik
TEŞKİRMƏX – dəyişmək
TEŞKİRİLMAX – dəyişdirlmək
TEŞKİRİLMƏS – dəyişməz, dəyişdirilməz, dəyişdirilə bilinməyən
TƏBƏ – təpə
TƏMÜR – dəmir
TƏMÜRÇİ – dəmirçi
TVAĞAN (bax: tavağan)
TIRMIX – dırmıx
TIŞ – dış, kənar
TİKƏN – tikan
TİL – dil
TİLƏNMƏX – dilənmək
TİLƏNÇİ – dilənçi
TİLGƏ ÇIXMAX – dil açmaq
TİLİM – dilim
TİLKÜ – tülkü
TİNCLİX – dinclik, rahatlıq
TİNCSİZLİX – yorğunluq, narahatlıq
TİRİ – diri
TİRİLIX – dirilik, həyat
TİRİLGƏMAX – yaşamaq, həyat sürmək
TİRİLMAX – dirilmək, ölüb dirilmək
TİŞİ – dişi
TİVAR – divar
TİYAR BOLMAX – davranmaq, özünü aparmaq
TİYƏSİDİR – lazımdır
TİYİŞLİDİR – lazımdır, lazımlıdır
TİYMƏS – dəyməz, məsləhət olamyan, layiq olmayan, xoş
qarşlanmayan
TİYMƏSTİR – məsləhət deyil, xoş qarşılanmayandır
TIRNAX – dırnaq
TOQUZ – doqquz
TOQUZUNÇİ – doqquzuncu
TOĞAN – şahin, yırtıcı quş
TOĞQAN – doğuluş, doğulma
333
TOĞRU – doğru, dürüst
TOĞRULUX – doğruluq, düzgünlük
TOLAP (bax: dolap)
TOLMA – dolma
TOLTURMAX – doldurmaq
TOLU – dolu
TOLUN AY – dolan ay
TON – don, paltar, libas, geyim
TOXTAĞAN – sanballı, etibarlı, güvənilən
TOXTALMAX – bərqərar olmaq, möhkəmlənmək
TOXTAMAX – durmaq
TOXTATMAQ – iddia etmək, ehkam kimi buyurmaq, sabit etmək
TOĞMAX – doğmaq, doğulmaq
TOPRAX – torpaq
TÖZÜM – dözüm
TÖZÜMLÜ – dözümlü
TÖLÖV – əvəz, ödəniş
TÖLÖV ETMAX – ödəmək, əvəzini vermək
TÖRƏ – adət-ənənə, qanun, məhkəmə
TÖRƏÇİ – hakim
TURMAX – durmaq
TUŞXAN – dovşan
TUŞXAN YIL – dovşan ili (12 illik türk dövri təqviminin illərindən
biri)
TURĞUZMAQ – durquzmaq, durdurmaq, üzə qoymaq, üstün
qaldırmaq
TUTMAX – tutmaq
TUL – dul, əri ölmüş qadın
TÜZMƏG – düzmək, qoşmaq
TÜGÜL – deyil
TÜGƏL – tamam, kamil, təkmil, bütöv
TÜGƏLLƏMƏX – tamamlamaq
TÜGƏLLİX – əlavə, tamamlayıcı
TÜMƏN – tümən, on min
TÜMÜZ – təmiz
TÜMÜZLƏMƏX – təmizləmək
334
TÜNƏGÜN – dünən
TÜR – növ, cür
TÜRK – türk
TÜRLÜ – TÜRLÜ – növbənöv, cürəbəcür
TÜŞMƏX – düşmək
TÜTÜK – düdük, tütək, ney (bax: xarğı)
U
U – və (bağlayıcı. Fars dilindən alınma sözdür)
UC – qələm (bax: xaləm)
UÇAN – kiçik yelkənli qayıq
UÇAR – küçə
UÇ ETKƏY – son qərara gəlmə, son qərar, hökm
UÇMAX 1 – uçmaq
UÇMAX 2 – cənnət
UÇMAXLI – cənnətlik
UÇUX – samanlı buğda
UÇURMAX – uçurmaq
UÇUZ – ucuz
UÇUZLIX – ucuzluq
UD 1 – həya-abır
UD 2 – ud, musiqi aləti
UDIMAX – yuxulamaq
UDUMAX (bax: udımax)
UĞ – çadırın üst tərəfinə qoyulan ağac və ya ox
UĞUR – zaman
ULAŞMAX – ulaşmaq, yetişmək, çatmaq
ULU – ulu, böyük, yüksək
ULU BİY – ulu bəy, böyük bəy
ULUS – ölkə
UN (bax: on)
UNUNÇİ (bax: onunçi)
UNUTMAX – unutmaq, yaddan çıxarmaq
URLUX – dən, toxum
URMAX – vurmaq
335
URUQ – soy, nəsil, qohum – əqrəba
URUM 1 (bax: Puzandia)
URUM 2 – rumlu, bizanslı
URUM TİLİ – rum dili (hurum dili, turk-qipçaq şivələrindən biri)
URUN – mərtəbə, mövqe
URUŞ – müharibə, vuruş
US – ağıl (bax: es)
USAX – qovaq ağacı
USLU – ağıllı, müdrik
USTAT – ustad, ustalıqla, məharətli
USTALIX – ustalıq
UŞAX – kiçik, balaca
UT 1 – öküz
UT 2 (bax: ot 2)
UT YIL – öküz ili (12 illik türk dövri təqviminin illərindən biri)
UTMAX – udmaq, qalib gəlmək, yenmək
UTRU 1 – etiraz
UTRU 2 – ötrü, görə
UYAT TARTAR – utanc duyma, utanma
UZATMAX – uzatmaq
UZUN – uzun
UZUN ES – səbr
UZUN ESLİ – səbrli
UZUNQ (bax: uzun)
UZUNBÜRÇ – uzun istiot, uzun bibər
UZUNBURUN – balıq növü
Ü
ÜÇ – üç
ÜÇÜN – üçün
ÜÇÜNÇİ – üçüncü
ÜLƏŞMƏK – paylaşmaq, bölüşmək, bölmək
ÜLÜŞ 1 – istiqamət, 4 coğrafi cəhət
ÜLÜŞ 2 – pay, hissə
ÜN – səs
336
ÜNDƏGƏY – səsləmə, çağırma, dəvət
ÜNDƏLMƏX – adlanmaq, adlandırılmaq
ÜRMƏX – üfləmək, nəfəs vermək
ÜST – üst
ÜSTƏLİQ – üstəlik
ÜVRƏNMAX (bax: övrənmax)
ÜVRƏTMAX (bax: övrətmax)
ÜZÜM – üzüm
V
VAXT – vaxt
VANK – vəng, monastr
VARTABED – dini rütbə (orta fars dilindən alınma sözdür)
VARDAPET (bax: vartabed)
VRASDUN – ölkə adı (? Gurcüstan olduğu söylənir)
Y
YAĞIŞ – yağış
YAXŞI – yaxşı
YAXŞILIX – yaxşılıq
YAXŞIRAX – yaraşan, layiq
YALBARMAX – yalvarmaq
YALQIZ – yalnız, yalqız
YALĞAN – yalan
YALĞA TUTMAX – kirayələmək, pulla tutmaq
YALIN – alov
YAMAN – pis
YAMAN AYTMAX – pis söz demək, təhqir etmək, söymək
YAMANLIX – yamanlıq, pislik
YANQILMAX – yanılmaq, səhv etmək
YAPUX – gizli, görünməyən, qeyb
YARARMAX – yaramaq, yararlanmaq, istifadə etmək, faydalanmaq
YARATMAX – yaratmaq
YARATUCU – yaradıcı, xaliq
YARAŞMAS – yaraşmaz
337
YARAŞMAX – yaraşmaq
YARĞU – məhkəmə
YARĞU ETMƏG – mühakimə etmək
YARĞU YARMAX (bax: yarğu etməg)
YARĞULAMAĞ – mühakimə etmək (bax həmçinin: yarlıxamax)
YARĞUÇİ – hakim
YARGUÇU (bax: yarğuçi)
YARIMDIX – yarımçıq, qeyri-kamil, təkmil olmayan
YARIMKEÇƏ – gecə yarısı
YARIMKÜN – günorta, gün ortası
YARIX – işıq, nur
YARINQ – sabah
YARLIĞAMAX – mühakimə etmək (bax həmçinin: yarğulamağ)
YARLI – kasıb, yoxsul
YARLIĞAP – etiraf, boynuna almaq
YART – tərəf (şəxs mənasında)
YAS – yas
YAS SAXLAMAX – yas saxlamaq
YAŞAR – yaşlı (3 yaşar – 3 yaşlı, 10 yaşar – 10 yaşlı)
YAZĞAN – yazıLı, yazılmış, yazılı mətn
YAZIYIRBİZ – yazırıq
YAZIYIRMEN – yazıram
YAZIYIRSƏN – yazırsan
YAZIYIRSİZ – yazırsınız
YAZIX – günah
YAZIXLI – günahkar
YAZMAX – yazmaq
YAZOV – hərf, fonetik işarə
YEBERDMƏX – göndərmək
YEDİ – yeddi
YEDİNÇİ – yeddinci
YEKİBDOS (bax: Mısır)
YEL – yel, külək, hava
YELLİ – yelli, küləkli, havalı
YEMİŞ – meyvə
YENQİL – yüngül
338
YENQİL ESLİ – ağıldan kəm, geri zəkalı, yüngül xasiyyət
YENQMƏX – yenmək, qalib gəlmək
YER – yer
YETKİNÇƏ – yetərincə, kifayət qədər
YEVA – Həvva, ilk qadın, Həzrət Adəmin (ə) arvadı
YƏNƏ – yenə
YƏNQİ – yeni
YƏNQİ TÖRƏ – yeni qanunlar, Əhdi – Cədid
YƏŞİL – yaşıl (rəng)
YIXMAX – yıxmaq, qalib gəlmək
YIL – il
YILAN (bax: yilan)
YILAN YIL (bax: yilan yıl)
YIRIXLANMAQ – bərabər tutmaq, nümunə götürmək
YIĞMAX – yığmaq, toplamaq
YIXKÜN – bazar günü
YIXPAŞKÜN – bazar ertəsi
YIXÖV – kilsə
YİMAX – yemək
YİSUS – İsa (Həzrət İsanın (ə) yunanca adı)
YİSUS KRİSDOS – İsa Məsih (ə)
YOQARI – yuxarı
YOQURT – yoğurt
YOLDIZ – ulduz, bax həmçinin: yultuz
YOX – yox
YOXTUR – yoxdur
YÖPMƏX – öpmək
YÖPSÜNMƏX – hesab etmək, lazım bilmək, qəbul etmək
YOHANNES AVEDARANÇİ – Yəhya. 4 “İncil”dən birinin yazarı.
Mənbələrdə adı sadəcə Yohannes, Ohannes kimi də çəkilir.
YOL – yol
YOLDUZ – bax: yulduz
YOLUXMAX – baş çəkmək, baş vurmaq, girmək, daxil olmaq
YOLÇUN – yolçu, səyyah
YOXESƏ – yoxsa
YOXSA (bax: yoxsesə)
339
YOVANNES (surp Yovannes) – Həzrət Yəhya (ə)
YULDUZ – ulduz
YUXU – yuxu, röya
YUMURTQA – yumurta
YUTA (İUDA, YƏHUDA) – İsa Məsihin (ə) 12 həvvarisindən biri,
peyğəmbəri satan şəxs
YÜGÜNMƏX – ibadət etmək (şükr etmək mənasında da işlənir)
YÜRƏG – ürək, qəlb
YÜZ 1 – yüz (say)
YÜZ 2 – üz
YÜZ KÖRMƏX – üzgörənlik etmək, güzəşt etmək
YÜZMƏX – üzmək
YÜZÜK – üzük
Z
ZADA – zədə
ZAXOTÇA (ZAXOÇÇA) – iddiaçı, məhkəmədə çəkişən tərəf
(alban mühacirlərinin dilinə keçmiş slavyan mənşəli sözlərdəndir)
ZAFRAN – zəfəran
ZAMAN – zaman
ZAMANƏ – zəmanə, dövr
ZERA – zira, çünki
ZARAR – zərər
ZİNDAN – zindan, məhbəs, türmə, qazamat
ZİNCİBİL – zəncəfil
ZORK – zor, qüdrət, güc (orta fars mənşəli sözdür, erməni dilində
də işlənir)
ZRGEL – məhrum
ZRGEL ETMƏX – məhrum etmək
340
SON SÖZ ƏVƏZİ
Ermənilərin xalqımıza və ölkəmizə qarşı apadıqları ideoloji –
informativ müharibədə xristian amilindən gen – bol istifadə etdikləri,
Qərb dövlətlərinin himayəsini qazana bilmək üçün xristian
həmrəyliyi ideyalarını daim qabartdıqları və bu amilin onlara bəzi
üstünlüklər verdiyi məlumdur. Bu təbliğat zamanı mənfur düşmənlərimizin
guya dünyada xristianlığı ilk qəbul edən xalq olduğu
barədə uydurma iddialar da daim ortaya atlır.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan xalqı da tarixinin müəyyən
dövründə xristian olmuş və həmin dövr tariximizin ayrılmaz bir
parçasını təşkil edir. Maraqlıdır ki, bu dövrdə baş vermiş elə maraqlı
və fenomenal hadisələr olmuşdur ki, onları qabartmaq və təbliğat
məlzəməsinə çevirməklə həm erməni təbliğatının effektivliyini
minimuma endirmək, həm də xristian dünyasının Azərbaycana
olan marağını artırmaq mümkündür. Bu hadisələrdən, şübhəsiz
ki, ən maraqlısı və diqqətçəkicisi Həzrət İsaya (ə) ilk səcdə
edən üç nəfər azərbaycanlı ilə bağlıdır. Bu barədə İncil məlumat
verməkdədir. Belə ki, Matta “İncil”inin II fəslinin 1 və 2–ci
ayələrində deyilir:
“İsa hökmdar Hirodun (hakimiyyəti) günlərində, Yəhudeya
Beytlehemində anadan olduğu zaman, Şərqdən Yerusəlimə (Qüdsə)
münəccimlər gəlib dedilər:
-Anadan olmuş yəhudi hökmdarı haradadır? Çünki onun ulduzunu
Şərqdə gördük və ona səcdə qılmağa gəldik”
Məlumat üçün bildirək ki, İncildə və ümumiyyətlə Bibliyada
“Şərq” dedikdə Azərbaycan ərazisi nəzərdə tutulmuşdur ki, bu
barədə bir qədər sonra ətraflı məlumat verəcəyik. Bibliyanın yunanca
olan ən əski mətnlərində Azərbaycan türkcəsinə “münəccim”
kimi tərcümə edilmiş söz “maq” kimi yazılmışdır. Bibliyanın
sonrakı dövrə aid mətnlərində isə “maq” kəlməsi “volxv” (sehrbaz
və şah anlamlarına gəlir) kəlməsi ilə əvəz edilmişdir. Halbuki, Bibliyada
əslində söhbət maqlardan, yəni sehrbaz və münəccimlərdən
deyil, 6 Maday (Midiya) boyundan biri olan maq xalqının nü341
mayəndələrindən getməkdədir. Yəni mətndə “maq” termini etnonim
kimi işlənmişdir və orta əsrlər xristian ilahiyyatçılarının,
demək olar ki, hamısı bu terminlə midiyalılara işarə edildiyini
bilmiş və əsərlərində bunu elə beləcə də qeyd etmişlər. Məsələn,
Oruc bəy Bayatn (Don Juanın) da xatırlatdığı kimi, orta əsrlərin ən
tanınmış və sanballı ilahiyyatçılarından olan müqəddəs Antoni
onların Midiyadan olduğunu yazmışdır.
Məlum olduğu kimi, qədim yunan mənbələrində “maq”, qədim
Elam yazılarında “makuiş”, ərəb və müsəlman mənbələrində
“muğ”, əski türk mənbələrində isə “moğoç” adlandırılan bu Midiya
boyu ən əski çağlardan Muğan ərazisində yaşamışlar və “Muğan”
etnotoponimi də onların adı ilə bağlıdır. Midiya iki yerə – Böyük
Midiya və Atropatenaya (Azərbaycana) parçalandıqdan sonra isə
(bu, Həzrət İsanın (ə) doğuşundan 330 il öncə baş vermişdi) Muğanın
məhz Atropatenada, yəni Azərbaycanda qaldığı məlumdur.
İncildə onların Şərqdən gəldikləri ifadə edilmişdir. Bibliyada
və ümumiyyətlə yəhudi və xristian mənbələrində “Şərq” dedikdə,
bilavasitə qədim Azərbaycan ərazisini nəzərdə tutulmuşdur ki, bu,
xristian – alban tarixçisi Musa Kağankatlının “Alban tarixi”,
Mxitar Qoşun “Alban salnaməsi”, Kirakos Gəncəlinin “Tarix”, eləcə
də erməni tarixçilərinin əsərlərindən açıq – aydın görünməkdədir.
Belə ki, bu müəlliflərin əsərlərində “Şərq ölkəsi” ifadəsi
Albaniya adının sinonimi kimi istifadə olunur. Məsələn, Musa
Kağankatlının “Alban tarixi” kitabının VI fəsli “İlahinin biz, Şərq
xalqına zühur etməsi”, VII fəsli isə “Şərqin maarifpərvəri müqəddəs
Yeliseyin cəsədinin tapılması” adlanır ki, hər iki fəsildə söhbət
məhz Albaniyadan və alban xalqından gedir.
“Alban tarixi”ndə olduğu kimi, əski erməni mənbələrində də
Albaniya əvəzinə bəzən “Şərq ölkəsi” ifadəsi işlənməkdədir. Çağdaş
erməni müəllifləri bu ifadəni çox zaman “şərq tərəf” kimi
tərcümə etməkdə və yazmaqda, bununla da faktları təhrif edərək,
guya Albaniyanın müstəqil dövlət deyil, Ərməniyyənin şərq əyaləti
olduğunu söyləməkdədirlər. Bu barədə Qiyasəddin Qeybullayev
yazır:
342
“…Bu konsepsiyanın (Albaniyanın guya Ərməniyyənin şərq
əyaləti olması barədə konsepsiyanın) xeyrinə Musa Kağankatlının
“Alban tarixi kitabında işlədilmiş “şərq” ifadəsi hesab edilir.
Doğrudan da bu mənbədə “Şərq ölkəsi” (II kitab, XX fəsil),
“Şərq” (I kitab, VIII fəsil), “Şərq məmləkəti”(I kitab, XXVII fəsil,
II kitab, I, XXVII və XXXVII fəsillər) ifadələri yer almaqdadır.
Erməni tarixçiləri bu ifadələri “Erməni Şərqi”, “Şərqi
Ərməniyyə”, “Ərməniyyənin şərq əyaləti” kimi, eləcə də
Mehranilər sülaləsindən Cavanşir barədə söylənmiş “Şərq knyazı”
(II kitab, XXVIl fəsil, II kitab, XXVIII fəsil) ifadəsini “Erməni
Şərqinin erməni knyazı” kimi, “Şərq xalqı” (I kitab, VI fəsil)
ifadəsini isə “Erməni Şərqinin erməni əhalisi” kimi qəbul edirlər.
Əslində isə bu ifadələrin heç birində “Ərməniyyə” sözü yoxdur.
Fəridə Məmmədovanın haqlı olaraq vurğuladığı kimi, Musa
Kağankatlı “Şərq” ifadəsi altında, o dövrün xristian dünyasının
təsəvvürlərindən çıxış edərək, Albaniyanın xristian dünyasının ən
şərqində yerləşdiyini göz önündə tutaraq, Albaniyadan söz
açmışdır. Eyni müəllif xristian bizanslılardan danışarkən də
“Qərb”ifadəsini işlətmişdir və bu halda Ərməniyyəni yox, xristian
Bizansı nəzərdə tutmuşdur (məsələn, I kitab, XXII fəsil, II kitab, X
fəsil). Məsələn, Çar İraklinin Bizans əsgərləri “Qərbin əsgərləri”
adlandırılmışdır. Buna müqabil olaraq, Xəzər dənizi “Şərq dənizi”(
II kitab, II fəsil), Aralıq dənizi isə “Qərb dənizi” kimi təqdm
edilib (II kitab, II fəsil). Məsələn, fars şahı Xosrov Ənuşirəvanın
məktubunda Bizans hökmdarı “Məndən qorxub Qərb dənizində
gizlənən” kimi səciyyələndirilir (II kitab, II fəsil). Eyni mənbədə
xəlifədən də “Cənubun şahı” deyə söz açılmaqdadır: “Cənubun
şahı Şərqin knyazını, şöhrətli Cavanşiri yanına dəvət etdi” (II
kitab, XXVIII fəsil). Türküstan, yəni türklər ölkəsi isə “Şimal”
adlandırılır (II kitab, XXVII fəsil), hunlar, savirlər və xəzərlər üçün
isə “şimal xalqları”, “şimallılar” ifadələri işlədilir(I kitab, XII və
XXVII fəsillər; II kitab, XIII fəsil)… Gördüyümüz kimi, əsərdəki
“Şərq”, “Qərb”, “Cənub” və “Şimal” ifadələrinin Ərməniyyənin
kordinatları ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.”
343
Bir sözlə, əski xristian mənbələrində “Şərq” və ya “Şərq
ölkəsi” ifadəsi altında məhz Azərbaycan ərazisi nəzərdə tutulmuşdur.
Bibliyada söhbətin məhz Şərqdən gələn maqlardan getməsi də
bir daha sübut edir ki, bu halda azərbaycanlı maqlar nəzərdə
tutulmuşdur. Yəni müqəddəs Antoni və onun fikrini təsdiq edən
Oruc bəy Bayat (Don Juan) tamamilə haqlıdırlar. Bunu dövrümüzədək
uyğur əlifbası ilə və uyğur türkcəsində gəlib çatan və Matta
“İncil”ində söylənilənlərlə üst-üstə düşən əfsanə də təsdiqləyir.
Orada “maq” etnoniminin türkcə qarşılığı olan “moğoç” etnonimi
işlənmişdir.
Həmin üç nəfər maq haqqında Matta “İncil”ində daha sonra
oxuyuruq:
“…Onların Şərqdə gördükləri ulduz qabaqlarında gedirdi və
körpənin olduğu yerə gələrək həmin yerin üzərində durdu. Onlar
da ulduzu gördükləri zaman çox böyük sevinclə şadlandılar. Evə
girib anası Məryəm ilə körpəni gördülər və yerə sərilib ona səcdə
qıldılar. Sərvətlərini açaraq ona hədiyyələr – qızıl, buxur və mirra
təqdim etdilər.”
Matta “İncil”ində söylənilənlərlə heyratamiz şəkildə səsləşən
və çox gümün ki, hansısa başqa bir “İncil” variantının tərcüməsi
olan uyğur əfsanəsi isə belədir:
““…Gəlib onun ləyaqətinə sitayiş edək” – deyib otündülər. O
zaman Xirodis sevimli balalarım, yaxşıca yola düşün, ürəkdən can
atıb xahiş edin, istəyin. Nə şəkildə tapsanız, geri dönün, gəlib mənə
bildirin. Mən də gedib sitayiş edim ona.”
Beləcə, o moğoçlar Urislıma (Yerusəlimə) necə çıxıb getdilrsə,
o ulduz da onlar ilə gedər oldu. O moğoçlar Bidilximə (Vifliyemə)
çatanda o ulduz tərpənmdən şax durdu. Sonra orada Msixa tanrını
(İsa Məsihi) tapdılar. O zaman yaxına gəlib (mağaraya) girdilər.
Öz yüklərini açdılar, üç cür xəzinə – qızıl, zümrüd və səndəl ağacı
gətirdiklərini ucadan bildirdilər. Tapınaraq, Tanrıya alqış etdilər,
ulu Msixa tanrıya (İsa Məsihə) baş əydilər. Fikirləşdilər ki, əgər o,
Tanrı oğludursa, zümrüdü, mədhiyyəni götürəcək. Əgər o, xandırsa,
qızılı götürəcək. Əgər o, həkimdirsə, onda dava – dərmanı
344
götürəcək. Onlar bu düşüncə ilə (hədiyyələri) sinidə təqdim etdilər.
Menqü (əbədi) Tanrının oğlu müqəddəs xan Msixa o moğoçların
ürəklərindəkini duyub hədiyyələrin hər üçünü götürdü, onlara belə
dedi:
-Ey moğoçlar, üç fərqli düşüncəylə yanıma gəldiniz. Mən həm
Tanrı oğlu, həm xan, həm də həkiməm. Siz şübhə etmədən gedin.
O onlara belə buyurdu”.
Bu mətni tərcümə edənlər, o cümlədən onu Azərbaycan türkcəsinə
çevirmiş Əlisa Şükürlü Bibliyanın son tərcümələrindən çıxış
edərək, “moğoç” kəlməsinin bir etnonim olduğunu diqqətə almadan
onu “cadugər” kimi tərcümə etmişlər. Halbuki, Radlovun “Qədim
türk lüğəti”nə göz yetirmək yetərlidir ki, terminin etnonim olduğunu
anlayasan. Uyğurdilli mətnlərdəki moğoçların Midiya maqları
olduğunu sübut edən faktlardan biri də odur ki, bu mətnlərdə də
eynən antik və ərəb müəlliflərində olduğu kimi, maqlardan
(moğoçlardan) oda tapınan xalq kimi söz açılır.
Həmin üç nəfərin qurumuş cəsədlərinin qalığı bugünə qədər
qalmaqda və xristianlar tərəfindən hörmətlə ziyarət edilməkdədir.
Bir vaxtlar İstanbuldakı (o dövrdə Konstantinopol) Aya – Sofiya
camesində (o dövrdə kilsə) saxlanılan bu cəsəd qalıqları Konstantinopolun
(İstanbulun) xaçlılar (səlibçilər) tərəfindən işğalı zamanı
oradan qarət edilərək, Almaniyaya aparılmışdır. Hazırda məşhur
Köln kilsəsində qorunub saxlanılır. Daha dəqiq desək, xristian və
dünya mədəniyyətinin ən gözəl memarlıq incilərindən hesab edilən
Köln kilsəsi həmin üç azərbaycanlının şərəfinə tikilmişdir və
onların qalıqları bu gün dünya xristianlarının əsas ziyarət obyektlərindən
biridir.
İşin ən qəribə tərəfi budur ki, alban (qarqar – qıpçaq) dilində
dövrümüzədək yetişən mətnlərdə bu üç midiyalı ya “tatar”, ya da
“tatar xanları” adlanırlar, yəni onların türk olduqları söylənilir.
Məsələn; “Xaçan kördi Herodes ki, aldadılar anı tatarlar, yürəkləndi”.
Və ya; “Okosdos xannınq xanlıxına Rımadan mununq vaxtına
endi Can Mariamğa. Mariam toğurdu Krisdosnu Petğehemdə.
Da tatar xanları keldilər da başxışladılar Krisdosnu”.
345
Maraqlıdır ki, İncildə türklərin xristianlığı ilk qəbul edən xalqlar
içərisində yer aldığını sübut edən çox sayda məlumat vardır. Bu
faktlardan biri İncilin “Həvvarilərin işləri” adlı bölümündə yer
almaqdadır. Sözügedən bölümün II fəslininin 1 – 13–cü ayələrində
oxuyuruq:
“Pentikost günü gəldikdə, onların hamısı (həvvarilər, Həzrət
İsanın (ə) 11 tələbəsi. 12–ci o zaman özünü asmışdı) bir yerə toplaşdı.
Qəflətən, güclü bir külək əsirmiş kimi, göydən bir səs gəldi və
oturduqları evin hər tərəfinə yayıldı. Alovun dillərinə bənzəyən bir
şey onların gözlərinə görünüb, parçalanaraq hər birinin üzərinə
qondu. Hamısı Müqəddəs Ruhla (Həzrət Cəbrayıl nəzərdə tutulur)
doldu və Ruhun (Həzrət Cəbrayılın) onlara verdiyi danışma tərzinə
uyğun olaraq, başqa – başqa dillərdə danışmağa başladılar.
Yerusəlimdə (Qüdsdə) yəhudilər, göy altında olan dindar
adamlar yaşayırdı. Və bu səs gəldikdə, xalq bir yerə toplaşıb təəccüblənirdi;
çünki hər biri onun dilində danışdıqlarını eşidirdi.
Hamı çaşqınlıq və heyrət içində idi və (aralarında) deyirdilər:
-Bu danışanların hamısı qalileyalı (Qalileya qədim yəhudi
şəhərlərindən birinin adıdır) deyillərmi? Bəs, necə olur ki, hər
birimiz öz ana dilimizi eşidir? Biz parfiyalılar, midiyalılar,
elamlılar, Messopatamiyada, Yəhudeyada və Kappadokiyada ….yaşayanlar….
kritlilər və ərəblər, onların öz dillərimizdə Allahın
möhtəşəm işləri barədə danışdıqlarını eşidirik.
Və hamı heyran – heyran bir – birinə “Bu nə olan işdir?” –
deyərək təəccüblənirdi.”
İncilin bu hissəsinə inansaq, belə çıxır ki, Allah öz mələyi
Həzrət Cəbrayıl vasitəsi ilə, o da Həzrət İsanın həvvariləri vasitəsi
ilə müxtəlif xalqlara, o cümlədən türk mənşəli midiyalı (madaylara)
və parfiyalılara (saklara) öz ana dillərində müraciət etmiş və həmin
şəxslər də xristian olmuşdular. Sözügedən siyahıda ermənilərin iyi
– tozu belə yoxdur. Bu məlumatdan belə aydın olur ki, ilk xristianlar
içərisində midiyalılar və parfiyalılar da, yəni türklər də
olmuşlar. Təsadüfi deyil ki, Musa Kağankatlı öz yazısı olan, yəni
ana dilində yazılmış müqəddəs kitablara (Bibliyaya) sahib olan
346
xalqların adını çəkərkən, albanlarla yanaşı midiyalıların da adını
qeyd etmişdir.
Əsərində bu mövzuya da yer ayıran Oruc bəy Bayatın (Don
Juanın) Perion və Avdiyə istinadən yazdığına görə, təqribən həmin
dövrdə Yəhuda Taddeus və müqəddəs Yaqubun qardaşı müqəddəs
Simon (Şimon) xristianlığı təbliğ etmək üçün Fars və Madaya
(Persiya və Midiyaya) ezam edilmişdilər və onların apardıqları
təbliğat nəticəsində 70 min insan xristianlığı qəbul etmişdi. Xatırladaq
ki, sözügedən dövrdə həm Fars, həm də Maday Parfiya – türk
imperatorluğunun tərkibində idilər.
Ermənilər özlərini dünyanın ən qədim xristan xalqı adlandırsalar
da, tarixi faktlar onların xristianlığı albanlardan, yəni azərbaycanlılardan
çox – çox sonralar, daha dəqiq desək, 270 il sonra qəbul
etdiyini sübut edir. Bu barədə Ziya Bünyadov yazır:
“…Beləliklə, aydındır ki, əgər ermənilər xristianlığı 327–ci ildə
qəbul ediblərsə, albanlar artıq 270 il xristianlıqda idilər və bu tarix
eramızın 54–cü ilinə müvafiqdir. Xaçpərəstliyi İsanın şagirdləri –
həvvariləri Faddey, Yelisey və Varfolomeydən qəbul etdiyi üçün
Albaniya kilsəsi birinci həvvari kilsəsidir (pervo – apostolskaya)”.
Şübhəsiz ki, alim bu sözləri əski alban və erməni mənbələrinə
istinadən yazmışdır.
Oruc bəy Bayatın isə yazdqlarından belə məlum olur ki, təkcə
albanlar deyil, madaylar (midiyalılar) da xristianlığı bilavasitə
Həzrət İsanın (ə) şagirdlərinin təbliğ və təşviqi ilə qəbul etmişdilər.
Körpə Həzrət İsaya (ə) ilk səcdə edən və onun peyğəmbərliyini
təsdiq edən üç azərbaycanlıya, yəni midiyalı maqa gəlincə isə,
onlar ümumiyyətlə, dünyanın ilk xristianları hesab olunmalıdırlar
və bu məsələdə onlar həvvariləri belə qabaqlamışdılar.
Albanların xristianlıqdan öncəki dinlərinə gəlincə isə, Strabon
(I əsr) yazır ki, Albaniyada Heliya (günəş tanrısı, yerlilərin dilində
“Gün tenqri” –B.T.), Zevs (baş tanrı, yerlilərin dilində “Biy
Tenqri” – B.A) və Selenaya (ay tanrısı, yerlilərin dilində “Ay
tenqri” – B.A.) sitayiş edirdilər. Bu vilayətdə kahin hökmdardan
sonra ən nüfuzlu şəxs hesab edilirdi. Əlbəttə, xristianlıq ölkənin hər
347
yerində tam oturuşmamışdı və əski dinə sitayiş edənlər daha çox
idilər və bu V əsrə qədər davam etmişdi. Yalnız V əsrdə, Albaniya
xanı Vaçaqanın dövründə xristianlıq dövlət dilinə çevrildi. VIII
əsrdən etibarən albanların əksəriyyəti İslamı qəbul edib Azərbaycan
xalqının etnogenezində yaxından iştirak etsələr də, digər
qisminin ən azı XVII əsrə qədər dinlərinə və albançılıq şüuruna
sadiq qaldıları dəqiq məlumdur. Bunu ən azı Alban tayfalarından
biri olmuş qafqazdilli udinlərin Rusiya çarı I Pyotra yazdıqları
məktubda özlərini “udin millətindn olan albanlar” kimi təqdim etmələri
sübut edir. Udinlər bu günə qədər dillərini və dinlərini qorumuşlar.
Bu fakt albanların guya bütünlüklə erməniləşdikləri barədə
söylənilənlərin doğru olmadığını sübut edir. Eyni zamanda, Qərbi
Azərbaycanın Sisiyan rayonunun Urud kəndindən tapılan və
müsəlman albanlara aid qəbirlər isə tamam başqa şeydən xəbər
verir.
Bununla belə, Mehranilərlə birlikdə VII əsrdə Farsdan Albaniyaya
köçən, burada xristianlığı qəbul edən və albanlarla mədəni
cəhətdən bütünləşən xristian tatların zamanla erməniləşməsi barədə
təkzibedilməz faktlar var. Görünür, ermənilərin bütün dünyaya
qədim erməni əlyazmaları kimi təqdim etdikləri əlyazmaların əksəriyyətinin
(bəlkə də hamısının) əslində tat dilində olması bununla
bağlıdır.
348
ELM ALƏMİNDƏ YANLIŞ OLARAQ, “ERMƏNİ
QIPÇAQCASI” ADI ALTINDA TANINAN ALBAN
ƏLYAZMALARINA HƏSR EDİLMİŞ TƏDQİQAT
ƏSƏRLƏRİNİN SİYAHISI:
1. Абдуллин И. А. “Памятная записка” Агопа на армяно-
кыпчакском языке (1620) // Советская тюркология. 1971. №3.
Стр. 118-129.
2. Абдуллин И.А. Армяно-кыпчакская эпиграфика // Тезисы
докладов Итоговой научной сессии Казанского филиала АН
СССР за 1972 год. Казань, 1973. Стр. 48-52.
3. Абдуллин И. А. Армяно – кыпчакские рукописи и их от-
ношение к диалектам татарского языка // Материалы по татар-
ской диалектологии. Казань, 1974. Стр. 166-185.
4. Абдуллин И. А. Армяно-кыпчакские тексты из архива
Ф.Е.Корша // Татар теле həм əдəбияты. Казан, 1976. Кн. 5. Стр.
5-23.
5. Абдуллин И. А. Протокол от 17 августа 1580 г. // Ис-
следование языка древнеписьменных памятников. Казань,
1980. Стр. 40-65.
6. Абдуллин И. А. Памятная запись Киркора на кыпчакском
языке // Лексика и стилистика татарского языка. Казань, 1982.
Стр. 67-72.
7. Акты армянского суда г.Каменец-Подольского (XVI в.) /
Подготовка текста и предисловие В.Р.Григоряна.– Ереван,
1963.
8. Анасян А.С. Библиография // Армянский судебник Мхи-
тара Гоша / Пер. с древнеармянского А.А.Паповяна. Ереван:
Изд-во АН АрмССР, 1954.– Стр. 249-259.
9. Бартольд В. В. Сочинения.– М., 1968.– Т. 5.– 757 с.
10. Биобиблиографический словарь отечественных тюрко-
логов (дооктябрьский период) / Под ред. и с введением А. Н.
Кононова.–М.: Наука, 1974.– 342 с.
11. Брун Ф. Черноморье.– Одесса, 1880.– Ч. 2.
349
12. Владимирский – Буданов М. В. Немецкое право в Поль-
ше и Литве // Журнал Министерства народного просвещения.–
1868.– Ч. 11 (140), ноябрь.– Стр. 519-586 (Армянская юрис-
дикция.– Стр. 556-566).
13. Гаркавец А. Н. Конвергенция армяно-кыпчакского
языка к славянским в XVI-XVII вв. Киев, Наукова думка, 1979.
14. Гаркавец А.Н. Армяно-кыпчакские письменные памят-
ники XVI-XVII в. // Средневековый Восток: Источниковедение
и историография. М., 1980.– Стр. 81-90;
15. Гаркавец A. H. Кыпчакское письменное наследие.Том I.
Каталог и тексты памятников армянским письмом. Алматы.
Дешт-и-Кыпчак. 2002.
16. Гаркавец А. Н. Две новонайденные армяно-кыпчакские
рукописи // Тюркологический сборник, 1977. M.: Наука, 1981.
Стр. 76-80.
17. Гаркавец А. Н. Кыпчакские языки: куманский и армяно-
кыпчакский. Алма-Ата: Наука, 1987.
18. Гаркавец А. Н. Тюркские языки на Украине. К.: Наук.
думка, 1988.
19. Гаркавец А.Н. Армяно-кыпчакское письменное насле-
дие XVI–XVII вв. // Отечественная история (Алматы), 2002, №
2. Стр. 7-26.
20. Гаркавец А.Н., Сапаргалиев Г. Кыпчакско-польская вер-
сия Армянского Судебника и Армяно-кыпчакский Процесс-
суальный кодекс. Алматы: Дешт-и-Кыпчак, 2002 (в печ.).
21. Гаркавець О. М. Урумський словник. Алма-Ата: Баур,
2000.
22. Голубовский П. Печенеги, торки и половцы до на-
шествия татаров.– К., 1884.
23. Гордлевский В. А. Лексика караимского перевода Биб-
лии // Избранные сочинения. М., 1961. Т. 2. Стр. 155-159.
24. Григорян В. Р. Об актовых книгах армянского суда
г.Каменец-Подольска (XVI_XVII вв.) // Восточные источники
по истории народов Юго-Восточной и Центральной Европы.
М.: Наука, 1964. T. 1. Стр. 276-296.
350
25. Григорян В. Р. История армянских колоний Украины и
Польши: Армяне в Подолии. Ереван, 1980.
26. Дашкевич Я. Р. Львовские армяно-кыпчакские доку-
менты XVI-XVII вв. как исторический исtочник // Историко-
филологический журнал АН АрмССР. 1977. №2. Стр. 163-164.
27. Дашкевич Я.Р. Армяно-кыпчакский язык: Библиогра-
фия литературы 1802-1978 // Rocznik Orientalistyczny. 1979. T.
40, z. 2. Стр. 79-86.
28. Дашкевич Я. Р. Армяно-кыпчакский язык в освещении
современников: Об использовании экстралингвистических
данных для истории тюркских языков // Вопросы языкознания.
1981, № 5. Стр. 79-92.
29. Дашкевич Я. Р. Армяно-кыпчакский язык: Этапы
истории // Вопросы языкознания. 1983, №1. Стр. 91-107.
30. Дашкевич Я., Трыярский Э. Договор Н.Торосовича с
львовскими и каменецкими армянами 1627 г. как памятник
армяно-кыпчакского языка // Rocznik Orientalistyczny. 1969. T.
33, z. 1. Str. 77-96.
31. Дашкевич Я., Трыярский Э. Армяно-кыпчакские пред-
брачные договоры из Львова (1598-1638 гг.) // Rocznik Orientalistyczny.
1970а. T. 33, z. 2. Str. 67-107.
32. Дашкевич Я., Трыярский Э. Армяно-кыпчакский доку-
мент из Константинополя 1618 г. // Folia Orientalia. 1970б. T.
11. Str. 123-137.
33. Дашкевич Я., Трыярский Э. Армяно-кыпчакская над-
пись из Львова (1609) и вопросы изучения средневековых
памятников армяно-кыпчакской эпиграфики // Rocznik
Orientalistyczny. 1973. T. 35, z. 2. Str. 123-135.
34. Дашкевич Я., Трыярский Э. Армяно-кыпчакское заве-
щание из Львова 1617 г. и современный ему польский перевод
// Rocznik Orientalistyczny. 1974а. T. 36, z. 2. Str. 119-131.
35. Дашкевич Я., Трыярский Э. Армяно-кыпчакские долго-
вые обязательства из Эдирне (1609 г.) и Львова (1615 г.) //
Rocznik Orientalistyczny. 1974б. T. 37, z. 1. Str. 47-58.
351
36. Дашкевич Я., Трыярский Э. Древнейший армяно-кып-
чакский документ из львовских коллекций (1583 г.) и изучение
билингв предбрачных договоров львовских армян // Rocznik
Orientalistyczny. 1975. T. 37, z. 2. Str. 33-47.
37. Дашкевич Я., Трыярский Э. Пять армяно – кыпчакских
документов из львовских коллекций (1599_1669 г.) // Rocznik
Orientalistyczny. 1978а. T. 39, z. 1. Str. 85-132.
38. Дашкевич Я., Трыярский Э. Армяно-кыпчакские денеж-
ные документы из Львова (конец XVI в. 1657 г.) // Rocznik
Orientalistyczny. 1978б. T. 40, z. 1.Str. 49-69.
39. Дашкевич Я., Трыярский Э. Три армяно-кыпчакских за-
писи львовского армянского духовного суда 1625 г. // Rocznik
Orientalistyczny. 1979. T. 41, z. 1. Str. 57-80.
40. Документы на половецком языке XVI в. / Подготовил Т.
И. Грунин. М.: Наука, 1967. 430 с.
41. Еганян О. С. Об одном армяно-кыпчакском
грамматическом пособии // Вопросы языкознания. 1962. №5.
Стр. 152-154.
42. Езян К. Насильственная уния армян Польши с Римской
церковью.–СПб., 1884.
43. Изидинова С.Р. Фонетические и морфологические осо-
бенности крымскотатарского языка в ареальном освещении:
Автореф. дис…. канд. филол. наук.– М.,1982.– 21 с.
44. “История Хотинской войны” Иоаннеса Каменецкого //
Историко – филологический журнал АН АрмССР. 1958. №2.
Стр. 258-286.
45. Кононов А. Н. История изучения тюркских языков в
России (дооктябрьский период). Л.: Наука, 1982. 360 с.
46. Корхмазян Э. М. Армянская миниатюра Крыма (XVIXVII
вв.). Ереван, 1978.
47. Кульчицкий В.С. Армянский “Судебник” Мхитара Го-
ша и его применение во Львове // Исторические связи и друж-
ба украинского и армянского народов. К.: Наук. думка, 1965.
Вып. 2.
352
48. Курышжанов А. К истории изучения разговорной речи
кипчаков XIII -XIV вв. // Изв. АН КазССР. Сер. обществ, наук.
1970. № 6. Стр. 53-60.
49. Курышжанов А. К изучению куманских загадок //
Вопросы истории и диалектологии казахского языка. Алма-
Ата, 1960. Вып. 2. Стр.167-176.
50. Курышжанов А. К истории изучения разговорной речи
кипчаков XIII XIV вв. // Изв. АН КазССР. Сер. обществ, наук.
1970. № 6. Стр. 53-60.
51. Курышжанов А.К. К истории изучения куманского яэыка
//Изв. АН КазССР. Сер. обществ. наук. 1972. № 6. Стр. 32-42.
52. Курышжанов А.К. Язык старокыпчакских письменных
памятников XIII–XIV вв.: Автореф. дис. … докт. филол. наук.
Алма-Ата, 1973. 58 с.
53. Курышжанов А.К. О замечаниях редакторов на полях
рукописи “Кодекс Куманикус”// Советская тюркология. 1974.
№ 6. Стр. 86-97.
54. Линниченко И.А. Черты из истории сословий в Юго-
Западной (Галицкой) Руси XIV-XV в. М., 1894.
55. Линниченко И. А. Общественная роль армян в прошлом
Юго-Западной России // Чтения в Историческом обществе
Нестора летописца. К., 1895. Кн. 9.
56. Малов С.Е. К истории и критике Codex Cumanicus //
Изв. АН СССР. Отд. гуманитарных наук. 1930. Стр. 347-375.
57. Мацюк О.Я. Джерелознавче значення фiлiграней
документiв львiвських вiрмен XVI-XVII ст. // Iсторичнi
джерела та їх використання. Київ, 1969. Стор. 267-288.
58. Микаелян В. История армянской колонии в Крыму:
Автореф. дисс. … докт. ист. наук. Ереван, 1965.
59. Мусаев К. М. Грамматика караимского языка: Фонетика
и морфология. М., 1964. 344 с.
60. Наджип Э.Н. Кыпчакско-огузский литературный язык
Мамлюкского Египта XIV века: Автореф. дис. … докт. филол.
наук. М., 1965. 94 с.
353
61. Наджип Э.Н. О средневековых литературных традициях
и смешанных письменных тюркских языках // Советская
тюркология. 1970. № 1. Стр. 87-92.
62. Османская империя в первой четверти XVII века. М.:
Наука, 1984.
63. Паповян А. А. Армянский судебник Мхитара Гоша.
Пер. с древнеарм. Ереван, 1954.
64. Пашуто В. В. Половецкое епископство // Ost und West in
der Geschichte des Denkens und der kulturellen Beziehungen.
Berlin, 1966. S. 33-40.
65. Петросян Езник, епископ. Армянская Апостольская
Святая Церковь: Епархия Юга России Армянской Апостоль-
ской Церкви. 3-е изд. Краснодар, 1998.
66. Самойлович А. Н. К истории и критике Codex
Cumanicus /Докл. Рос. Акад. наук. 1924. Стр. 86-89.
67. Севортян Э. В. Аффиксы глаголообразования в азербай-
джанском языке.– М., 1962.– 644 с.
68. Сецинский Е. Город Каменец-Подольский. К., 1895а.
69. Сецинский Е. Исторические сведения о приходах и
церквях Подольской епархии. 1. Каменецкий уезд //Тр. По-
дольского епархиального историко-статистического комитета.
Каменец-Подольский, 1895б. Вып. 7. Стр. 75-82.
70. Сецинский Е. Материалы для истории цехов в Подолии.
Каменец-Подольский, 1904. Собрание актов, относящихся к
обозрению истории армянского народа. М., 1838. Ч. 1.
71. Список актовых книг, хранящихся в Киевском цен-
тральном архиве // Университетские известия. 1864. №7. При-
бавление I.
72. Хачикян Л. С. Новые материалы о древней армянской
колонии в Киеве // Исторические связи и дружба украинского
и армянского народов. Ереван, 1961. Вып. 1. Стр. 110-120.
73. Хуршудян Э.Ш., Муканова Д. Д. Из истории армяно-
казахстанских отношений. Ереван, 1999.
74. Шевченко Ф. П. Армяне в украинском казацком войске
354
XVII-XVIII в. // Исторические связи и дружба украинского и
армянского народов. К., 1965. Вып. 2. Стр. 93-90.
75. Щербак A. M. Очерки по сравнительной морфологии
тюркских языков: Глагол. Л., 1981. 183 с.
76. Юдахин К. К. Киргизско-русский словарь. М., 1965.-
973 с.
77. Akinian P. N. Katalog der Armenischen Handschriften zu
Lewуw und Stanislawуw.– Wien, 1961.
78. Antoni J. (Rolle I. I.). Zameczki Podolski na kresach
Multanskich. Krakуw, 1869.– T. 2. Kamieniec nad Smotryczem.
79. Armenie entre Orient et Occident: Trois mille ans de
civilisation. Ed. R. H. Kevorkian.– Paris, 1996.
80. Asim N. Kipçak Türkçesine dair // Darülfünün Edebiyat
Fakültesi Mecmuasі.– 1916.– D. 1, b. 4.–
81. 381-383 s.
82. Augustynowicz-Ciecierska H., Sczaniecki P. Kronika
benedyktynek ormianskich // Nasza Przeszƒosc, 1984, N 62, s. 97-
150.
83. Bang W. Beitrage zur Erklarung des komanischen
Marienhymnus// Nachr. Gesell. Wiss. Göttingen. Phil.-hist. Klasse.
1910a. B. 1. S. 61-73.
84. Bang W. Beitrage zur Kritik des Codex Cumanicus // Bull.
Acad. Belg. 1911a. T. 1. S. 13-40.
85. Bang W. Über einen komanischen Kommunionshymnus //
Bull. Acad. Belg. 1910b. T. 5. S. 230-239.
86. Bang W. Komanische Texte/ / Bull. Acad. Belg. 1911b. S.
459-473.
87. Bang W. Die komanische Bearbeitung des Hymnus “A soils
ortus cardine” // Festschr. Vilhelm Thomsen. Leipzig. 1912a. S. 39-43.
88. Bang W. Über die Ratsel des Codex Cumanicus //
Sitzungsberichte Preus. Akad. Wiss. Phil.-hist. Klasse.– 1912b.– S.
334-353.
89. Bang W. Über das komanische TEIZMAGA und
Verwandtes // Bull. Acad. Belg.– 1913a.– S. 16-20.
355
90. Bang W. Über die Herkunft des Codex Cumanicus //
Sitzungsberichte Preus. Akad. Wiss. Phil.-hist. Klasse. 1913b. S.
244-245.
91. Bang W. Der komanische Marienpsalter nebst seiner Quelle
herausgegeben // Bang W., Marquart J. Osttürkische
Dialektstudien. Berlin. 1914. S. 239-276.
92. Bang W. Turkologische Briefe aus dem Berliner
Ungarischfen
93. Institut. Erster Brief. Hegemonius Frage. KelejoV kelepen
des Codex Cumanicus.
94. Eine unbekannte Quelle dieses Kodex // Ungar. Jahrbücher.
1925. S. 41-48.
95. Bischoff F. Das alte Recht der Armenier in Lemberg //
Sitzungsberichte der Keizerlicher Akademie der Wissenschaften,
Phil.-hist. Klasse, Bd 40, 1862.
96. Bischoff F. Das alte Recht der Armenier in Polen //
Oesterreichische Blatter fur Literatur und Kunst, Bd. 28, 33, 37, 39,
1857.
97. Bischoff F. Urkunden für Geschichte der Armenier in
Lemberg // Archiv für Kunde Oesterreichischer Geschichtsquellen,
Bd 32, Wien, 1865
98. Blau O. Über Volkstum und Sprache der Kumanen //
Ztschr. Deutsch. Morgenland. Gesell.– 1874.– B. 29.– S. 556-587.
99. Bodrogligeti A. The Persian Vocabulary of the Codex
Cumanicus. Budapest. 1971.– 235 p.
100. Dashian Ja. Catalog der armenischen Handschriften in der
Mechitaristen-Bibliothek zu Wien.– Wien, 1895.
101. Deny J. Les indications sur des textes inedits en turkkiptchak
ou kiptchak-coman // Journal Asiatique. 1921. Ser. 11. T.
18. N 1. 134-135 pp.
102. Deny J., Tryjarski E. “Histoire du sage Hikar” dans la
version armeno-kiptchak // Rocznik Orientalistyczny. 1964a. T. 27,
z. 2. Str. 7-61.
103. Deny J., Tryjarski E. La litterature armeno-kiptchak //
356
Philologiae Turcicae Fundamenta.– Wiesbaden, 1964b. Bd. 2. S.
805-806. Dodatek Tygodniowy przy Gaziecie Lwуwskiej. 1857, N
44, Str. 182; N 45, Str. 186; N 46, Str. 190.
104. Doerfer G. Das Krimtatarische // Phlloiogiae Turcicae
Fundamenta. Wiesbaden. 1959. T. 1. S. 381-390.
105. Doerfer G. Literatur zum Armeno-Kiptschakischen // Ural-
Altaische Jahrbücher. 1968. Bd. 40, H. 3-4. S. 250-252.
106. 1966.– T. 11, f.5.– P.481-489.
107. Drimba V. Problemes d’une nouvelle edition du Codex
Cumanicus // RRL. 1970a. T. 15, f.3. P. 209-221.
108. Drimba V. Miecellanea Cumanica (1) // RRL. 1970b. T.5,
f.5. P. 455- 459.
109. Drimba V. Syntaxe Cormane.– Bucuresti; Leiden, 1973.
335 p.
110. Drimba V. Mlacellanea Cumanica (5) // Rocz. Orientalist.
1976. T.38. S.111-115.
111. Drimba V. Miecellanea Cumanica (9) //Rocz. Orientalist.
1978. T. 40, z. 3.– S. 21- 31.
112. Drimba V. Miscellanea Cumanica (12) // RRL. 1960. T. 25,
f.5. P.485-493.
113. Drimba V. Sur la datation de l a premiиre partie du Codex
Cumanicus // Oriens. 1981. T. 27/28. P. 388-404.
114. Drimba V. Miscellanea Cumanica (15) // RRL. 1983. T.28,
f.6. P.467- 477.
115. Drimba V. Miscellanea Cumanica (16) // RRL. 1985. T. 30,
f. 1. P. 7-21.
116. Drüll D. Der Codex Cumanicus: Entstehung und
Bedeutung. Stuttgart, 1980. 143 S.
117. Drimba V. Codex Cumanicus. Bucuresti, 2000. Dubinska Z.
Z badan nad psalterzami ormianskimi wjeizyku kipczackim //
Przeglaid Orientalistyczny. 1961. T. 2 (38).– Str. 203-214.
118. Gabain A., von. Die Sprache des Codex Cumanicus //
Philologiae Turcicae Fundementa.– Wiesbaden, 1959. T. 1. S.46-
73.
357
119. Gabain A., von. Komanische Literatur // Philologiae
Turcicae Fundamenta.– Wiesbaden, 1964. T. 2 S. 213 -251.
120. [Garkavets A., Khurshudian E.] Armenian-Qypchaq Psalter
written by deacon Lussig from Lviv / Ed. by A. Garkavets, E.
Khurshudian.– Almaty: Desht-i Qypchaq, 2001.– 656 pp.
121. Gieysztor A. Zarys dziejуw pisma ƒacinskiego.– Warszawa,
1973. 236 s.
122. Gromnicki T. Ormianie w Polsce, ich historija, prawa
123. i przywileje.– Warszawa, 1889.
124. Gromnicki T. Ormianie w Polsce // Encyklopedia koscielna.
Warszawa. 1891. T. 17. Str. 392-449.
125. Grınbech K. Codex Cumanicus: Cod. Marc. Lat. DXLIX in
Faksimile herausgegeben mit Einleitung von… Kopenhagen, 1936a.
176 S.
126. Grınbech K. Der Türkische Sprachbau. Kopenhagen,
1936b. 182 S.
127. Grınbech K. Komanisches Wörterbuch: Türkischer
Wortindex zu Codex Cumanicus.– Kopenhagen, 1942.– 315 S.
128. Györfy G. Autor du Codex Cumanicus // Analecta
Orientalia memoriae Alexandri Csoma de Körös dedicata.–
Budapest, 1942.– T. l.– P. 3-30.
129. Hunfalvy P. Der kumanische oder Petrarka-Codex und die
Kumanen // Hungarische Revue. 1881. S. 602-632.
130. Klaproth J. Notice sur un Dictionnaire persan, coman et
latin, legue par Petrarque а la Republique de Venise // J. Asiatique.
1826. T.8. P.114-117.
131. Klaproth J. Vocabulaire latin, persan et coman de la
bibliotheque de Francesco Petrareha // Memories relafcifs а l’Asie,
contenant des recherches historiques et philologiques sur l es
peuples de l’Orient, par… Paris, 1828. T. 3. P.122-254.
132. Korwin L. Ormianskie rody szlacheckie w Polsce. Krakуw,
1934.
133. Kowalski T. Karaimische Texte im Dialekt von Troki.
Krakуw, 1929.
358
134. Kowalski T. Ormianskie oprawy lwowskich ksiaig XVI
wieku. Rocznik Orientalistyczny, t. XI (1935), 1936. Lwуw, 1936,
s. 214-219.
135. Kraelitz-Greifenhorst F. von. Sprachprobe eines armenischtatarischen
Dialektes in Polen // Wiener Zeitschrift für die Kunde
des Morgenlandes. 1912. Bd. 26. S. 307-324.
136. Krochmal I. Ormianie przemyscy w XV wieku // Rocznik
Historyczno-Archiwalny, t. X, 1995, s. 4-20.
137. [Krzysztofowicz]. Silwa rerum ksieїdza Szymona
Krzysztofowicza, kanonika katedry kamienieckiej, officiala
podolskiego, proboszcza mohylowskiego
138. (1763-1808) / Wyd. Stanislaw Krzyzёanowski. Odessa,
1864.
139. Kutrzeba S. Datastanagirk Mechitara Gosza i Statut Ormianski
z r. 1519 // Kwartalnik Historyczny, 23, 1908, s. 658-679.
140. Kuun G. Codex Cumanicus bibliothecae ad templum Divi
Marci Venetiarum. Budapestini, 1880. 529 p.
141. Lechicki Cz. Kosciуl Ormian›ski w Polsce: Zarys
historyczny. Lwуw, 1928.
142. Lewicki M., Kohnowa R. La version turque-kiptchak du
“Code des lois des Armeniens polonais” d’apres le ms. N 1916 de
la Bibliothиque Ossolineum // Rocznik Orientalistyczny. 1957. T.
21. s. 153-300.
143. Ligeti L. Prolegomena to the Codex Cumanicue // Codex
Cumanicus / Ed. by Geza Kuun. Budapestini, 1981. P. 1-54.
144. Јozinski W. Patrycijat i mieszczanstwo lwуwskie w XVI i
XVII wieku.– Lwуw, 1902.
145. Јozinski W. Sztuka lwowska w XVI i XVII wieku. Lwуw,
1898.
146. Macler F. Catalogue des manuscrits armeniens et georgiens
de la Bibliotheque Nationale.– Paris, 1908.
147. Macler F. Rapport sur une mission scientifique en Galicie et
en Bukowine (juillet-aoıt 1925) // Revue des Studes Armeniennes.
1927. V.7, f. 1. 11-177 pp.
359
148. Mankowski T. Archiwum lwуwskiej katedry ormianskiej.
Archeion, t. 10.– Warszawa, 1932, s. 1-11.
149. Mankowski T. Ormianskie reїkopisy iluminowane //
Poslaniec s›w. Grzegorza, zesz. specjalny: Wystawa zabytkуw
ormianskich we Lwowie.– Lwуw,
150. 1933, s. 23-28.
151. Mankowski T. Sztuka Ormian lwowskich. Krakуw, 1934.
Mankowski T. Lwуwski cech malarzy w XVI-XVII w. Lwуw,
1936.
152. Mankowski T. Orient w polskiej kulturze artystycznej.
Wroclaw, 1959. Matwijowski K. Prawo Ormianskie w dawnej
Polsce. Lwуw, 1939.
153. Menges K. Zur Etymologie des Armeno-Kiptschakischen //
Der Islam. 1972. Bd. 48, H. 2. S. 298-332.
154. Monchi-Zadeh D. Das Persische im Codex Cumanicus.
Uppsala univ., 1969. 219 S.
155. Müller F. Zwei Armenischen Inschriften aus Galizien und
die Gründungsurkunde der Armenischen Kirche in Kamenec
Podolsk // Sitzungsberichte der philosophisch-historischen Klasse
der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu Wien. 1896. Bd.
135.
156. Nemeth J. Die Ratsel des Codex Cumanicus // Ztschr.
Deutsch. Morgenland. Gesell. 1913. B.47. S.577-608.
157. Nemeth J. Zu Ratseln des Codex Cumanicus // Körösi
Csoma Archivum. 1930. Bd.2. S.366-368.
158. Nemeth J. Reise um zwei kiptschakische Ortsnamen in
Hungaria // Ural-Alt. Jahrbücher. 1961. B. 33, H. 1/2. S.122-127.
159. Oles M. The Armenian Law in the Polish Kingdom (1356-
1519). Roma, 1966.
160. Pawinski A. Dzieje zjednoczenia Ormian polskich z
koscioƒem rzymskim w XVII wieku, z dwуch reїkopisуw
lacinskiego i wloskiego w przekladzie polskim. Warszawa, 1876.
161. Pelczynski G. Ormianie polscy w XX wieku. Warszawa
1997.
360
162. Petrowicz G. L’Union dиgli Armeni di Polonia con la Santa
Sede (1626-1686). Roma, 1950.
163. Petrowicz G. Cli Armeni al sewizio diplomatico del regno
di Polonia // Relationes Instituti Historici Polonici Romae, 16,
1959/1960, N 45/51, s. 211-212.
164. Petrowicz G. L’organisation juridique des Armeniens sous
les monarques polonais // Revue des Etudes Armeniennes”, N. s.,
IV, 1967, s. 321-354.
165. Petrowicz G. La Chiesa Armena in Polonia (1350-1624).–
Part 1.– Roma, 1971.
166. Petrowicz G. La Chiesa Armena in Polonia (1686-1954).
Part 2. Roma, 1988.
167. Porzaїdek saїdуw i spraw prawa Ormianskiego z r. 1604 /
Wyd. O.Balzer. Lwуw, 1912.
168. Pritsak O. Armeno-Kiptschakisch // Philologiae Turcicae
Fundamenta. Wiesbaden, 1959a. T. 1. S.81-87.
169. Pritsak O. Das Kiptschakische // Philologiae Turcicae
Fundamenta. Wiesbaden, 1959b. T. 1. S. 74-87.
170. Przedziecki A. Podole, Wolyn, Ukraina: Obrazy miejsc i
czasуw. Wilno, 1841. T. 1.
171. Radloff W. Das türkische Sprachmaterial des Codex
Cumanicus. SPb., 1887.– 133 8.
172. Reczek J. Jeїzykowa polonizacja Ormian // Jeїzyk Polski.
1987. T. LXVII. S. 1-8.
173. Reychman J., Tryjarski E. Z leksykografii Ormian polskich
XVII i XVIII w. // Przeglaїd Orientalistyczny. 1961. N 4. Str. 473-
478.
174. Roszko K. Ormianie polscy jako autorzy slownikow //
Przeglaїd Orientalistyczny. T. 23, z. 3. 1957: 307-311.
175. Roszko K. Reїkopisy Ormianskie w zbiorach polskich //
Przeglaїd Orientalistyczny.– T. 40, z. 4.– 1961: 479-483.
176. Roszko K., Braun J. Katalog reїkopisow orientalnych
177. ze zbiorow polskich: Katalog reїkopisow ormianskich i
gruzin›skich. Warszawa, 1958.
361
178. Roszko K. Ormianie polscy jako autorzy slownikуw
ormianskich // Przeglaїd Orientalistyczny, t. 37, 1961, s. 479-483.
179. Salaville S. Un manuscrit chretien en dialecte turc, le Codex
Cumanicus // Echos d’Orient. 1911. T. 14. P.278-286, 314.
180. Salaville S. Un peuple de race turque christianisee au XIII
siecle // Echos d’Orient. 1914. T. 18. P. 193-208.
181. Salemann C. Zur Kritik des Codex Cumanios // Изв. Акад.
наук. 1910. Стр. 942-957.
182. Schütz E. An Armeno-Kipchak Print from Lvov //
183. Acta Orientalia Hungarica. 1961a. T. 13, f. 1-2. 123-130 pp.
184. Schütz E. On the Transcription of Armeno-Kipchak //
AOH. 1961b. T. 12, f. 1/3. P. 139-161.
185. Schütz E. An Armeno-Kipchak Text from Lvov // Acta
Orientalia Hungarica. 1962. T. 15, f. 1-3. 291-309 pp.
186. Schütz E. Re-Armenisation and Lexicon. From Armeno-
Kipchak back to Armenian // Acta Orientalia Hungarica. 1966. T.
19, f. 1. 99-115 pp.
187. Schütz E. An Armeno-Kipchak Chronicle on the Polish-
Turkish Wars in 1620 1621. Budapest, 1968.
188. Schütz E. Armeno-kiptschakische Ehekontrakte und
Testamente // Acta Orientalia Hungarica. 1971. T. 24, f. 3. S. 265-
300.
189. Schütz E, Armeno-Kiptschakisch und die Krim // Hungaro-
Turcica. Budapest, 1976. P.185-205.
190. Sluszkiewicz E. Formula przysieїgi starszych lwowskiej
gminy ormianskiej wedlug reїkopisu praw nadanych Ormianom
przez Zygmunta I w r. 1519 (N1916, Ossolineum). Rocznik
Orientalistyczny. 1966. T. 30, s.109-118.
191. Stopka K., Kosciуl ormian›ski na Rusi w wiekach srednich
// Nasza Przeszlosc, 62, 1984, s. 27-95.
192. Stopka K. Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej. Krakуw:
Kseїgarnia Akademicka, 2000. 176 s. + 16 ill.
193. Studia z dziejуw kontaktуw polsko-ormianskich, red. M.
Zakrzewska-Dubasowa. Lublin, 1983.
362
194. Teza E. Gli inni e le preghiere in lingua cumanica: Revisione
del codice veneciano // Rediconti Accad.
195. Lincei. Cl. scieze morali, storiche e filologiche. 1891. T.7, 1
sem./12. P. 586-596.
196. Tietze A. The Koman Riddles and Turkic Folklore.
Berkeley, 1966. 176 p.
197. Tryjarski E. O „Historii wojny chocimskiej” i autorach
ormianskich kronik kamienieckich // Przegla їd Orientalistyczny, 2,
1959, s. 211-214.
198. Tryjarski E. Zodyak bölge burclarіnіn bir ermenikipçak
listesi // XI. Türk Dil Kurultayіnda Okunan Bilimsel Bildirilerden
Ayrі Basіmі.– Ankara, 1968. 127-152 ss.
199. Tryjarski E. Dictionnaire armeno-kiptchak d’apres trois
manuscrits des collections viennoises. Warszawa, 1968-1972. T. 1,
f. 1-4.
200. Tryjarski E. Les noms de personnes dans les ecrits armenokiptchak:
un essai de classification // Actes du XIe congres
international des sciences onomastiques, Sofia, 1972. Sofia, 1975.
365-381 pp.
201. Tryjarski E. A Fragment of an Unknown Armeno-Kipchak
Text from Polish Collections // Rocznik Orientalistyczny.– 1976a.–
T. 38.– 291-302 pp.
202. Tryjarski E. An Armeno-Kipchak Sermon by Anton
Vartabed from the 17th Century // Tractata Altaica. Wiesbaden,
1976b. 647-674 pp.
203. Tryjarski E. Der zweite Brief des Paulus an die Korinther in
armeno-kiptschakischer Version und seine Sprache // Altaica
Collecta. Wiesbaden, 1976c. 267-344 pp.
204. Tryjarski E. The Confession of Anton Vartabed // Studia
Orientalia. 1977. V. 47. 271-279 pp.
205. Tryjarski E. An Armeno-Kipchak Version of the Lord’s
Prayer // Harvard Ukrainian Studies. 1979/1980. V. 3/4. 896-901 pp.
206. Tryjarski E. How to Live to Be (at Least!) a Hundred and
Twenty? // Acta Orientalia Hungarica. 1982. T. 36, f. 3. 539-544 pp.
363
207. Tryjarski E. A Fragment of the Apochryphal Psalm 151 in
its Armeno-Kipchak Version // Journal of Semitic Studies. 1983. V.
28, f. 2. 297-302 pp.
208. Tryjarsi E. A list of Armeno-Kipchak verbs including their
basic grammatical forms // Bulletin of the Institute for the Study of
North Eurasian Cultures. 1984. 69-109 pp.
209. Tryjarski E. The Story of Holy Mariane in the Kipchak
Language of the Polish Armenians // Journal of Turkish Studies, v.
13.– Harvard University, 1989. 205-236 pp.
210. Tryjarski E. Armeno-Kipchak Advices about Growing of
Fruits and Flowers // Silk Road Studies, V. 367-377 pp.
211. Tryjarski E. One More Sermon by Anton Vartabed // Acta
Orientalia Hungarica, T. L (1-3), 1997. 301-320 pp.
212. Tryjarski E. O©uz (Ottoman) elements in Armeno-Kipchak
// Acta Viennensia Ottomanica: Akten des 13. CIEPO –
Symposiums (Comitй International Etudes Pre-Ottomanes et
Ottomanes) vom 21. bis 25. September 1998. 1999. 359-362 pp.
213. Tryjarski E. On the importance of Slavic elements in
Armeno-Kipchak texts // Studia in honorem Stanislai Stachowski
dicata / Folia Orientalia. 2000. XXXVI. 343-351 pp.
214. Vasary S. Armeno-Kipchak Parts from the Kamenets
Chronicle // Acta Orientalia Hungarica. 1969. T. 22, fasc. 2. 139-
189 pp. Zachariasiewicz F. Wiadomosc o Ormianach w Polsce.
Lwуw, 1842.
215. Zajaїczkowski A. Zwaїzki jeїzykowe polowiecko-slowian
skie.– Wroclaw, 1949. 74 s.
216. Zajaїczkowski A. Do historii Kodeksu Kumanskiego:
Termin “talasman” // Sprawozd. Pol. Akad. Um. 1950. T.50, z.8. S.
420-125. Zakrzewska-Dubasowa M. Historia Armenii. Wrocƒaw,
1990.
217. Zakrzewska-Dubasowa M. Ormianie w dawnej Polsce.–
Lublin, 1982.
364
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
Ön söz ………………………………………………………………………….. 3
Giriş …………………………………………………………………………….. 6
Albanların dili və əlifbası barədə …………………………………….. 11
Dünyanın müxtəlif ölkələrində “erməni qıpçaqcası” adı
altında qorunan albandilli əlyazmaların icmalı ……………………….. 58
Avstriya ………………………………………………………………………. 58
Polşa …………………………………………………………………………… 64
Rumııniya ……………………………………………………………………. 67
Ukrayna ………………………………………………………………………. 68
İtaliya ………………………………………………………………………….. 70
Ermənistan ………………………………………………………………….. 73
Fransa …………………………………………………………………………. 76
Rusiya …………………………………………………………………………. 77
Mxitar Qoş və onun “Törə bitiki” əsəri. …………………………… 78
Mxitar Qoş və onun ana dilində tərtib etdiyi “Alğış tum
zamanna” duası…………………………………………………………………. 138
Aytkanı Mxitar vartabedninq. Alğış tum zamanına …………. 139
Alğış tum zamanında. Alğış Biyimiz Yisus Krisdosğa
xarşı. Aytılğan Mıxitar surp vartabedninq, evet tiyişlidir kendin
aytma surp Badaraknınq zamanında…………………………………….. 139
Mxitar Qoş və onun “Alban salnaməsi” əsəri………………….. 145
Alban salnaməsi. …………………………………………………………. 146
Albaniya katalikosu Nersesin ədəbi – teoloji irsindən
bir nümunə ……………………………………………………………………….. 157
“Alğış Tenqrigə” Nerses qatoğiqosnunq aytkanı……………… 158
Mxitar Qoşun şagirdi Vanağanın qələminə məxsus
“Xristian imanınn əsası” əsəri.. …………………………………………… 162
İmanın əsası (Birinci variant)………………………………………… 163
İmanın əsası (İkinci variant). Inam bilə tapunurmen
ari Errortutiunnu da bir Tenqrilikni ayirılmağan ………………….. 164
Vanağan vartabedninq aytkanı………………………………………. 166
365
Gəncəli vardapet Kirakosun ana dilində ədəbi – teoloji
irsindən bir nümunə. ………………………………………………………….. 167
Giraqos vartabedninq tüzgəni “Ögüt Giragos vartbedninq
ki ne türlü kerək xosdovanel bolma yazıxlardan” …………………. 168
Kirakos Gəncəlinin “Tarix” kitabı ………………………………… 169
İİ fəsil. “Bitiki inamnınq, ermeni yıxövününq tapunğanı, yazılğan
Nerses arhiebisgobostan, xardaşından Krikornunq, ermeni
gatoğiqosnunq, xoltxası üsnə Aleksiosnunq, ulu brdosdradusnunq,
urum cesarnınq kiyövününq, xaçan ki ketti kün toğuşuna da edi
Mampuesdiada, baş şəhərində Giligecvoc ulusununq, ermeni
tvğankınında 614 [1165]” …………………………………………………… 170
Zəngəzurlu vardapet Yəhya (Yovhannes) Sarğavağın
tərtib etdiyi gecə duası.. …………………………………………………….. 189
Xoltxası Jovhannes Sarğavaq vartabedninq aytkanı…………. 189
Zəngəzurlu keşiş Yohannes Karneçinin tərtib etdiyi dualar……….193
Johannes Karneçinininq aytkanı. “Xoltxa Biy Tenqridən”… 193
Johannes Karneçinininq aytkanı. “Alğış Biy Krisdoska tum
zamanпnda” …………………………………………………………………….. 195
Johanes Karneçinınq aytkanı. “Xoltxa surp Asduacacingə
xarşı”……………………………………………………………………………….. 197
Tekrar alğış ari qoys Mariam Asduacacingə xarşı …………… 198
Alğış ari da haybatlı surp Xaçka …………………………………… 200
Kecəgi alğış ……………………………………………………………….. 200
Alğış kecəgə yatkan zamanındacan duşmannınq ağır yuxu
salmax üçün adam üstünə ………………………………………………….. 201
Kecəgə, yatmax alnına alğış, surp Jovanes Karneçi
vartabedninq aytkanı …………………………………………………………. 201
Yolçunlar üçün …………………………………………………………… 202
Zəngəzurlu Krikor Nareğaçi və onun “Alğış xuvatlı
xorxularına xarşı kecəninq” əsəri ……………………………………….. 203
Alğış xuvatlı xorxularına xarşı keçəninq Krikornunq
Nareğaçininq………………………………………………………………………… ……203
Xristian məzmunlu didaktik hekayələr ………………………….. 204
366
Badmutiunu surp Keorknunq da skançeliki, xaysı ki ulu
skançelik etiptir ………………………………………………………………… 205
30 kümüş üçün ki, Yuta sattı Krisdosnu 30 kümüşkə ………. 209
Barğanı Apkar xannınq Yerusağemgə ulu cerüv bilə öc
almağa cuhutlardan Krisdos üçün ……………………………………….. 211
Körüm körgəni surp Asduacacinninq …………………………….. 212
Aytkanı Ohannes vartabedninq Erzinganli ögüt can sartın .. 220
Uslu Xiqarnınq sözü, esi, axılı ……………………………………… 226
12 illik Türk dövri təqvimi və albanlar ………………………….. 237
Egər ki kləsənq bilməgə ki, Günəş xaysı ketxoyadadır, tut
əvəlbahardan ki, mardnınq 20-sidir, 2 kün eksik… ………………… 237
Dövrümüzədək alban dilində yetişmiş bəzi dualar və
müqəddəs kitablardan tərcümələr ……………………………………….. 239
Əhdi – Ətiq, Həzərət Daniyalın (ə) kitabı: 3: 26-45.
Üç igitninq xoltxası, xaysı ki ot içinə Biy Tenqrini haybatlıy
edilər. Alay ox biz də haybatlıyıx Biy Tenqrini ……………………. 239
Əhdi – Ətiq, Həzərət Daniyalın (ə) kitabı: 52 – 57. …………. 241
Simeon xartnınq (Simeonun duası.
Luka “İncil”i 2: 29 – 32) ……………………………………………………. 241
Atamız bizim ki köktəsən ……………………………………………. 241
Əhdi – Ətiq, Həzrət Davudun (ə) “Zəbur”undan bir parça .. 242
Alğışı surp Asduacacingə (Luka “İncil”i 1: 46-55) …………. 251
Əhdi – Ətiq. Həzrət Musanın II kitabı (Çıxış). 15: 1-18
Bu park çıxkanı üçün Movsesninq Mısırdan da Israyel
oğlanları üçün alğış…………………………………………………………… 252
“Çıxış” 15: 19. Dənizdən keçiş …………………………………….. 253
Əhdi – Ətiq. II Qanunlar kitabı 32: 1-21 Alğışı
Movsesninq………………………………………………………………………. 253
Əhdi – Ətiq. İsayya 26: 9-21 Alğışı Esayi markareninq …… 255
Əhdi – Ətiq. Həzrət Yunusun (ə) kitabı: 3-10
Alğışı Yovnan markareninq ……………………………………………….. 256
Əhdi Ətiq. Avvakum. 3: 1-19 Alğışı Ampağum
markareninq ………………………………………………………………………257
367
Əhdi – Ətiq. “Çıxış” 19: 25; 20:1-17; İkinci Qanunlar
kitabı 5: 6-21 Tenqrininq 10 buyruxu, xaysı ki berdi Movseskə
Sineağan tağda …………………………………………………………………. 258
Albandilli əlyazmalarının fonetik, leksik və qrammatik
özəllikləri.. ……………………………………………………………………….. 260
Fonetika …………………………………………………………………….. 260
Leksik tərkib ……………………………………………………………… 261
Sadə və düzəltmə isimlər …………………………………………….. 264
İsmin qrammatik kateqoriyaları ……………………………………. 265
Sifətin mənaca növləri ………………………………………………… 267
Sadə, düzəltmə və mürəkkəb sifətlər …………………………….. 267
Sifətin dərəcələri ………………………………………………………… 268
Say ……………………………………………………………………………. 269
Əvəzlik ……………………………………………………………………… 270
Zərf …………………………………………………………………………… 270
Fel …………………………………………………………………………….. 271
Sadə, düzəltmə və mürəkkəb fellər ……………………………….. 272
Felin qrammatik növləri ………………………………………………. 273
Felin qrammatik kateqoriyaları …………………………………….. 274
Felin zaman kateqoriyası …………………………………………….. 275
Qoşma ………………………………………………………………………. 276
Bağlayıcı …………………………………………………………………… 277
Ədat ………………………………………………………………………….. 278
Alban dilinin qısa lüğəti ………………………………………………. 280
Son söz əvəzi ……………………………………………………………… 340
Elm aləmində yanlış olaraq, “erməni qıpçaqcası” adı
altında tanınan alban əlyazmalarına həsr edilmiş
tədqiqat əsərlərinin siyahısı ……………………………………………….. 348
368
Bəxtiyar Tuncay
QAFQAZ ALBANLARININ
DİLİ VƏ ƏDƏBİYYATI
Чапа имзаланмышдыр: 01.12.2010
Форматы 60х84 1/16
Физики ч/в 23
Тираjы 500
«Ганун» няшрляр еви
Бакы, АЗ 1102, Тбилиси прос., ЫЫ Алатава 9.
Тел: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18
Mobil: (+994 55) 212 42 37
е-маил: инфо@ганун.аз
http://www.qanun.az
bextiyartuncay 
tuncay bəy bu mənfur dığaları , öz adları ilə, yəni hay adı ilə qeyd etsək düz olmazmı?